Panelê Tarîx û Ziwanê Kirdan Çewlîg de Virazîya

Panelê Tarîx û Ziwanê Kirdan ke hetê komela Bîn-Der û komela Feratî ra organîze bi, Çewlîg de roja 02.04.2011 de virazîya. Panel salona kulturî ya Beledîya Çewlîgî de saete 13.30 de dest pêkerd 15.30 de qedîya, N. Celalî penel îdare kerd, M. Malmîsanij û W. Zozanî zî panelîstî bîy. Serekê Beledîya Çewlîgî zî tede qasê 500 kesî beşdar bîy.

Verî, serekê komela Bîn-Derî Doxan Karasuyî qisey kerd. Doxanî va, “Nika hedefê ma no yo ke ma vanê wa kirdkî nêmiro. Emrê mi çewres o. Mi dî wextêk qiseykerdişê tirkî eyb bi. La nika ma qiseykerdişê kirdkî ra şermayenê. Ma qijanê xo reyde tirkî qisey kenê. Kêmaneyê ma, nêweşîyê ma zaf ê. Nînan ra yew, kirdê ma xo zanaye hesibnenê, vanê, xora ma her çî zanê! La gama ke merdim vano dê vaje. Çîyêk çin o! O semed ra, ez vateyê Rêncber Ezîzî tekrar kena: Biperse, bimuse. Biwane, binuse.”

Dima serekê panelî N. Celalî derheqê M. Malmîsanij û Wisif Zozanî de malumatî day. Û Wisif Zozanî dest bi qiseykerdişê xo kerd. Wisifî lîteraturê ereban, osmanîyan û oryantalîstan de bi belgeyan nameyê kirdan ser o vindert. Wisifî va, “Xususen derheqê ma kirdan de tarîx de çîyê nuştekî zaf kêmî yê. Beno ke verê cû estbîyê la îstîlaya moxolan de zafê kitab û belgeyê nuştekî ameyê îmhakerdiş. Labelê hewna zî qismêk lîteraturê ereban de qalê ‘Dunbulî’yan beno. Mesela, Mesudî qalê gelek qolanê kurdan keno. Vano her qolê kurdan yew ziwan qisey keno. Yanî, ma nê malumatî ra zanê ke lehçeyê kurdan rewna ra estbîyê.

Lîteraturê osmanîyan de zî hîna zaf nameyê ‘Zaza’ vîyareno. Mesela Ewlîya Çelebî vano, “Eşîranê kurdan ra xaltî, çekwanî, êzîdî, zazayî, zebarî, loloyî, îzolî, şiqaxî û rekîkî…” Hewna cayêne de vano, “kurdê zazayî, loloyî, îzolî, êzîdî, xaltî, çekwanî, şîkaxî, kîkî, pisyanî û mudikî. Sey înan bi hezaran eşîr û qebîleyê kurdan…” Û seba ziwanî zî vano, “lîsanê zazakîyê kurdkî”. Sewbîna belgeyan de zî nameyê “zazayan” û “zazakî” vîyareno. Hemîne de “zazayî” sey qebîle yan eşîra kurdan name benê.

Lîteraturê oryantalîstan de zî nameyê ‘Zaza’ vîyareno, çend cayan de zî nameyê ‘Dimilî’ vîyareno. Înan zî nê nameyî lîteraturê osmanîyan û ereban ra girewtê. Labelê ma kirdan bi xo, xo bi nameyê ‘Kird’ name kerdo. Mesela kitabo tewr verên yê kirdkî de Ehmedê Xasî vano ‘Temam bi viraştişê Mewlidê Kirdî bi yardimê Xaliqî û feyz û bereketê peyxemberê ma…’”

Wisif Zozanî dewamê qiseykerdişê xo de va, “Tayê estê vanê, ziwanê Zend-Avesta nêzdîyê kirdkî yo. No fikr rast nîyo. Ziwanê Zend-Avesta kamca de nêzdîyê kirdkî yo, eynî çîyan de nêzdîyê kurmanckî û fariskî yo zî. Û bi hawayêko qetî tu eleqeyê kirdan yan zî çekuya “Dimbilî” bi “Deylem” çin o.”

Dima Malmîsanijî qisey kerd û behsê grûbanê ziwanan yê cîhanî kerd, behsê ferqê lehçeyan û ziwanan kerd. Malmîsanijî va, “Nika cîhan de qasê şeş hezarî ziwanî estê. Nînan ra qismêk ziwanê dewletan ê, ziwanê resmî yê. Tayê ziwanî zî estê ke qiseykerdoxê înan zaf ê la resmî nîyê.

Ziwanê kurdan qismê bakurê rojawanî yê grûba Îranî ra yo. Kurdkî panc lehçeyan ra yena meydan: kirdkî, kirdaskî, sorankî, gorankî û lurkî. Nameyê panc lehçeyan o muşterek kurdkî yo. Mîyanê lehçeyanê kurdkî de hîna zaf gorankî û kirdkî nêzdîyê yewbînan ê. Nê her di grûbî hezar serrî ra ver yewbînan ra aqityayê. Coka hetê gramerî ra bineyke ferq dekewto mîyanê kirdkî û gorankî la hetê çekuyan ra muşterekîya xo zaf a.

