Perwerde de Bikarardişê Ziwanê Dayîke û Modelê Bikarardişî

Gama ke vanê perwerdeyê diziwanîye yan zafziwanîye, behsê gelek modelanê ke bi nameyanê cîya-cîyayan name benê yeno kerdiş. Nê modelan ra tayêne de ziwanê dayîke tena ziwanêkê diyinî de prosesê vîyarîyayîşê perwerdeyî (modelê vîyarîyayîşî) de yeno bikarardiş, modelanê bînan de zî ziwanê dayîka xo reyde musayîşê ziwananê bînan û pêardiş û pawitişê rewşêka zafziwanîye (modelê pawitişî) esas yenê girewtiş. Naye gore, modelê vîyartişî, exlebê xo nameyê entegrasyonî ser o asîmîlasyonî xo rê keno hedef, la modelê pawitişî manaya rastkêne de zafziwanîye xo rê keno hedef. Derheqê tetbîqkerdiş û netîceyê nê modelan de welatanê cîya-cîyan yê cîhanî de xebatê cîya-cîyayî bîyê. Nê xebatî, netîceyê rojevanê nimitkîyan yê peyê modelanê ziwanî de û hîna baş fehmkerdişê babetanê qezenckerdiş û musnayîşê îhtîmalê ke taqîb benê, çi yê yan çi nîyê hîna baş ameyê dîyayene. Sey nimûneyî, perwerdeyê ke tena ziwanê serdestî de ameyo kerdiş îlahîm nêbîyo sîstemê perwerdeyî ke ziwano serdest tede tewr baş yeno musayîş; eynî şekl de, her modelo ke nameyê xo perwerdeyê diziwanîye yo, nêeşkayo diziwanîye aver bibero. Heto bîn ra, tesnîfkerdişê tewir bi tewir modelanê perwerdeyê ziwanî ke cayanê cîya-cîyayan de yenê bikarardiş nîşan danê ke perwerdeyê ziwanî de yew tek rastî yan xeletî çin a, goreyê taybetîyanê mintiqayan ra modelê cîya-cîyayî zaftewir benê.

Metodê ke Perwerdeyê Ziwanî de Yenê Bikarardiş

1. Modelê Yewziwanîkerdişî/Xeniqnayîşî: No modelo ke îngilizkî de sey “submersion” name beno, Tirkîya zî daxilê înan, welatê ke babetanê ziwan û perwerdeyî de polîtîka û pratîkê ke gelêk hetan ra tesîrê xo tewr negatîf gore mufredatê xo amade kenê de yeno bikarardiş. No modelo ke kalîteyê perwerdeyî tewr nizm o, tena ziwanê serdestî (resmî) de perwerde dîyeno. Ziwanê bînî yê welatî ke teberê ziwanê resmî de manenê nênê dîyayîş, sey ziwanê diyin tena ca dîyeno perwerdeyê ziwananê biprestîjan yê Rojawanî. Netîce, cayê ke ziwanê dayîke sedemanê tewir bi tewiran ra nêno pawitene, şarê wayîrê ziwanê eqalîyetî zehmetî ancenê ke ziwanê xo neqlê neslê neweyî bikerê û her ke şino ziwanê serdestî de tekziwanîye yena meydan. Bi vatişêko bîn, bi xeniqnayîşê ziwanê dayîke, ziwanî benê vîndî. Tirkîya de, seraserê tarîxê cumhurîyetî de bilez vîndîbîyayîşê ziwanan esas nê sedemî ra yo.

2. Modelê Vîyarîyayîşî: No model, cayanê ke mîyanê wendekaranê eqalîyetanê ziwanî de muwafeqîya wendgehî (okul başarısı) û dewamkerdişê wendegehî dereceyêka zaf nizm de yê, seba ke hîna leze bivîyarê wendiş-nuştiş û nîsbetê dewamkerdişê wendegehî bizêdnê yeno bikarardiş. Nê modelî de wendekarî yew-di serranê verênan de ziwanê dayîka xo de dest bi wendiş-nuştişî kenê; serranê dima ra, bisuret û bi şeklo ke apey anêgeyrê (geri dönülmez bir şekilde) vîyarenê perwerdeyê ke temamen bi ziwanê serdestî beno. Modelo ke tewr baş zanîyeno, Amerîka de domananê mensubê grûbanê Hispanikan ser o yeno tetbîqkerdiş. Goreyê cigêrayoxan, hedefê bingehîn yê nê modelî binê nameyê entegrasyonî de lezkerdişê asîmîlasyonî yo; coka eke asaye (görünür) de vîyarîyayîşê wendiş-nuştişî hîna bisuret bêro meydan zî hetanî ke seypênêbîyayîş (eşitsizlik) û cîyakarîya rewşa perwerdeyî mîyan ra nêro wedartene, musayîş û pawitişê ziwanê dayîke nêvîrazîyeno û ziwanê serdestî de problemî dewam kenê.

