Panelê Ehmedê Xasî Çewlîg de Virazîya

Panelê bi sernameyê Destpêkê Edebîyatê Kirmanckî (Zazakî) û Ehmedê Xasî ke hetê Komeleya Averşîyena Çewlîgî (Bin-Der) ra organîze bîyêne Çewlîg de virazîya û eleqeyêko baş dî. Panelê ke bi qasê 120 merdimî beşdar bîy, salona konferansî yê Otel Sarioglu de roja 12.04.2009 saete 14.00 de dest pêkerd saete 16.00 de temam bi. Panel de qiseykerdişê destpêkî serekê desteya îdareyê komeleya Bin-Derî Dogan Karasuyî kerd. Ziwanzan, lêkolîner û nuştoxo namdar yê kurdan Mehemed Malmîsanijî qiseykerdişê bi sernameyê “Destpêkê edebîyatê kirmanckî (zazakî) û Ehmedê Xasî” û nuştox Mihyedîn Mîyalanî zî qiseykerdişê bi sernameyê “Têveronayîşê Mewlidanê Kirmanckî (Zazakî)” pêşkêş kerd. Şaîr Mela Mehemedê Kavarî mewlidê Ehmedê Xasî ra tayê beytî bi meqam wendî, nuştox Mehmûd Nêşiteyî zî panelî rê moderatorîye kerde.

Serekê desteya îdareyê komeleya Bin-Derî Dogan Karasuyî qiseykerdişê destpêkê panelî de da zanayîş ke bi viraştişê nê panelî do şaristanê Çewlîgî hetê kultur û hunerî ra bineyna aver şiro û bi taybet na lehçeya ma ke roje bi roje qiseykerdoxê aye kêmîyenî do zinde û geş bibo. Hewna, ey da zanayîş ke, ê sey komele zaf zerrweş ê ke înan no panel bi îmkananê xo yê tengan viraşto.

Panel sere ra hetanî peynî bi lehçeya kirmanckî (zazakî) dewam kerd.

Badê ke moderatorê panelî nuştox Mehmûd Nêşiteyî derheqê panelîstan û babeta qiseykerdişî de malumatî day, ziwanzan lêkolîner û noştoxo namdar yê kurdan Mehemed Malmîsanijî dest bi qiseykerdişî kerd. Malmîsanijî verî derheqê lehçeya kirmanckî de tayê malumatê umûmî day û qiseykerdişê xo wina dewam kerd: “Na lehçeya ma mintiqayanê cîya-cîyayan de bi nameyanê cîyayan yena namedayîş. Mavajî ke Dîyarbekir û qezayanê xo de, Çewlîg û qezayanê xo de bi nameyê 'kirdkî' yena namedayîş. Mintiqaya Dêrsim, Erzingan, Sêwas û Gimgimî de bi nameyê 'kirmanckî' yena namedayîş. Qezayanê sey Çêrmûge, Sêwregi û Aldûş de bi nameyê 'dimilî' yena namedayîş. Dorûverê Madenî de zî bi nameyê 'zazakî' yena namedayîş. La ma sey grûbe nê nameyan ra 'kirmanckî' tercîh kerdo. Herçiqas mîyanê mintiqayan de tayê ferqê fekkî estibê la hetê xusûsîyetanê ziwanî ra eynî yê û çar lehçeyanê sereke yê kurdkî ra yew a. Labelê rarey bi şaşîye tena seba lehçeya kurmanckî 'kurdkî' yeno vatene. A game bi no hawa seke na lehçe ziwanêko bîn bo yena fehmkerdene. Na şaşî ya. Çekuya 'kurdkî' nameyo muşterek yê heme lehçeyanê kurdkî yo.”

