Panelê Mela Ehmedê Xasî

Roja 21.09.2008 de salona tîyatroyî yê beledîya pîle yê Dîyarbekirî de bi nameyê Mela Ehmedê Xasî yew panel virazîya.

Panel de M. Malmîsanijî bi sernameyê Destpêkê Edebîyatê Kirmanckî û Mela Ehmedê Xasî, Mihyedînê Xeylanî bi sernameyê Têveronayîşê Mewlidanê Kirmanckî û Mela Ehmedê Xasî teblîx pêşkêş kerd. Mela Mehemedê Kavarî zî Xasî ser o şîîrê xo û tayê beytî mewlidan ra wendî. Mehmûd Nêşiteyî zî panel de moderatorîye kerde. Panelî saete 14.00 de dest pêkerd 16.30 de qedîya.

Verî M. Malmîsanijî dest bi qiseykerdiş kerd û derheqê edebîyatî de bineyke malumatî day. Malmîsanijî va, “Mîyanê miletan ra ehend vêşî edîbî nêvejînê. Edîbê ke vejînê zî înan ra zaf tay merdimî kewnê pirocine ser, tay kesî manenê. Mîyanê heme miletan de tay merdimê pêşengî estê. Mavajin ke gama vernî ê erzenê. Mela Ehmedê Xasî zî edebîyatê ma yê nuştekî de yew pêşeng o, gama verine ey eşta. Tena edebîyat de ney, sewbîna hetan ra zî erjên o, layîq o ke merdim behsê ey biko. Çîyêko balkêş Kurdîzade Ehmed Ramîz Beg zî, eynî mintiqa ra, yanî Licê ra yo. Erjêno ke merdim ser o vindero gelo çi semed ra na mintiqa ra wina alimê muhîmî vejîyay. Ehmed Ramîz Beg zî sey Xasî zaza yo. La nameyê xo sey Kurdîzade dayo şinasnayîş. Ehmed Ramîz, Mela Selîm Efendî, Xelîl Xeyalî heme kurdê zaza yê. Destpêkerdişê neteweperwerîya kurdî de rolêko muhim ê nê merdiman esto. Xasî zî embazê nê merdiman o. Xelîl Xeyalî alfabeya kurdkî amade kerda. Ehmed Ramîzî gelek kitabê kurdkî neşr kerdê û ey bi xo zî kitabî nuştê.”

Badê ke Malmîsanijî va “Mewlidê Xasî destpêkê edebîyatê kirmanckî yo. Bi yew ziwano fesîh û sade nuşto. Bê mewlidî sewbîna zî eserê ey estê. Bi kurmanckî, kirmanckî, erebkî, fariskî û tirkî zanayne. Bi nê ziwanan şîîrî nuştê.” Û şîîranê Xasî ra tayê numûney wendî. Malmîsanijî va, “Wina behs kenê ke tayê eserê ey Kemal Badillî het û tay zî verê merdimanê ey de mendê. Rast-zûr ma tam nêzanê la behs kenê ke tay eserê ey hetê merdimanê ey ra tersê dewlete ver amey veşnayîş. Cîgerxwîn zî behs keno ke cengê kurdan û arminîyan ser o yew eserê Xasî esto.”

Malmîsanijî bineyke zî behsê Umsan Efendîyê Babijî kerd ke Celadet Bedirxanî mewlidê ey 1932 de Şam de neşr kerdo la mewlidê Usman Efendî bi qasê Xasî namdar nîyo. Badê pey zî Malmîsanijî va, “Destpêkê cumhurîyetî ra bigîrêne hetanî serranê 1970an zilm û zor û tada ra, qedexekerdiş ra zêde çîyê nênusîyayo. Serranê 1970an ra pey ekolê edebîyatê modernî dest pêbeno. Kovara Tîrêj de bi alfabeya latînkî kirmanckî nusîyaya. Nê serran de tay melayan zî mewlid û şîîrî bi alfabeya erebkî nuştê. Ekolê medreseyan hemîne nezm nuşto. La ciwanan, neslê newey bi alfabeya latînkî nesr nuşto. Nika êdî kirmanckî de edebîyato modern aver şino. Hetanî nika gelek roman, hîkaye, şîîr û sewbîna kitabî nusîyay. Hetê qelîte ra edebîyatê kirmanckî de eserê zaf muhimî estê, qelîteyê edebîyatê kirmanckî berz a.”