3. Modelê Pawitiş-Dewamkedişî: No modelo ke umûmen perwerdeyê domananê ziwanê eqalîyetan de yeno bikarardiş, tewr tay qasê 6-8 serrî bingehê ziwanê dayîke ser o perwerdeyê çut-ziwanîye yan zî zafziwanîye yeno kerdene, ziwan yan zî ziwanê serdestî biqedeme verî dersa ziwanî, dima sey ziwanê perwerdeyî yê tayê dersan îlaweyê programî beno. Bitaybetî Afrîkaya Başurî, Bolîvya û Etîyopya de nimûneyê başî yê tetbîqkerdişê nê modelî estê. Merdim eşkeno tayê wendegehanê Welatê Baskî û Katalonya zî sey nimûneyanê başan nîşan bido. Cigêrayîş û îstatîstîkî nîşan danê ke nê wendegehî nîsbet bi modelanê vîyarîyayîşî netîceyê hîna başî danê.

4. Çut-ziwanîkerdiş/Heriknayîş: No modelo ke bi nameyê xo yê îngilizkî sey “immersion” yeno zanayîş, hîna zaf perwerdeyê ke domanê aîleyanê sinifê mîyanênî (orta sınıf) tercîh kenê, gêno dest. No modelo ke hem hetê kalîteyê perwerdeyî ra hem zî hetê averşîyayîşê zafziwanîye ra netîceyanê gelek musbetan dano, her di ziwanî zî tede wayîrê statuyêkê biprestîj ê û bi hawayêko umûmî yew desteko komelkî seba nê ziwanan mewcud o. Wendekarî wendegeh de neke bi ziwanê dayîka xo ziwanêkê diyin de perwerde vînenê; labelê malimî çut-ziwan ê ke her di ziwanan zî zanê û her game ziwanê dayîke rê tam hurmetkar ê. Nimûneyê tewr başî yê nê modelî ke yenê zanayene, programê çut-ziwanîyekerdişê bi fransizkî û îngilizkî yê Kanada de yê. Heto bîn ra, eke modelêko winasî mintiqayanê ke hetê ekonomîkî ra dezawantajin ê û mîyanê ziwanê resmî û ziwanê dayîke de hetê statu û prestîjî ra ferqêko cidî estbo de bêro tetbîqkerdene, netîceyê xo do bibo sey modelê tekziwanîkerdiş/xeniqnayîşî. Çunke na rewşe de ziwano ke hîna zaf tarîx de binê tada de mendo, yanî ziwanê dayîke yê domanî, hetê maliman ra û hetê mufredatê wendegehî ra îhmal beno û her ke şino no ziwan yeno xo vîr ra kerdene. Bi no qayde, pratîk de ke hîna verî ame beyankerdiş, seke modelê tekziwanîkerdiş/xeniqnayîşî ameyo tetbîqkerdiş.

5. Modelê Di-Cîhetîye: Modelêkê winasî yê perwerdeyî yo ke hem hetê averşîyayîşê akademîkî ra hem hetê çut-ziwanîye ra netîceyanê gelek serkewteyan dano. Wendegehanê ke nê tewir modelî tede yenê bikarardiş de, domanê ke yew ziwanê eqalîyetî û yê ke ziwanê serdestî qisey kenê, eynî sinifan de wanenê; goreyê îhtîyacîya perwerde-musnayîşî (eğitim-öğretim) û goreyê profîlê wendekaran exlebê xo di ziwanî nîme ra nîme tede yenê bikarardiş, nê bîçimî de perwerde beno; labelê no ziwanê eqalîyetî eke tarîx de ameyo zeîfkerdiş û lebitîyenê ke newe ra gane bikerê, ganî hîna zaf ehemîyet bidîyo ziwanê eqalîyetî û nîsbetê bikarardişî biresnê se ra neway (% 90). Xora seba ke ziwano serdesto perstîjin ke teberê wendegehî de mirdîya xo destek vîneno, coka rîskê sey nêmusayîş yan zî kêmmusayîşî reyde rî bi rî nîyo. Goreyê pisporan ra wendegehê ke tede ziwanê dayîke se ra neway (% 90) yeno dayene de, seba domananê eqalîyetan wezîfeyê modelê pawitiş/dewamkerdişî; seba domananê ke ziwanê serdestan qisey kenê zî wezîfeyê çut-ziwanîye vînenê. Bitaybetî metropolan de naye de serkewtiş hîna zehmet o, la cayanê sey şaristananê hîna qijekan de û mintiqayanê teberê şaristanan de ke tede têkilîyê rojaneyî û dayîş-girewtişê ekonomîkî bi zafziwanîye benê de modelê nê tewirî yenê tetbîqkerdiş. Sey nimûneyî, Amerîka de, tayê wendegehê ke ziwanê dayîke yê domanan spanyolkî yo de, domanê ke ziwanê dayîka înan îngilizkî yo reyde eynî sinifan de malimanê çut-ziwanîyan ra derse gênê û her di ziwanan zî sinif de bi hawayêko pêt bikar anê.

