Pîran de Tayê Edetê Kirdan

Kurdistan de mintiqaya ke kirdî (zazayî) tede ciwîyenê ra vanê “Kirdane”. Mintiqaya Kirdaneyî de “Pîran” cayêko muhîm o.

Qezaya Dîyarbekirî Pîran hîna zaf bi herbê kurdan ke 1925 de vera dewleta tirkan de virazîya yeno şinasnayîş. M. Kemal gama ke seba ronayîşê dewletêka newîye gulana 1919î de Îstanbul ra yeno Anadolî, Sêwas û Erzirom de kongreyan virazeno, kurdan reyde têkilîya xo germ gêno. La badê ke bi peymana Lozanî dewleta Tirkîya garantî bena, heq û huqûqê kurdan înkar kenê. Naye ser o, seba ke kurdî heqanê xo bigîrê, serektîya mîralay Xalit Begî (1882-24.05.1925) de Komîteya Îstîqlala Kurdistanê-Azadî ronîyena. Tirkî senî ke naye ra xeberdar benê, Xalit Beg û mebusê Bidlîsî Yusiv Zîya Begî (1882-24.05.1925) payîzê 1924î de tepîşenê. Badê ke nê her di serekê kurdan tepîşîyenê, pêşengîya hereketî kewena milê Şêx Seîdî. Şêx Seîd (1865-29.06.1925) zimistanê 1925î de dewa xo Qolhîsar ra vejîyeno, seba ke şarî serewedartişî rê amade bikero, hîna zaf mintiqaya Kirdaneyî ra gêreno. Roja 13 sibate 1925 de yeno Pîran. O wext Pîran yew dewa Gêlî ya. Gêl zî Madenî ser o bîyo. Wexto ke Şêx Seîd yeno Dêrey, tayê kesê ke hetê dewlete ra derheqê înan de teqîbat esto, ê zî kewenê mîyanê qafîleyê Şêx Seîdî. Gama ke grûbêk eskerê dewleta tirkan wazenê nê kesan tepîşî, naye ser o pêrodayîş vejîyeno û serewedaritiş bisuret welat ra vila beno. Bi no qayde tarîxê kurdan de “Pîran” cayêko taybetî gêno. Heta nameyê “Pîran”î îzafeyê Şêx Seîdî beno, êdî vanê “Şêx Seîdê Pîranî”.

Pîran bakurê Dîyarbekirî de yo, nika dewleta tirkan resmîyet de nameyê “Dicle” nayo pa. Hetê rojawanê Pîranî de Erxenî, hetê başûrî de Gêl, rojhelat de Hêni û hetê bakurê ey de zî mintiqaya Qerebegan esta. Sey heme mintiqayanê ke kirdî tede ciwîyenê erazîyê Pîranî zî hîna zaf koyin o. Şarê derûdorê Pîranî zafane bi weyekerdişê pes û dewarî îdareyê xo keno la zîraet zî esto. Nufusê xo nika pa dewan wa qasê 40 hezarî yo. Merkezê Pîranî de çar mehlayî estê. Şarê merkezê Pîranî heme kirdkî qisey keno. Dewleta tirkan qismêk dewê Pîranî şerê nê serranê peyênan de xirabe kerdê, qismêk zî binê awbendan de mendê. Nika dewanê Pîranî ra 35 hebî sey muxtarî hesibîyenê. Nînan ra 23 dewî kirdkî (zazakî), 8 dewî kirdaskî, 4 dewî zî kirdkî û kirdaskî pîya qisey kenê.

Şarê mintiqa bawer keno ke nameyê “Pîran”, “Pîrejman” û “Pîrxakîyan” Pîr Mensur, Pîr Mûsa û Pîr Bedirî ra yenê. Goreyo ke rîpelê 144. yê cildê diyin yê Şerefnameyî de behs beno, Pîr Mensur lajê Seyîd Huseyn el-A’recî yo. Ebdulah Varlı kitabê xo Dîroka Dûgelên Kurdan de nameyê pîyê Pîr Mansûrî sey Huseyîn el-Erec Kurdî el-Hekarî nuseno û vano no zat bi eslê xo kurd o, hetê Hekarya ra ameyo cayo ke nika Pîran tede awan bîyo de yew tekîye viraşta. Şerefname de zî behs beno ke Pîr Mensur hetê Hekarya ra ameyo Pîran de yew tekîye awan kerda. Goreyê melumatê ke Malmîsanijî dayî, na tekîya Pîran de nîya, Dêrey de ya. Eke Dêrey de nêbo zî nêzdîyê Gêlî de verê çemî de bi nameyê Tekya yew dewe estbîya ke nika binê awbendî de menda, beno ke uca bo.

