Peru de Perwerdeyê Çut-ziwanîye yo Mîyankulturî: Perwerdekerdişê Malimanê Cayîyan

Peru, eynî sey gelek welatanê bînan yê Amerîkaya Latîne welatêko winasî yo ke tede gelek ziwanê cayî (yerli) yenê qiseykerdiş. Badê ke hetê spanyolan ra ameyî dagîrkerdiş nê cayan de şarî bi serran sey kolonî ciwîyayî la ancî eşkayî ziwan û kulturê xo muhafeze bikerê. Ewro nê welatî de ziwano ke tewr zêde yeno qiseykerdiş spanyolkî ya la ancîna zî 42 ra vêşêr ziwanî hema zî bi hawayêko aktîf yenê qiseykerdiş. Labelê statuyê berz û hegemonyaya spanyolkî dagîrkerdiş ra nat hertim ziwanê welatî yê bînî tehdîd kerdê. Serranê 1950an ra nat spanyolkî ra teber ziwanê bînî zî perwerde de ameyê bikarardiş la no tehdîd ancî zî dereceyêka muhîme de apey nêşîyo; çunke no perwerdeyo ke behsê ey beno, binî de homojenîye, yanî asîmîlasyonî xo rê kerdo hedef û nê hedefê xo de hetanî dereceyêk zî biser kewto. La serranê 1970an ra îtîbaren bitaybetî badê ke programê Perwerdeyê Çutziwanîye yê Mîyankulturî ame averberdiş û badê ke termê mîyankulturîyîye (Kürtürlerarsılık) ame munaqeşekerdiş paradîgmaya verêne vurîyaya, tetbîqê neweyî dest pêbîyê. Netîceyê naye de geşbîyayîşê muhîmî qeyd bîyê. Nê prosesî de vurîyayîşanê tewr muhîman ra yew zî wareyê perwerdekerdişê maliman de yo.

Cêr ra, ziwanê Quechua ke spanyolkî ra dima ziwanê diyin o ke tewr zêde yeno qiseykerdiş de seba ke derse bidê ma behsê perwerdekerdişê (yetiştirme) maliman kenê.

Perwerdekerdişê maliman, perwerdeyê çutziwanîye reyde bala xo daya berzkerdişê muwafeqîya akademîke ya wendekaran ser ke ziwanê dayîka înan Quechua ya. La îstatîstîkî exlebê xo nizm mendê, coka hem malimî hem aîleyî bişubhe ewnîyayê faydeyanê perwerdeyê çutziwanîye ra. Labelê serranê peyênan de gelek maliman ewnîya ke muhtewaya sîstemê perwerdeyî ke maliman perwerde keno kolonyalîst (sömürgeci) o, dest pêkerd bale ante termê “mîyankulturîyîye” ser. No rî ra hetê metodanê programî, muhtewayê perwerdeyî û aktîvîteyê ke tetbîq benê ra vurîyayîşê (değişim) gelek muhîmî tede ameyî kerdiş.

Amacê nê programanê neweyan yê perwerdekerdişê maliman no yo, wazenê maliman amade bikerê ke bieşkê mintiqayanê teberê bajaran de û cayanê ke tede di ziwanî yenê bikarardiş de goreyê metodanê mîyankulturî û çutziwanîye bişuxulîyê. Hedefê bingehîn yê programan perwerdekerdişê maliman bo zî tayê wextan materyalanê derse zî amade kenê. Gama ke namzedî seba programî yenê weçînayîş ehemîyetêko taybet dîyeno dewamkerdişî (sürdürebilirlilik), coka tayê krîterî tesbît bîyê. Nînan ra yew xebitîyayîşê maliman mîyanê “torra wendegehî” de yo. Goreyê naye, wendegehê ke hetê cografya ra yewbînan ra nêzdî yê, yew “torre” virazenê û malimê ke na mitiqa de manenê seba mintiqaya xo yew polîtîkaya perwerdeyî ya muştereke dîyar kenê. Mîyanê nînan de babetê sey semînerê maliman yê muşterekî, tewirê aktîvîteyan seba projeyanê geşbîyayîşî (gelişim) peydakerdişê fonan zî estê. Hemeyê torran bi no qayde xebitîyenê û her serre derheqê xebatanê xo de rapor danê wezaretê perwerdeyî.

Malimê ke verdibistane (Anaokulu), dibistane (İlkokul) û wendegehê mîyanênî (Ortaokul), yanî malimê nê her hîrê qedemeyan de xebitîyenê beşdarê nê programî benê.