Derheqê tarîfê ‘ziwan’ û ‘lehçe’ de mîyanê alimanê dinya de zaf munaqeşeyî bîyê. Her alimêk goreyê xo ra ‘ziwan’ û ‘lehçe’ tarîf kerdê. La na mesela de aliman pênêkerdo. Tayê estê vanê, di kesê ke di lehçeyan qisey kenê, eke yewbînan ra fehm nêkerê, a game ê di ziwanê cîya-cîya yê. Na îdîa zî rast nîya. Çunkî fehmkerdiş yan fehmnêkerdiş bi xo zî munaqeşeyin o, çîyêko sabît nîyo. Ge-ge kesê ke eynî lehçe zî qisey kenê, yewbînan ra fehm nêkenê. Mesela, mîyanê ereban de gelek lehçeyî estê. Erebê Yemenî, erebê Îraqî, erebê Cezayîrî yewbînan ra fehm nêkenê. La ziwanê xo ra vanê erebkî.

Labelê Labelê hewna zî tayê krîterî estê ke merdim vajo no ziwano cîya yo yan na lehçe ya. Ma vajîn ke hetê muşterekbîyayîşê kelîmeyan ra, kelîmeyî senî virazîyenê. Hewna, sazbîyayîşê cumleyan, yanî sentaks. Hetê îzafeyan û temamkerdişê fîîlan ra. Û çîyêko zaf muhîm zî veng o, yanî fonolojî yo. Eke ma nê hetan ra biewnîn ferqê mîyanê kirdkî û lehçeyanê bînan ê kurdkî ra, ferqê muhîmî çin ê. Nê hetî ra her panc lehçeyê kurdkî se ra neway muşterek ê.

Belkî tayê estê vajê fekê Dêrsimî de vengê sey ‘çh’ yan ‘kh’ estê û nê vengî cîya yê. Labelê nê vengî kirdkîya cayanê bînan de qet çin ê. Îhtîmalêko pîl nê vengî armenîkî ra, yan zî tayê ziwananê Qafqasya ra dekewtê mîyanê fekê Dêrsimî. Nê yew-di vengî tena mintiqayêka Dêrsimî de estê.    

Ziwanê ma kurdan kurdkî, seke Îsmaîl Beşîkçî zî vano, ziwanê miletêk ke wayîrê 40 mîlyon nufûsî yo la wayîrê tu heqî nîyo. Na dewlete bi polîtîkayêka sîstematîke, bi plan û programan mudaxeleyê kincanê ma kerd, mudaxeleyê nameyê ma û cayan û dewan û şaristananê ma kerd. Mudaxeleyê ziwanê ma kerd. Kulturê ma vurna. Ma kerdîy xerîbê xo. Mesela, peynameyê sey “Altay”, “Oguz”, “Alpaslan” nayê dewijanê ma ra. Çi eleqeyê kurdan bi nê nameyan esto? Axir mudaxeleyê şexsîyetê ma kerd. Nika ma amey na derece ke ma ziwanê xo ra fedî kenê, ma ziwanê xo ra şermayenê. Gama ke merdim nika ewnêno projeyanê dewlete ra, merdim heyret maneno. Mesela, plan kerdo ke “çerçîyîye” qedexe bikerê. Vato, çerçî şinê dewan ra gêrenê. Êdî dewijê kurdan hewce nêvînenê bêrê şaristanan. Û xora şaristanan de zî kurdkî bin ra qedexe bîya. Vato, wa kurdî mecbur bimanê bêrê şaristan ke tirkî bimusî. Vato, eke kurdan ra kes bibo memur, ganî mintiqayanê kurdan de wezîfe nêkero.”

Malmîsanijî dewamê qiseykerdişê xo de va, “Helbet xebata çend kesanê îdealîstanê sey ma zaf muhîm a. La bi na xebata ma ziwan nexelisîyeno. Kurdkî (kirdkî, kirdaskî) ancax bi perwerde bixelisîyo, bi resmîbîyayîş bixelisîyo. Ganî ma bixebitîn ke ziwanê xo bikîn resmî, bikîn ziwanê perwerdeyî.

Nika polîtîkaya dewlete na ya ke meselaya ziwanî texîr bikero. Meselaya ziwanî çiqas texîr bibo hende zerarê ma kurdan de yo. Çunke neslê neweyî êdî ziwan qisey nêkenê. Neslê ke ziwan zanê zî hêdî-hêdî mîyan ra wedarîyenê.