Badê ke Pîr Mensur şino rehmet (mîladî 1021), lajê ey Pîr Mûsa cayê pîyê xo gêno. Badê ke Pîr Mûsa şino rehmet (mîladî 1069), na rey lajê ey Pîr Bedir beno postnişîn. Pîr Bedir qîmê xo tena bi selahîyetê dînî nêano, Diza Gêlî gêno binê hukmê xo û mintiqa de hukimdarîya sîyasî zî keno.

ROJA ZÎYARE

Gorê Pîr Mensurî nika mîyanê goristanê Dêrey de yo. Şarê mintiqaya Pîranî gorê Pîr mensurî sey zîyarete qebul kenê. Dêrey, qasê panc km. rojhelatê Pîranî de, bakurê Qelbînî de kîşta rayîrê Hêniyî de, başûrê Koyê Malmîsanî de yew deşta duzeke de ya. Dewleta tirkan nameyê “Dêrey” kerdo “Kocaalan”. Eslê xo de zafaneyê şarê Dêrey Qelbîn ra bîyo, coka tayê çimeyan de, mesela, “Diyarbekır Salnameleri 1801-1802, Cild 4, r 208” de nameyê Qelbîn û Dêrey sey “Qalbeyn” vîyareno. Eynî çime de behs beno ke gorê Pîr Mûsayî zî Purcema [Pirejman] de yo. Gorêk zî dewa Pîrxakîyan de esto la şarê mintiqa vano nameyê nê zatî Şêx Şerîf o ku tîya ra qasê heşt sey serî verê cû şîyo rehmet. No tarîx teqabulê wextê Pîr Bedirî keno.

Şêx Seîd gama ke yeno Pîran, şewêk Dêrey de maneno. Vanê, Şêx Seîd şîyo bano ke mezelê Pîr Mensurî tede yo de nimaj kerdo, dima uca rakewto ke belkî Pîr Mensur bêro hewnê ey û derheqê hereketî de yew rayîr bimojno. La Pîr Mensur nêameyo hewnê Şêx Seîdî. Coka vanê hema o wext ra Şêx Seîd derheqê herbê kurdan û tirkan de bêhêvî bîyo.

Badê ke Pîr Bedir Gêlî gêno binê hukmê xo, êdî hem dîyanet hem sîyasetê mintiqa îdare keno. Goreyo ke Nusret Aydin kitabê xo “Diyarbekir ve Mirdasiler Tarihi (Avesta, 2011)” de nuseno Erxenî, Çêrmuge, Maden û hetanî Palî kewenê binê desthelatdarîya Gêlî û bi no qayde şeklê dewlete de yew îdare awan beno. Na mintiqa tarîx de sey “Mintiqaya Mirdasîyan” name bena.

Goreyê melumatê ke ma Dêrey ra fekê Cemal Evdilnasirê Mehemê Elî Temirî ra arêdayo, mîreyê ke îdareyê Gêlî ra girêdaye yê, her serre Dêrey de serê mezelê Pîr Mensurî de yenê pêser. A roje badê ke mezelê Pîr Mansurî zîyaret kenê û ruhê ey rê duayan wanenê, dima nişenê ro, meseleyanê îdarekerdişê mintiqaya Mirdasîyan ser o mişewre kenê. Dima ra zî şeklê şayî de werdê xo wenê.

PENDERITE

Werdo ke a roje wenê “penderite” bîya. Mintiqayanê bînan yê Kirdaneyî de na germî ra vanê “mastewa.” Mastewa yan zî penderite, hîna zaf mîyanê kirdan de virazîyena. Kerkut, belxul û birinc do de girênenê. Girêyayîşê doyî ra hetanî ke germîya penderite bipeyşo tim têwdanê ke do nêqesîyo. Badê ke germî peyşaye, dekenê sehenan, rûno teze qijilnenê û verdanê ser, servîs kenê, wenê.