Taybetîyê Maliman

Hem malimê verdibistane yê şarê cayî ra ke perwerdeyê unîversîteyêka taybete nêdîya hem malimê qedemeyanê bînan ke perwerdeyê malimîye dîya beşdarê programî benê. La nê maliman ra tu kesî bi hawayêko resmî perwerdeyê çutziwanîye nêdîyo. Heto bîn ra, hemeyê înan hem ziwanê Quechua hem  spanyolkî de gelek serkewte yê. Ser de zî (üstelik), zafê înan domanîya xo nê mintiqayanê teberê bajaran de vîyarnaya. Heto bîn ra, mîyanê malimanê ke perwerdeyê resmî dîyo û malimê ke şarê cayî (yerli halk) ra yê la perwerdeyêko resmî nêdîyo hetê hesasîyetê (duyarlılık) ziwanî û kulturî ra ferqê balkêşî estê. Malimê dewan yê ke şarê cayî ra yê întîbaqêko zaf baş nîşanê programê mîyankulturî dayo. Nimûne, cinîyê ke kreşanê dewan de xebitîyenê, ferq kerdo ke tayê pêşnîyazê ke hetê dezgeyanê resmîyan ra amade bîyê dewan reyde qet pênêkewenê û keyfê wendekaran pê nêno, herinda naye de dest pêkerdo metodê ke înan bi xo keşf kerdê, tetbîq kenê.

Ziwanê ke perwerde de yenê bikarardiş

Modelê perwerdeyê çutziwanîye ke mintiqa de tetbîq benê, goreyê tewsîyeyanê malimanê torra wendegehan ra, hetê wezaretê perwerdeyî ra amade benê. Quechua ke ziwanê mintiqa yo, şeş serranê verênan de heme aktîvîteyanê perwerdeyî de ziwano bingehîn o. Prosesê nê şeş serran de spanyolkîya ke sey dersa ziwanî yena musnayîş, saetê na derse qedeme bi qedeme yenê zêdnayîş. Herçiqas tewsîye beno ke qedemeyê diyin yê programî de ziwanê Quechua bibo ziwanê perwerdeyî, la na babete de îqnakerdişê maliman her game mumkin nîyo. Coka tayê malimî pratîk de spanyolkî de perwerde danê.

Program de dersa ziwanî ya diyine senî, spanyolkî senî danê musnayîş zî dîyar bîyo. Naye gore, spanyolkî, goreyê metodê têkilîya bitesîre (communicative approach) yena dayene. Dersan de hîna zaf qabîlîyetê qiseykerdişî ser o yeno vindertiş. Seba naye temrînê (alıştırma) bidetayî yê qiseykerdişî programî de ca gênê. Sewbîna zî nêzdîbîyayîşêkê “bingehê şarî” ser o yeno qebulkerdiş (benimseme). Çunke spanyolkî ziwanê kolonyalîstan o, gama ke mîyanê komelî de qisey beno, umûmen têkilîyêka îqtîdarî ke seypê nîya zî vejeno meydan. Coka no program bikarardişê spanyolkî ra eleqedar, xo rê keno hedef ke wendekaran derheqê cîyakarîye (ayrımcılık) de zî bikero wayîrê zanayîşî.

Babetê ke munaqeşe benê.

Herçiqas hema vajîm ke hemeyê maliman derceyêka başe de Quechua qisey bikerê zî seba ke perwerdeyê xo yê malimîye spanyolkî de dîyo, ziwanê Quechua de babetanê sey wendiş û nuştiş, awankerdişê cumle û rastnuştiş de hende zî wayîrê qabîlîyetê temamî nîyê. No rî ra gama ke domanan musnenê wendiş û nuştiş, endîşeyê ke do şaş bimusnê, vejîyeno meydan. Sewbîna, têmîyanekîya ziwanê nuştişî de zî maliman rewşêka zore de verdana. Çunke tayê kesî vanê na yewe rast a ke Quechuaya standarde hemeyê mintiqayan de bêro bikarardiş, la tayê zî mudafea kenê ke wa fekê cîya-cîyayî yê mintiqayan zî bêrê hesabkerdiş û ziwanêkê nuştişî yê ‘çend-dîyalektinî’ tercîh kenê. Program hîna zaf standardîzebîyayîşî tercîh keno la qismêko muhîm yê maliman piştgirîya kesê ke derheqê fekan de hesasîyetê xo esto kenê. Heto bîn ra, munaqeşeyêka winasî kerd ke derheqê ziwanê Quechua de yew haydarîye (farkındalık) bêro meydan.

