Perwerdeyê Mamostayan

Seba polîtîkayanê Ewropa yê zafziwanîye (musayîşê ziwanê dayîke û ziwanê bînî yê Ewropa) rewşa perwerdeyê mamostayanê ziwanî yê Ewropa dinya de gelek bale anceno. Na babete ser o tarîxê înan heta serra 1870 şino, la verê cû mamostayî sey modelê ziwanî

-kesê ke wendekarî înan teqlîd bikerê- bibê îdeal, meqbul ameyê qebul kerdene. Wendekarê serkewteyî zî, ê kes ê ke sey wayîranê ê ziwanî, ziwanê diyin sey ziwanê dayîke xeberî danê bî. La nika yeno qebul kerdene ke ziwan teqlîdkerdiş, mamostayê sey modelê ziwanî, armancê telafuzêkê bêqusûrî hetêk ra merdiman ziwan û kulturê xo ra dûrî fîneno û ganî armancê ziwanmusayîşê diyin yan zî hîrêyinî no nêbo. Yeno dîyayîş ke, Ewropa nika musayîşê ziwanê diyin û hîrêyinî yê sey ziwanê yewinî, seba ziwanê yewinî sey tehdîd vînena. Nê zêdeyêrî, mamostayê ke zafziwan ê, û eşkenê zafziwanîye ser o hetê wendekaranê xo bikerê meqbul ê. Wendekarê Ewropayî eşkenê hîrê ziwanan de sewîyeyanê cîya-cîyayan de baş bê. Mesela, ziwanê A, B û C de wayîrê sewîyeyanê cîya-cîyayan bê. Wextêk de sewîyeya ziwanê A’yî baş bo û ziwanê B’yî zêdeyêr bo la ziwanê C’yî qet neşuxulno û ziwanêko newe (ma vacîm D) bimuso. Armancê mamostayî tîya de; na rayê zafziwanî de hetkerdişê wendekaran o, ziwanê ke tay yenê qisey kerdene ser o hişmendîyek virazo (Byram, 2003).

Seba mamostayanê ziwanî perwerdeyo profesyonel, di tewirî beno: 1. Melumato bidestkewte, 2. Melumato bitecrube. Melumato bidestkewete de wendekarê mamostatî çekuyan, teorîyan, encamanê cigêrayîşan, û çar linganê ziwanî (xeberdayîş, goştarîkerdiş, wendiş, nuştiş), musenê. Yeno a mana ke mamostayo/a baş/e; eşkena/o ziwanê hedefi xeberî bido, biêşko bi wendekaranê xo xebata grûbkî yan zî di-kesî (pair work) bido viraştene, goreyê fonetîkê ê ziwanî ra biwano û qaydeyanê gramerê ê ûsn. bizano. Heto bîn ra, Melumato bitecrube zî tetbîqkerdişê melumatanê bidestkewteyan o. Tîya de wendekarê mamostatî çîyêko musayê tetbîq kenê û nê tetbîqkerdişî ser o zî fikirîyenê û xo raver benê. No tetbîqkerdiş carna bi hawayê temaşekerdişî zî beno la qasê bixo-tetbîqkerdişî bi tesîr nîyo. Mamostayê ziwanî ganî neke tena şarezatîyanê ziwanî la ganî ziwanî ser o bi xo yan zî bêrê perwerde kerdene (Wallace, 1991). Seke cor de ame vatene, seba mamostayanê ziwanî di tewirî zanayîş lazim o. Tirkîya de neke tena seba tirkî, kemî bo zî hedefî yenê ca la seba îngilizkî (ke sey ziwanê diyin yan zî bîyanî yeno qebul kerdene) yew nêeşkeno vaco Tirkîya hetê musnayîşê ziwanî ra serkewte ya (Isik, 2008). Eşkera yo ke Tirkîya hem meseleyê melumatê bidestkewteyî ra hem zî melumatê bitecrubeyî de nêeşkena mamostayanê ziwanî yê başan perwerde bikero. 

Miyanê dewletanê Ewropa ra ziwan-musnayîş zêdeyêrî Swêd de beno. Semedê naye, polîtîkayê Swêdî yê perwerdeyî yê. Goreyê qanûnanê Swêdî ke dibistanêke de 5 wendekarî biwazê ziwanê xo bimusê şarederîya ucayî mecbur ê ke nê wendekaran rê mamostayêk peyda bikerê. Seba na yewe, Swêd de dersê kurdkî (sorankî, kirdaskî û kirmanckî) yenê dayene. La yeno fehm kerdene ke uca de zî mamostayî bê ke zanîngehan de perwerde bivînê wezife kenê (Malmîsanij, Hezîrane 2012, rî bi rî qisey kerdene ra). 