Bêguman nê modelanê ke ma cor ra behsê înan kerd ra yew bi hawayêko basît tercîh bibo, hetanî ke ser o baş nêro fikirîyayîş ganî yew mintiqa de tetbîq nêbo. Eynî şekl de, no fikir zî rast nîyo ke ma vajîm yew mintiqa de tena nê modelan ra yew yeno tetbîqkerdiş. Herinda naye de merdim eşkeno vajo ke zereyê yew mintiqa de modelê yewbînan ra cîya-cîyayî bêrê tetbîqkerdiş. Xususo ke ganî bêro dîqetkerdiş no yo, îhtîyacîya heme faktorê perwerdeyî yê sey hetê ziwanî, sosyo-ekonomîkî û lojîstîkî (çimeyê malim û materyalan) ra baş bêrê zanayîş û programî naye ra gore şekl bigêrê. Heto bîn ra, eke nê programî reyke dest pêbibê, mecbur nîyê ke do hertim bi eynî şeklî dewam bikerê. Goreyê îhtîyacî û vurîyayîşê ke zemanî reyde vejîyenê meydan ra adaptasyon virazîyeno û hetta merdim eşkeno vîyaro sewbîna model û programan.

Problemê Derheqê Modelanê Perwerdeyê Ziwanî de

Zafê cigêrayîşan bi hawayêko îqnakerdox nîşan danê ke modelê tekziwanîkerdiş/xeniqnayîşî û modelê vîyarîyayîşî mudetê kilm û dergî de gelek problemanê perwerdekî û ziwankî (eğitsel ve dilsel) rê rayîr akenê. Bikarardişê nê hawa modelan vernîya perwerdeyî de pêardişê seypêbîyene û mîyan ra wedartişê dezawantajan de astengêko zaf gird teşkîl keno. Coka, modelê tekziwanîkerdiş ke Tirkîya de seraserê tarîxê cumhurîyetî de ameyo tetbîqkerdiş, ganî rojê verê roje fek ci ra bêro veradayîş, herinda ney de ganî ardişê yew modelê vîyarîyayîşî nêro fikirîyayîş, eksê naye, modelê perwerdeyî yê sey modelê pawitiş û çut-cîhetî ke no hawa perwerde bingehê ziwanê dayîke ser o yeno dayîş, bêrê bikarardiş.

Nê modelê ke ma cor ra pêşkêş kerdî zî temamen bêproblem nîyê. Eke tayê modelî serê kaxide de bineyke awantajê xo estbê zî, esasê mesela na ya, gama ke nê programî tetbîq benê, eke polîtîkayê perwerdeyê çut-ziwanîye hetê prensîbî ra qebul bibê zî tayê zehmetî vejîyenê meydan. Nê modelî her yew xo zere de çend varyasyonan nîşan danê ke pratîkê cîya-cîyayî eşkenê netîceyanê cîya-cîyan rê rayîr akerê. Sewbîna yew hedefo ke goreyê îhtîyacanê yew mintiqa ra dîyar bîyo, yewna mintiqaya ke wayîrê eynî hedefî ya de eşkena netîceyanê cîyayan bido. Yew problemo bîn zî no yo; gama ke nê modelî tetbîq benê umûmen wina ferz kenê seke domanî yan ziwanê bindestî yan zî ziwanê serdestî de yewziwan ê. Coka hesab nêkenê ke nê modelan de domanî eynî game de gelek ziwanan de materayalanê vatişkî û nuştişkî reyde rî bi rî manenê. Oxro bitaybetî demê peyênî de bi zaftewirbîyayîş û bisuretbîyayîşê wasitayanê şîyayîş-ameyîş (ulaşım) û enformasyonî, texmînan ra wetêr yew rewşa meleze (hibrid) ya ziwanî û nasnameyî vejîyaya meydan. Merdim nêeşkeno vajo ke nê modelî na rewşe tam gênê verê çimî. Tirkîya de, zafê wendekarê ke ziwanê înanê dayîke tirkî nîyo, verî ke dest bi perwerdeyê wendegehî bikerê xora ziwanê dayîka xo, ziwanê înanê diyin tirkî û tayê rewşan de ziwanê hîrêyin yan zî çarin cuya xo ya rojane de bikar anê. Sey nimûneyî, yew domano ke ziwanê dayîka ey kirmanckî (zazakî) ya, yan zî yew domano ke ziwanê dayîka ey erebkî ya û şaristanêkê kurdan de ciwîyeno, zafê reyan verî ke dest bi wendegehî bikero, tewr tay hîrê ziwanan eşnaweno û eşkeno nê ziwanan de qisey bikero.

