Pîre û Luye

Pîre û Luye, nameyê yew sanike yo. Na sanike (estanike) mîyanê kirmancan (zaza, kird) zaf namdar a. Hema-hema heme mintiqayan de qisey bena.    

Na sanike varyant bi varyant a, mintiqa ra mintiqa cîya-cîya yena qisey kerdene. Mintiqa bi mintiqa nameyê xo cîya-cîya yo. Dêrsim de “Pîre û Luye”, Kayserî-Sariz de “Şanika Şîni”, Licê de “Pîre û Pisinge”, Sêwregi de “Alîstok Nalîstok”…

Nê serranê peyênan, çend varyantê na sanike ameyê arê kerdene û nuşnayene. Ez wazena kilma-kilm ca bida çend varyantan.

Varyanto ke M. Malmîsanijî nuşto: Luye şitê Pîre werdo, Pîre boça Luye daya piro. Luye boça xo wazena, Pîre şitê xo… Luye kewena bi rayîr, şona bi leweyê bize, aye ra şit wazena. Bize vana şo (bişo) mi rê velg bîya, luye leweyê dare; dare vana mi rê awe bîya, şona leweyê hênîyî; hênî vano kênayanê padîşayî bîya wa mi ser o bireqîsiyê, şona leweyê kênayanê padîşayî, ê vanê ma rê solan bîya, şona leweyê koşkarî; koşkar vano biye mi rê ardim bike, Luye koşkarî rê ardim kena…(1)

Varyanto ke Feyza Adabeyî nuşto: Pîre kênaya xo zewajnaya, run û kelinceyî girewtê, şona dîyarê kênaya xo. Rayîr ra Luye Pîrê xapênena, run û kelinceyanê aye wena. Pîre boçika Luye dana piro; Luye boçika xo wazena, Pîre vana şo mi rê şit bîya. Luye şona leweyê bize, bize vana mi rê velg bîya; şona leweyê dare, dare vana mi rê awe bîya; şona leweyê bîrî (quye), bîr vano wa kênayê axayî bîyerê mi ser o kay bikerê; şona leweyê kênayanê axayî, ê vanê ma rê postalan bîya; şona leweyê koşkarî, o vano mi rê hakan bîya; şona leweyê kerge, a vana mi rê xele (genim) bîya; şona leweyê citêrî ke citêr hayo (ho) hêga ramneno. “Keyeyê to veşa!” vana Luye citêrî rê, citêr vazeno şono bi keyeyê xo, xeleyê ey bena dana kerge…(2)

Varyanto ke Mihanî Licokicî nuşto: Pisînge şitê Pîre werdo, Pîre dimê aye dayo piro. Pisînge dimê xo wazena, Pîre şitê xo… Pisînge şona leweyê bize, bize vana mi rê velg bîya; şona leweyê dare, dare vana mi rê darey (darî, darîye) bîya; şona leweyê hedadî, hedad vano hakan bîya; şona leweyê kerge, kerge vana qut bîya; şona verê kuware, kuware vana sil bîya; şona leweyê gayî, ga vano simer bîya; şona verê mereke, a vana, şo kênayan bîya wa serê mi de govende bigirê ke dalpey (dilopî) mi de nêrê; şona leweyê kênayan, ê vanê ma rê solan bîya; şona leweyê dikandarî, o vano pereyan bîya; şona verê xizîna, xizîna “xuşş” vana û pereyan rokena bi verê Pisînge…(3)

Varyanto ke Huseyîn Kahramanî nuşto: Luye şitê Pîre wena, Pîre dimê aye dana piro. Luye dimê xo wazena, Pîre şitê xo… Luye şona leweyê bize, bize velg wazena; şona leweyê vîyale (vîyalêre), vîyale awe wazena; şona leweyê hênî, hênî vano wa kênaya padîşayî bîyera mi ser o bireqisîya; şona leweyê kênaya padîşayî, a vana mi rê solmestan (solan) bîya; şona leweyê koşkarî, o hakan wazeno; şona leweyê kerge, a genim wazena; şona leweyê hêgayî, hêga vano şo veng bida Heqî (Homa) wa şilîye bivarno; şona veng dana Heqî, Heq vano, ez şilîye varnena, ti zî reyêna dizdîye (dizdî) meke…(4)

Mintiqaya ma (Pulur) de zî na sanike (nameyê xo Pîre û Luye) wina qisey bena: Luye şitê Pîre werdo, Pîre dimê aye dayo piro. Luye dimê xo wazena, Pîre şitê xo… Luye şona leweyê bize, bize velg wazena; şona leweyê dare, dare darey (darîye) wazena; şono leweyê asinkarî (hedad), o hak wazeno; şona leweyê kerge, a qut wazena; şona leweyê hêgayî, o awe wazeno; şona hênîyî ser, o vano wa kênayê paşayî bîyerê mi ser o bireqisîyê; şona leweyê kênayanê paşayî, ê vanê ma rê kundureyan bîya; şona leweyê koşkarî, o mume wazeno; şona verê pêtage, a sil wazena; şona leweyê gayî, o simer wazeno; şona verê mereke, mereke vana şo serê mi loxe bike ke dilopî meyerê. Luye şona serê mereke loxe kena…

Seke varyantanê corênan ra zî eşkera yo, na sanike zîyadêr bi pirodayîşê dimê Luye dest pêkena, bi teslîmkerdîşê dimî qedîyena. Mabênê pirodayîş û teslîmkerdîşê dimî de cîya-cîya serebutê Luye estê. Luye ber bi ber gêrena, serebutê xo benê dergûdila. Labelê tayê varyantan de, seke Feyza Adabeyî zî nuşto, pirodayîşê dimî ra ver zî serebutê Luye estê. Tayê mintiqayan de zî teslîmgirewtîşê dimî ra dima Luye şona bi mîyanê embazanê xo, uca de zî serebutê xo dergûdila dewam kenê.