Munaqeşeyê muhîmî yê bînî zî derheqê spanyolkî ra tercumekerdiş û ziwanê Quechua de nuştişê metnanê akademîkan de ameyê meydan. Wezaretê perwerdeyî seba heme sinifan kitabanê derse yê spanyolkî amade keno û wendegehan rê şaweno. Herçiqas nê kitabî tercumeyê ziwananê cayîyan benê zî, malimî zafê reyan bikarardişê çekuyanê ke şar zêde aşînayê înan nîyo û cumleyê ke goreyê awanîya (yapı) ziwanê cayîyan nîyê ra gerrizîyenê (şikayet etmektedir).

Sewbîna zî, babetê ke munaqeşe benê ra yew zî zanayîşê akademîkî her tim vera zanayîşanê bînan de dekenê cayêkê prestîjinî. Çunke “zanayîşê akademîkî” yo zaf prestîjin ke eserê kozmolojîyê Rojawanî yo, zafê reyan sey zanayîşêkê “gerdûnî (evrensel)” û “tewr rast” nîşan beno, la vera ey de zanayîşê ke yê Rojawanî nîyê zî sey “edetî (geleneksel)” û “cayî (yerel)” nîşan dîyenê, zeman û mekanî cayîyîye de yenê hepskerdiş. Na rewşe de heme çeşîtê zanistî û hawayê zanayîşî yê sey “razber (soyut)”, “notr”, “zanistîyaneyê safî” û “zanayîşê gerdûnî (evrensel bilgi)” peygoş kenê ke zeman yan zî cayêkê bellîkerde yê tarîxî de hetê tayê merdiman ra ameyê xuliqnayîş. Vera naye de her hawa zanayîşê ke yê Rojawanî nîyê zî bi termanê sey ‘etnoakademîk’, ‘etnomatematîk’, ‘etnobîyolojî’, ‘etnotib’ û ‘etnoastronomî’ name kenê. Esas na yewe kena ke têkilîyê kolonyalîstîya newîye bêrê hesilnayîş (üretilme) û vila bibê. No rî ra, seba ke kolonîzekerdişê zanayîşî (bilginin sömürgeleştirilmesi) ra aqitîyê, programê perwerdekerdişê maliman de hetê maliman ra rayîrêko hîrê merheleyin yeno teqîbkerdiş. Nê hîrê merheleyî wina xulasa benê:

• Zanayîş bi tayê erjan dorgirewte yo, yanî ganî merdim bizano ke yew nîjad, cins û kokêk yew hawa fikirîyayîşêk temsîl kenê.
• Ganî zanayîşê edetî (geleneksel bilgiler) newe ra keşf bibê, krîtîk bibê (değerlendilimeli) û tetbîq bibê, kîşta naye de zî bîçîmê zemane û mekaneyî (zamansallık ve mekansallık biçimleri) ke nê zanayîşî se “zanayîş (bilgi)” ney la se “zanayîşê edetî (geleneksel bilgi)” kod kenê zî bêrê tehqîqkerdiş (sorgulanmalı).
• Tewirê zanayîşî yê cîya-cîyayî, komî (kümeler) yan zî yewîneyê ke wina net dîyar bîyê û ser û binê xo gêrîyayê, ganî yewbînan de nêrê têkildarkerdiş (ilişkilenidrilmemeli); eksê naye de, ganî seba hesilnayîşê neweyî yê entelektuelîye sey malzemeyê ardimkarî bêrê fikirîyayîş.