Nika di rayîrê ma ver de estê: O yewin, yan gerek ma vajîn ke êdî ziwanê ma mîyan ra wedarîyayo, ma destan xo ver ro veradîn, teslîm bibin. Rayîrê diyin zî, ganî ma xoverro bidîn, wayîrîye ro ziwanê xo bikin. Eke ma rayîrê diyin tercîh bikin, ganî meselaya ziwanî de ma heme kurdî pîya hereket bikin. Fikrê ma, partîyê ma cîya bê zî, ganî meselaya ziwanî de ma pîya bixebitîn, ma xo pîya organîze bikin.

Merdimêk bi nameyê Hayri Başbuğî esto, verê cû vatê hem kirdî (zazayî) hem zî kurmancî tirk ê. Vatê ziwanê înan zî tirkî yo. Mesela, Hayri Başbuğî no kitab nuştbi: ‘İki Türk Boyu Zaza ve Kurmanclar’. Nameyê yewna kitabê ey zî ‘Göktürk-Uygur Zaza Kurmanc Lehçeleri’. Prof. Orhan Türkdoganî yo ke gerreyê Îsmaîl Beşîkçî kerdbi, muxbîrî kerdbî, verê cû vatêne kurdî çin ê, kurdî tirk ê. Nê kesê şovenî ewnîyay ke ewro êdî nêşênî vajê kurdî tirk ê, nêşênî vajê kurmanckî û kirmanckî (zazakî) lehçeyê tirkî yê; dest bi zazacîyîye kerd. Xebitîyenê ke kurdan zeîf bikîn.”

Gama ke Malmîsanijî qisey kerdêne, zafê reyan beşdaran bi çepikanê xo piştgirîya Malmîsanijî kerde. Badê ke Malmîsanijî qiseykerdişê xo temam kerd, na rey gelek persê ke amebîy, hem Wisif Zozanî hem zî Malmîsanijî cewabê persan day.

Tayê beşdaran serekê Beledîya Çewlîgî ra waşt ke nameyê mehla û cadeyanê Çewlîgî bi kirdkî ronîyê. Hewna, gelek beşdaran waştêne ke Çewlîg de kursê kirdkî abibê.

Persê ke Malmîsanijî rê amebîy ra yewe de vatêne, tayê estê vanê Grûba Xebate ya Vateyî kirdkî (zazakî) kena sey kurmanckî, gelo rast a? Malmîsanijî va, “Kesê ke naye îdîa kenê, yew-di kes ê. Ê bi xo kirdkî nêzanê, yan zî zaf kêmî zanê. Eke bizanê zî tena kirdkîya dewa xo bineyke zanê. Kirdkî ra fehm nêkenê. Coka werzenê dezenformasyon kenê. Propganada kenê ke xebata ma verê şarî de xirab nîşan bidê.”

Malmîsanijî va, “Kirdkî hetanî nika nênusîyaya. Gama ke merdim nuseno, helbet goreyê qaydeyanê nuştişî ra nuseno. Her kes zano ke kirdkî hîna zaf dewan de qisey bîya. Warê termînolojîyê karê dewe de, ma vajîn ke termînolojîyê citêrî û weyekerdişê heywanan de îhtîyacîya kirdkî bi viraştişê terman yan çekuyanê neweyan çin a. La gama ke merdim kirdkî çîyanê modernan de şuxulneno, hewceyî bi termînolojîyê neweyî beno. No çî heme ziwanan de wina yo. Heto bîn ra, ê ke xizmetê kurdkî kenê, kesê ke 1970an ra nat kirdkî ser o xebitênê kam ê? Kitabê ke hetê melayan ra bi alfabeya erebkî nusîyayê, ma bidîn kîşte, hema vajîn ke edebîyatê na lehçe hetê kurdperweran, hetê embazanê ma ra virazîyayo. Kovar û rojnameyê ke tena bi kurdkî weşanîyenê ma vetê. Mesela kovara Vateyî ke ma vejenê, hewna kovara edebî-hunerî Şewçila ke embazê ma vejenê, safî bi kirdkî yê. Ê ke kirdkî nênusenê, nêzanê binusî, bi tirkî çend çîyanê bêbingehan vanê. Derdê înan termînolojî nîyo. Derdê înan kirdkî zî nîya! Tayê zî estê xo rê keyeyê xo de ronişenê, belkî emrê xo de yew kovare zî nêerînaya û nêwenda la gama ke dore yena qiseykerdişî ser, vanê çira şima fîlan karî zî nêkenê, çira şima bêvan karî zî nêkenê? Ti vanî qey ma deyndarê înan ê. 

Mesela, rektorê Unîversîteya Çewlîgî vano, ma zazakî rê alfabe virazenê. Alfabeyê ma esta, nê hende kitabî bi çi nusîyayê? Îhtîyacîya ma bi alfabe çin a. Eke to ra yeno, ti sewbîna karan bike.” 

Peynîya panelî de, teberê salona konferanse de standê kitaban yê Weşanxaneyê Vateyî, Weşanxaneyê Nûbiharî û standê rojnameyê kirdkî NEWEPELî abibî. Beşdaran eleqeyêko baş nîşan da, gelek rojname, kovar û kitabê kirdkî roşîyay.