Ziwanzan, lêkolîner û nuştoxê kurdan o namdar Mehemed Malmîsanijî dewamê qiseykerdişê xo de wina va: “Ehmedê Xasî dewa Hezanî ya Licê de ameyo dinya, demeyêk muftîyîya Licê kerda, nuştoxê yewin yê na lehçe yo. Eserê ey o namdar Mewlidê Kirdî reya verêne serra 1899 de Dîyarbekir de çapxaneyê Lîtografya de ginayo çape ro. No eser kitabo yewin ê kurdan o ke yew matbaaya moderne de ginayo çape ro. Dima miftîyê Sêwregi yê ê wextî Osman Efendîyo Babijî zî yew mewlid nuşto. La no mewlid zaf erey, serra 1933 de Şam de hetê Celadet Bedirxanî ra ginayo çape ro. Sedemo ke polîtîkaya dewleta Tirkîya ya înkarker, qedexekar û zordare ke demeyêko derg kurdan û ziwanî ser o dewam kerd coka hetanî serranê 1970'an ne bi lehçeya kurmanckî ne bi kirmanckî (zazakî) eserê nuştekî çap nêbîy. La badê nê serran verî kovaran de hêdî bi hêdî her di lehçeyî nusîyay û aver şîy. Roşinvîrê kurdan ke ê serran de tadaya dewlete ver remay şîy teber, înan ziwanî ser o dest bi xebate kerd û bi nê qaydeyî her di lehçeyê kurdkî ke Kurdîstanê Vakurî de yenê qiseykerdiş hetê nuştişî ra aver şîy. Sey nimûneyî, qasê 15 kurdê ke lehçeya kirmanckî qisey kenê, serra 1996 de Swêd de reya verêne ma kom bîy û ma Grûba Xebate ya Vateyî ke standardîzekerdişê na lehçe ser o gureyena awan kerde. Çarçeweya na xebate de hetanî ewro ma 17 rey kombîyayîşî viraştî. Kombîyayîşê ma yo tewr peyên Dîyarbekir de rojanê 8, 9, 10 û 11ê na aşme de vîrazîya. Her kombîyayîş de ma tayê persê ziwanî yê na lehçe munaqeşe kerdî û ma qaydeyê gramerî tesbît kerdî. Na çarçewe de hetanî nika ma 32 hûmarê kovara Vateyî neşr kerdî. Hewna, ma yew kitabê rastnuştişî, yanî kitabê îmla û ferhengêk hîrê rey ame hîrakerdene weşanayo. Û Weşanxaneyê Vateyî ke Îstanbul de yo, hetanî nika 27 hebî kitabê kirmanckî weşanay. Tayê kitabî zî çape rê amade yê. Hetanî nika pêrupîya qasê 170 tene kitabî na lehçe de weşanîyay. Tabî, nisbet bi ziwananê bînan bena ke na xebate û na hûmara kitaban dereceyêka komîke de bê, la eke ma polîtîkaya înkarker, qedexeker û zordarîye, hewna, eke ma îmkananê xo yê tengan bîyarî verê çimî, seba ma na bena serkewtene. Ma hêvî kenê ke şarê ma, xaseten zî ciwanê ma, cuya xo ya rojane de bi ziwanê xo qisey bikê û xebatanê ziwanê nuştekî zî taqîb bikê.” 

Badê ke şaîr Mela Mehemedê Kavarî Mewlidê Kirdî ra çend beytî bi meqam wendî narey nuştoxo çewlîgij Mihyedîn Mîyalanî esero namdar yê Ehmedê Xasî zaf hetan ra bi hîrayî analîz kerd û mewlidanê bînan ê ke na lehçe de weşanîyay reyde da têver.

Nuştox û lêkolînero çewlîgij Mihyedîn Mîyalanî verî derheqê eserê Ehmedê Xasî ke esero yewin o nuştekî yê lehçeya kirmanckî (zazakî) yo, bi hîrayî malumatî day. Mihyedîn Mîyalanî dima wina dewam kerd: “Wina aseno ke Ehmedê Xasî seba ke zengînîya na lehçeya kurdkî ke tewr erey nusîyaya îsbat biko zaf cad kerdo. Sey nimûneyî, mewlidê lehçeya kurmanckî ke verê ey nusîyayo, hewna, mewlidê tirkî de zî, nameyê babetan bi erebkî yê. La eserê Ehmedê Xasî de nameyê qisman, yanî, nameyê babetan û manaya bîsmîla bi kirdkî (zazakî) yê. Goreyê ê zemanî ra na cîyayîyêka pîl a. Heto bîn ra, Xasî de hem îlm hem îrfan esto. Xasî wayîrê zanayîşêkê xorînî yê îlmê şîîre yo zî. Ey ziwan zaf bi asanî û westatîye şuxulnayo. Şaheserê xo de sembol û teşbîhî hende xorîn û bi westatî şuxulnayê ke merdim bê hemdê xo heyran maneno. Sey nimûneyî, Xasî sembolê qeleme zaf bi westatî şuxulnayo. Eserê ey o pîl de verî Homa qeleme de qisey keno. Homa, çîyanê ke do bixuliqno, yew bi yew bi qeleme dano nuştiş. Tîya de Xasî lebitêno ke hêz û qedrê qeleme bi ma bido zanayîş. Hetanî nika na lehçeya ma de zaf mewlidî nusîyay. Hema vajêne ke hemîne îlhamê xo Xasî ra girewto û binê tesîrê ey de mendê. Labelê nînan ra tu yew zî nêresayo bi Xasî. Tesîrê înan lokal mendo. La eserê Xasî, name û vengê Xasî, vera polîtîkaya hende înkarker, qedexeker û asîmîlekerdox de zî, hewna, her ca ra vila bîyo. No zî pîlîya Xasî nîşan dano.”

Qiseykerdişê nuştox Mihyedîn Mîyalanî ra pey Mela Mehemedê Kavarî hewna mewlidê Xasî û mewlidê Osman Efendîyo Babijî ra çend beytî wendî. Dima tayê beşdaran ziwanzan û lêkolîner Mehemed Malmîsanijî ra persî persay û şîroveyê xo pêşkêş kerdî. Badê ke Malmîsanijî dergûdila cewabê persan day panel resa peynî.

Roja verê panele, yanî roja 11.04.2009, Grûba Xebate ya Vateyî peynîya kombîyayîşê xo yê 17. de vilawekêk seba çapemenîye vila kerdebî. Seba ke TRT-6 weşanê xo yê kirmanckî de tayê herfanê alfabeya kurdkî vurneno yan zî tayê herfê ke alfabeya kurdkî de çin ê şuxulneno coka Grûbe Vateyî TRT-6 îqaz kerdibi û waştibi ke rayaumûmî na babete de hîşyar bo.