Goreyê kozmolojîyê cayî ra perwerde

Hedefanê nê programî ra yew zî Andî[1] mufredatê wendegehî de bicakerdişê kulturê cayî (û kirişnayoxanê nê kulturî), zanayîşê Rojawanî yo ke ameyo “gerdûnîkerdiş” û zanayîşê serdest yê Peruyî reyde bîyarê eynî sewîye. Seba ke tenzîmkerdişê (düzenleme) muhtewa serbest ameyo verdayîş, se prensîb viraştişê naye mumkin o. Malimî, wendegehî û mintiqayî goreyê şertanê xo yê cayîyan hem hetê muhtewa ra hem zî hetê metodî ra eşkenê naye bivurnê. La tetbîqkerdiş de karo esasî paweyê maliman ameyo verdayîş. Çunke vîyarte (geçmiş) de zafê maliman ziwan û kulturê cayî yê Quechua qij dîyo, xo sey parçeyêkê nê ziwan û kulturî nêdîyo. Coka ganî nê malimî fikr û muhakemeyanê (yargı) xo yê verênan yê derheqê kozmolojîya Quechua de bişiknê, babetanê se qabîlîyetê fikirîyayîşê analîtîkî de perwerde bigîrê û sewbîna zî, ganî bimusê stratejîyanê neweyan tetbîq bikerê. Nimûne, mîyanê serranê 2003-2006 de semîneran de nê temayî ameyî munaqeşekerdiş: “Çira ganî ma kozmolojîya Andî bizanîn?”, “Seba şaranê cayîyan ‘kalîteyê cuye’ çi îfade keno?”, “Kozmolojîya Andî parçeyêkê bîçîmê fikirîyayîşê wendekaranê ma ya”, “Malimî zî ‘wendekarê’ kozmolojîya Andî yê”, “Termê cayî senî reyna yenê sazkerdiş?” “Kulturê Andî de fikirîyayîşê matematîkkî, pratîkê wendiş-nuştişî bi şeklê ke goreyê kulturî ra yo musnayîş” û “Goreyê teqwîmê şarî ra tenzîmkerdişê zaftewirîya mufredatî, serra wendegehî û dersan”.

Sewbîna zî maliman reyde tayê projeyî ameyê tetbîqkerdiş û goreyê teqwîmê şarî ra, mesela, aktîvîteyê derheqê zîretî de ameyê kerdiş, wendekarî û kesê ke şarî ra yê zî beşdarê nê projeyan bîyê. Sayeyê nê projeyan de, lebitîyayê ke wendegehan de, derheqê bîçimanê zanayîşê cayî û kulturî de perspektîfê maliman hîra û xorînêr bikerê. Bi naye zî qîmê xo nêardo, muhtewa ra bigîre hetanî mufredatî, rastîya metodê musnayîşî ke yenê bikarardiş ra bigîrîn hetanî rewşa materyalan, edetê wendegehan, bikarardişê ziwanî, hetta ke babetê sey kinc û kolê ke wendegehan de yenê xoradayîş zî tede, derheqê nê çîyan de fikr û helwêsta înan de vuryayîşê muhîmî virazîyayê.

Newe ra tarîfkerdişê têkilîya mîyanê wendegeh û komelî de

Malimê ke beşdarê programî benê, beno ke verî umûmen xo meslekê xo reyde, wendegehê xo û mufredatê neteweyî reyde seypê (özdeş) bivînê û babetanê se “geşbîyayîş”, “kalîteyê cuye” û “averşîyayîş” de wayîrê fikrêkê sabîtî bê. Bi vatişêkê bînî, zafê înan xo aîdê yew grûba etnîkî û sey endamê komelê ke tede xebitîyenê xo tarîf kenê û nê şeklî de xo danê şinasnayene. Na babete de çend hedefê programî estê:

• Malimê ke seraserê cuya xo de maruzê cîyakarîye (ayrımcılık) bîyê û seba ke yew fikrê ke bibo alternatîfê “cuya başe” ya Rojawanî çin bîyo coka bîyê xerîbê komelê xo û kulturê Quechua ra dûr kewtê, newe ra tesîskerdişê nasnameyê nê maliman;
• Wendegehî bikero parçeyêkê komelî û cayê wendegehî komel de newe ra dîyar bikero, nînan reyde newe ra tesîskerdişê koordînasyonêkê diletî yê muqabilê yewbînan de;
• Bi hawayêko aktîf maliman daxilê karê rojane yê şarî kerdiş û hawayo ke şarî bi xo wazenê de wendegehan viraştiş, seba xuliqnayîşê rewşêka winasî xebitîyayîş;
• Seba ke şar beşdarê waranê dezgeyî (kurumsal alanlar) yê bînan zî bibo, pêardişê şertanê musaîtan.