Dêrey de cinîyanê ke penderite pewtêne vatênê, verê Roja Zîyare, mîyanê 24 saetan de çi qatixo ke heywananê ma ra sadir beno, ma nêwenê. Ma Roja Zîyare de pê nê qatixî penderite pewjenê û mêmanan rê, şarî rê îkram kenê. Çunke bi no qayde can, mal, keye û heywanê ma qeza û belayan ra, xirabî û afatan ra muhafeze benê. Bereket dekeweno mal û dewarê ma.

Dêrey ra Cemalî va, no edet zaf rewên o, beno ke zemanê Pîr Bedirî ra nat dewam keno. Badê ke begê girêdayeyê îdareyê Gêlî werdê xo wenê, na rey mîyanê eskeranê began de musabeqeyê cengî dest pêkenê ke hela eskerê kamcîn begîtîye weş perwerde bîyê, pêrodayîş de çiqas jêhatî yê.

KAYÊ QAMÇÎ

Nê musabeqeyan ra yewe zî “Qamçî” ya. Kayê “Qamçî” mîyanê di grûban de kay beno. Her di grûban ra di eskerî yan zî di palewanî goreyê qaydeyanê belîkerdeyan, ke vazdayîş înan ra yew o, binê îdareyê hakemêkê meydanî de û nezaretê heyetêkê hekeman de vejîyenê meydan û pê qamçîyan danê yewbînan ro. Vanê verê cû seba ke canê înan nêdejo êlegê qalindî xo ra dayêne la nika xortî xo mîyane ra cor viran kenê û kay kenê.

Qamçîya ke pê kay kenê kefîye ra virazenê. Verê cû palewanan hewteyêk verê cû ra kefîyeya xo dekerdêne binê qumê hîtî ke baş bişidîyo. Dima vetêne, tadayne û kerdêne sey qamçî. La nika hît nêkenê, wina ziwa tadanê û kenê sey qamçî.

Verê cû reqîban qamçî eştêne linganê yewbînan û hedefê înan o bi ke reqîbê xo bifînê. Labelê nika nê qaydeyî bineyke vurîyayê. Kaykerdoxî eşkenê bi destan zî mudaxeleyê yewbînan bikerê.

Qaydeyanê kayî ra çîyo tewr muhîm no yo, gama ke qamçî weşananê yewbînan ganî serê polan ra cor nêdê piro. Eke yew reqîb gina erd ro yan zî qamçîya yewî dest ra bikewo, kay qedîno. Ge-ge her di reqîbî tam nêeşkenê zorê yewbînan biberê, kay derg beno, yan zî kaykerdoxî eciz benê, a game hekem keweno dewre û kay qedîneno.

Kay de xelate çin a, coka yewin yan diyin bîyayîş zî çin o. Kam ke gina erd ro, kay ca verdano şino. Na rey di kaykerdoxê bînî destê înan ra qamçîyan dewr gênê û vejînê meydan. Mentiqê kay, şeklê tetbîqatî de hîna zaf sey ceribnayîşê hêzê camêrdîye yo.

Badê ke îdareyê Gêlî mîyan ra wedarîyeno û nufusê mintiqa zî zêdîyeno, êdî na şayî dewanê bînan ra zî vila bena. Labelê çîyo muhîm aşma gulane de, tewr verî Dêrey de şayî bena, dima her hewte tayê dewanê bînan de, ma vajin ke Şêxmalan de, Pîrxakîyan de û Beybûnî de bena.

Kayê Qamçî dewanê bînan de, bitaybetî zî hetê Tirkanîye de dewam keno la Dêrey de nê serranê peyênan de êdî terk bîyo. Cemalî derheqê terkkerdişê kayê Qamçî de va, ma ewnîyayî ke tayê xortê nikayênî mezîyet û edetê musabeqe ra tam fehm nêkenê, danê pêro, demeyê kayî de qelbê yewbînan şiknenê, coka ma no kay terk kerd. Labelê dewanê bînan de kayê “Qamçî” sey edetêkê baw û kalan hema zî dewam keno. Wina aseno ke no kay do tim dewam bikero.