Badê ke Malmîsanijî qiseykerdişê xo temam kerd, Mela Mehemadê Kavarî Xasî ser o yew şîîra xo wende û ey ra dima Mihyedînê Xeylanî dest bi qiseykerdiş kerd.

Xeylanî, Mewlidê Xasî analîz kerd û mewlidanê bînan reyde da têver. M. Xeylanî va, “Mewlid, manaya ameyîşê dinya yê Hz. Muhemedî de yo. Ê şîîrê menzûmê ke eşqê ameyîşê dinya yê pêxamberî ser o nusîyay, înan ra vanê mewlid. Nêzdî hezar serrî ra nat mîyanê zafê miletanê muslumanan de mewlidî nusîyay. Mîyanê kurdan de zî nusîyay. Mîyanê kurdan de mewlido tewr namdar Mewlidê Mela Hesenê Bateyî yo. Zafê kirdan Mewlidê Bateyî wanenê. La mewlidanê kirdkî ra, yo tewr edebî û xorîn Mewlidê Kirdkî yê Xasî yo. Bêguman ey ra dima zî 4-5 tene mewlidî nusîyay. Qismêkê nînan binê tesîrê Xasî de nusîyay. La heme lokal mendê. Yê Umsan Efendî zî tede, çi mewlidêk bi qasê Mewlidê Kirdkî yê Xasî namdar nêbîyo.”

Mihyedînê Xeylanî dima ra behsê muhtewaya Mewlidê Kirdkî yê Xasî kerd. Tay nimûney nîşan day ke Xasî heta dereceyêk binê tesîrê şaîranê sey Sadîyê Şîrazî, Melayê Cizîrî û Mihyedînê Erebî de zî mendo. M. Xeylanî va, “Xasî bi yew ziwano mîstîk sembolî şuxilnay. Û Xasî de zaf zî xeyretê îsbatkerdişê kirdkî esto. Wazeno nîşan bido ke kirdkî çend dewlemend a. Xasî de hem eşq esto hem îrfan. Mesela, Xasî zaf qedr dano qeleme. Homa verî qeleme virazeno. Qeleme de qisey keno. Dima ra qeleme dano qiseykerdiş û pê dano nuştiş. Bi no qayde Xasî bi ma zî dano zanayîş ke ma qedrê qeleme bizanin. Mucadele pê qeleme ser kewena.”

Dima ra zî M. Xeylanî va, “Ziwanê her merdimî, karekterê merdimî nawneno. Gama ke yew merdim qisey biko, ma qiseykerdişê ey ra zanê ke merdimêko senîn o. Edebîyat zî karakterê miletî nawneno. Edebîyatê ma ziwananê bînan red nêkeno. No xusûsîyet Xasî de zî aseno. Xasî bi çend ziwanan nuşto.”

Badê ke M. Xeylanî qiseykerdişê xo temam kerd, Mela Mehemedê Kavarî reyna yew şîîre wende. Badê pey zî Mewlidê Xasî û Mewlidê Umsan Efendî ra tay qismî wendî. Peynîya her wendişî de beşdaroxan selewatî wendî.

Peynîya panelî de zî beşdaroxan çend persî M. Malmîsanijî ra persay, ey zî cewab day. Tewr peynî de zî torina Seydayî Xasî Medîna Xanime ke mîyanê beşdaroxan de bî, qisey kerd. Bi kurmanckî qisey kerd. Medîna Xanime heme beşdaroxan û panelîstan rê sipas kerd ke înan panelêko winasî viraşto.