Heto bîn ra, modelê perwerdeyî ke qedemeyanê cîya-cîyayan yê perwerde-musnayîşî de yenê bikarardiş û muwazeneyê îmtîhanê merkezî ke serranê hîna aver de tetbîq benê gereka baş hesab bibê. Mavajîm ke prosesê dibistane (ilkokul) de temamê perwerdeyî ziwanê dayîke yê domanan de bêro dayîş û averşîyayîşê zaf muhîmî bikewê dest zî eke wendegehê ke do dima ra dewam bikero tena ziwanê serdestan de perwerde bidîyo yan zî pêroyîya welatî de îmtîhanî bi yew ziwan bivirazîyê, beno ke aîleyî domananê xo nêşirawê wendegehanê ke bingehê ziwanê dayîke ser o perwerde danê. Eke îmtîhanî bi sîstemê merkezî virazîyê, no bi tena sereyê xo warêko problemin o. Labelê eke vanê îmtîhanî mutlaqa ganî virazîyê, a game gereka zafziwanî bê.

Sedemê nê heme probleman ra, zafê modelanê perwerdeyî welatanê cîya-cîyayan de bi hawayêko xelet ameyê tetbîqkerdiş, îhtîmalê serkewtişê înan rîyê sewbîna probleman ra ewiqîyayo û goreyê amacanê sîyasîyan ra ameyê manîpulekerdiş.

Nê sedemî ra, gama ke tewir bi tewir modelê perwerde û ziwanî yenê munaqeşekerdiş, kîşta naye de ganî prensîbê derheqê musayîş û musnayîşê ziwanan de zî, kesanê ke eleqedarê na babete yê, ma vajîm malim, ebeweyn, pisporê programanê perwerdeyî û wendekarî ganî bilebitîyê ke hîna baş mesela fehm bikerê. Sayeyê naye de seba her mintiqa û komelî şertê mewcudî eşkenê hîna baş bêrê fehmkerdiş, hedefê ke wazenê biresê ci û seba ke biresê nê hedefan karê ke gereka bêrê kerdiş ganî dîyar bibê. Nê prosesî de tayê karê ke gereka bêrê kerdiş nê yê:

* Tesbîtkerdişê qabîlîyetê vatişkî û nuştişkî yê wendekaran, ebeweynan û maliman,

* Bi hawayêko hîra tehqîqkerdişê helwêst û fehmkerdişê vera ziwanan de,

* Ardişê meydanî yê şuûrê derheqê qezenckerdiş û musayîşê ziwanan de,

* Bi hawayêko hempar tespîtkerdişê waştişanê komelkî û kesane,

* Tespîtkerdişê hedefanê perwerdekî û ziwankî,

* Bi hawayêko rastikên şuxulnayîşê (değerlendirme) çimeyanê însan, materyal û fînansî,

* Seba resayîşê hedefan tespîtkerdişê gamanê ke mudetê kilmî, mîyanên û dergî de yenê eştene,

* Prosesê plankerdişêkê çerxî (tr: döngüsel, in: cyclical) de tetbîqkerdişê pîlotî (ceribnayîşî), muhasebekerdiş, peymawitiş û analîzkerdişî.

Kam gama ke nê bêrê ca, hema badê pey merdim eşkeno modelanê perwerdeyî yê cîya-cîyayî ke benê cewabê îhtîyacanê cîya-cîyayan ser o bifikirîyo.

Şerîf Derînce – Enstîtuya Cigêrayîşanê Sîyasî û Komelî ya Dîyarbekirî (DISA)*

__________

* Na meqale buroşurê "Perwerde de Tetbîqê Ziwanê Dayîke, Tirkî ra çarnayîş: Roşan Lezgîn, Weşanê DÎSA, Dîyarbekir 2013, r. 8-11" de weşanîyaya