Gama ke ma bêrim Tirkîya ser meseleyê kurdkî û musnayîşê kurdkî, her çî temamen keweno têmîyan. Seba ke Tirkîya nêwazena kurdkî sey ziwanêk qebul bikero û bi ê ziwanî perwerde bido, her zorîtî vecena hemberê kurdan. Heta nika polîtîkaya dewlete ya mûsnayîşê ziwanî yê kurdkî sey “wa kurdî biêşkê fehm bikerê ke ê nêşkenê û nêwazenê nê ziwanî bimusê û bimusnê’ bîyo. Seba ke tenê hetê aktîvîst û sîyasetkaranê kurdan ra kursê kurdkî abîyê, hem wendekarî hem zî mamostayî aktîvîstanê kurdan ra ameyê meydan. Mamostayî zêdeyêrî heta nika kesê ke beşê cîyayan de perwerde dîyo û xo komelê kurdan de bi dizdî û binê tersê tepişîyayîşî de ziwanî ser o raver berdo yê. Nê mamostayan hetê melumatê bidestkewte de (gramer û qisey kerdene ser o) raver, la hetê melematê bitecrubeyî ra (tetbîq kerdene û lingê ziwanî) bêperwerde yê. Seba ke wendekarî zî sewîyeyanê cîya-cîyayan ra yê perwerdeyê kurdkî hema nêresayo sewiyêka zaf başe.

Kirmanckî (zazakî) heto bîn ra, heta çend serranê verînan mîyanê na polîtîkaya bêziwan-verdayîşî de heta nika vindîbîyaye û zereyê perwerdeyê kurdkî de binê tesîrê zaravaya kirdaskî de menda. Mîyanê nê kesê ke seba kurdî perwerde dîyo de mamostayî qasê ke kursan de dersa qîmkerdîye bidê perwerde nêdîyo. (Vate, Kurdî-Der ûsn.) de zî rewşe bi no hawa ya. Mamostayî zêdeyêr gramerê ziwanî ser o, badê nê zî wendiş û nûştişî ser o vindenê la linganê qiseykerdiş û goştarîkerdişî ser o zî seba ke perwerdeyê formasyonî nêdîyo, musnayîşê ziwanî kêmî maneno û nîno sewîyeya ke yena waştene. 

Eke Tirkîya biwazo kirmanckî (zazakî) sey ziwanê diyinî yan zî sey dersa ziwanî (saetêk, di saetî ûsn) bido, ganî verê her çî kurdkî sey ziwanêk qebul bikero û naye gore zanîngehan de beşanê zaravayanê kurdkî de dest bi perwerdeyê mamostayan bikero. Belkî seba despêkî mamostayan her wezîfe ra kesê ke kirmanckîya înan baş a bigêro û înan pedagojîyê musayîşê ziwanî û metodolojîyê ci ser o perwerde bikero. Seba ke mamostayî perwerdeyê ziwanî de linga tewr muhîm ê. Goreyê Kumaravadîveluyî (2006a, 2006b) rolê mamostayanê sinifî sey hîris serranê peyênan nîyo û zaf bedelîyayo. Mamostayî ganî otonom bê û cayê ke perwerde danê ra bi ray kuwê û teorîyanê perwerdeyê ziwanî amade bikerê ke biêşkê bikuwê vernî mêtîngehkarîya ziwanî, serdestiya ziwananê bînan orte ra rakerê.

______

Netice Altun – Zanîngeha Ankara / Beşê Ziwanzanîye

Byram, M. (2003) Teacher education-visions from/in Europe Babylonia 3-4/03.

Isik, A. (2008). Yabancı dil eğitimimizdeki yanlışlar nereden kaynaklanıyor? Journal of Language and Linguistic Studies. 4-2.

Kumaravadivelu, B. (2006a). Understanding Language Teaching. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates.

Kumaravadivelu, B. (2006b). Methods: Changing tracks, challenging trends. TESOL Quarterly: 40 (1), 59–81.

Wallace, M. J. (1991). Training Foreign Language Teachers: A Reflective Approach. Cambridge: Cambridge University Press.

Not: Na meqale buroşurê "Perwerde de Tetbîqê Ziwanê Dayîke, Weşanê DÎSA, Dîyarbekir 2013, r. 19-20" de weşanîyaya.