Seba ke naye de biser bikewê, temayê sey rolê komelkî yê perwerdeyî, tarîxê ziwanê kolonyalîstî ke dewanê cayîyan de ameyo tetbîqkerdiş, derheqê komel û wendekaran de helwêst û zanayîşê maliman, wendegehan de cîyakarîya kulturî û ziwanî, sinif de cîyakarîye kapsamê programî de gêrîyayê dest, projeyê pîlotî ke malim û şarî ameyê têhet, tetbîq bîyê. Sayeyê naye de hem malimî hem zî şar, bawerîya ke wendişo berz tekane rayîrê “geşbîyayîşî” yo ra xo xelisnayo, herinda ney de muhîmîya fehmkerdişê dînamîkanê xo yê cayîyan de hîna vêşî bîyê wayîrê ferasetî. Nînan ra teber, programê radyo û televîzyonî ke malimî û şar ameyê têhet zî organîze bîyê, sewbîna zî dest pêkerd konferansê serrane ke tede babetê cîya-cîyayî yê perwerdeyî munaqeşe benê zî organîze bîyî. Seba dewamkerdişê nê xebatan beşdarîyêka zaf û bitesîre virazîya. Konferansê bi nameyê “Ardişê Yew Cayî yê Di Zanayîşan: Îmkan û Problemê Perwerdeyê Mîyankulturî û Çutziwanîye” neke paytextê mintiqa de, bajaranê hîna mehelîyan de tenzîm bî. Bi no qayde bale ancîya ser ke tenzîmkerdişê muxtarî (özerk düzenlemeler) çiqas muhîm ê. Sewbîna zî, seba ke piştgîrîya ziwanê Quechua bikerê dîqet kerdo ke teblîxî hîna zaf bi ziwanê Quechua pêşkêş bibê.

Îmkanê îdareyê muxtarî

Eke bi hawayî sîyasî û îdarî dest bi kar nêbîyêne, nê geşbîyayîşê ke ma cor ra behsê înan kerd beno ke tu yew zî nêvirazîyayêne. Perwerdeyî fonksîyonêko wina ard ca ke hemeyê welatî bivîyaro îdareyê muxtarîyetî ser, şar bi hawayêko bitesîr (etkili) beşdar bibo û polîtîkayê Perwerdeyê Mîyankulturî û Çutziwanîye temamê mintiqayan de bêrê tetbîqkerdiş. Sewbîna, sayeyê torrê ke ameyê ronayîş de temsîlkarê perwerdeyî û temsîlkarê rêxistinanê şarê sîvîlî ke mintiqayanê bînan ra ameyê, projeyê xo yê perwerdeyê serrane goreyê rewşa mintiqaya xo hîra kerdê û îmkan dîyo ke mintiqayanê bînan reyde bidê têver.

Eke ma nê heme munaqeşeyanê ke cor ra bîyî bidîm arê, termê mîyankulturîyîye tena yew metod nîyo; eynî wext de gelek mintiqayanê badê kolonyalîstîye de seba munaqeşekerdişê bineşeyanê (kalıntı) ke kolonyalîzmî xo dima verdayê potansîyelêko muhîm xo de kirişneno. Seke Peru de serranê 1950an de yeno dîyene, nê programî neke bi tena sereyê xo qedîyayîşê kolonyalîzmî ardo meydan, eynî wext de rayîr akerd ke nîzamê sîyasî yo serdest, ekonomîkî û sosyalî zî bibedilîyo. La serranê 1970an ra îtîbaren, bi vejîyayîşê meydanî yê termê mîyankulturîyîye ke hetê şaranê cayîyan ra ameyo averberdiş, dest bi muhakemekerdişê (sorgulanma) mufredatê nimtkî bi û vejîya meydan ke metodê perwerdeyî û materyalê derse ke yenê bikarardiş têkilîya îqtîdarê kolonyalîstî senî newe ra hesilnenê (üretme). Badê nê heme averşîyayîşan cografyaya Amerîkaya Latîne de dest bi vilabîyayîşê (yaygınlaşma) waştişanê mîyankulturîyîye bi.

Susanne Jacobsen Perez

Not: No nuşte meqaleya bi nameyê “The Contribution of Post-Colonial Theory to Intercultural Bilingual Education in Peru: An Indigenous Teacher Training Programme” ra bikilmkerdiş gêrîyaya. Coka cumleyê ke nuşte de ameyê bikarardiş motamot tercumeyê metnê orîjînalî nîyê. Meqale, kitabê bi nameyê Social Justice Through Multilingual Education ke edîtorîya Tove Skutnabb-Kangas, Robert Philipson, Ajit K. Mohanty û Minati Panda de weşanîyayo de vila bîya.*

__________

* Na meqale buroşurê "Perwerde de Tetbîqê Ziwanê Dayîke, Tirkî ra çarnayîş: Roşan Lezgîn, Weşanê DÎSA, Dîyarbekir 2013, r. 26-30" de weşanîyaya.

[1] And, nameyê rêzilekoyanê tewr girdan yê dinya ke zafê welatanê Amerîkaya Latîne ra vîyarenê û nameyê na mintiqa yo. Medenîyetê tewr kehenî yê sey Maya, Aztek û Înka warê nê rêzilekoyan de ciwîyayê. Ewro zî qismêko muhîm yê şarê Amerîkaya Latîne dorûverê nê koyan de ciwîyayîşê xo dewam kenê.