Na sanike de tekrar zaf o. Tekrarkerdiş û dergûdilabîyayîş xususîyetê na sanike yo. Luye ke xo erzena bi berê kamî, kamî ra ke çi wazena, hetanî a game ke çi bîyo, yew bi yew vana: Gayo gayo sil bide mi; silî bena pêtage, pêtage mume dana mi; mume bena dana koşkarî, koşkar kundureyan dana mi, kundureyan bena dana kênayanê paşayî, kênayê paşayî şonê hênîyî ser o reqisîyenê; hênî awe dano mi; awe bena dana hêgayî… Seke her çî wina beno derg şono, na sanike ra îdyomî virazîyayê çîyo ke qewlê tirkan ra “yılan hikayesi” yo, mîyanê kirmancan de bi nameyê na sanike îfade beno: Sanika Pîre û Pisînge, Şanika Şîni…

“Sanika Pîre û Pisînge bîyayîş: qiseykerdişêk, îzehatêk, vatişêk, zêde ra derg bîyayîş; têmîyanşaye bîyayîş, alozîyayîş” (5).

“Miletî mîyan de gama ke mordemê (merdimê) qisa zaf derg keno, vanê ‘zê Şanika Şîni’ ”(6).

Na sanike de her çî qey wina tekrar û dergûdila yo?

Ma zanenê ke sanikî seba domanan (gedeyan) ê. Domanî bi sanikan a benê pîl. Saniki xeyalanê înan xemilnenê. Ê, seba înan hem çîyê rastikênî yê hem zî çîyê xeyalîyê qestikênî… Ziwan û zagonê domanan sanikkî yo. Ê, sanikan ra zaf çî musenê, zaf çî bander benê. Wexto verêno ke mekteb û dezgeyê banderîye (banderbîyayîş) zêde çin bîyî, heyatê domanan de cayê sanikan, çîbenokan (mertalan) o kayvateyan (vateyê kayî) hîna zîyadêr xususî bî.

Domano ke sanike Pîre û Luye goşdar keno û ezber keno, tede vejeno ke mîyanê komelî de her çî pêrabeste yo, îhtîyacîya her kesî pê her kesî esta. Doman bi heme enstrumananê muhîman komelê xo nas keno. Zaneno ke komelo ke o tede ciwîyeno, ê komelî de citêr esto, asinkar (hedad) esto, koşkar esto, dikandar esto, padîşa esto… Zaneno ke pêtage (kuware) sil ra virazîyena, mume hingimên ra virazîyena; koşkar solan virazeno yan zî derzeno û ey rê mume lazim a… Bi tekrar û dergûdila bîyayîş hem qabîlîyetê xo yê ezberî aver şono hem zî derheqê komelê xo de xeylê çîyanê muhîman sereyê xo de ca keno.

Sanikî eserê anonîm ê. Malê şexsan ney, malê heme şarî yê. Afernayox, wayîr û miqatkerdoxê înan heme şar bi xo yo. Ê fek ra bi fek neql benê, pîr-pîrbaban ra yenê resenê aj-ujê neweyî. Sanikî her çiqas ke çîyê xeyalî bibê zî şarî, ê, heyat û tecrubeyanê xo ra pêardê. Tede heyat û tecrubeyê yew şarî estê. Her şar goreyê exlaq, edet û toreyan, terzê ciwîyayîş, kultur, feraset, zagon û felsefeyê xo sanikanê xo pêano. Seke her bezreyêk de heyatêk nimite yo, her sanike de zî bi terzê sembolîk û alegorîk, bi heme xususîyetanê xo yew şar, yew komel esto. Ma eşkenê sanikanê yew şarî ra, yew komelî ra ê şar û komelî analîz bikerê.

Sanika Pîre û Luye ke mîyanê heme kirmancan de qisey bena, tede şarêko, komelêko senên esto? Terzê ciwîyayîşê xo, kultur û zagonê xo çî yo?

Şarê kurdan Rojhelatê Mîyanênî de şaro tewr rengîn o. Sey baxçeyê gulan o. Cîya-cîya îtîqadî estê; sunî, elewî, yaresanî, şîî, şabakî… Cîya-cîya komelî û dîyalektê (lehçe) înan estê; kirmancî (zaza) û kirmanckî, kirdasî (kurmanc) û kirdaskî (kurmancî), goranî û gorankî, soranî û sorankî… Nê heme dewlemendîya kurdan ê. Kurdî yewpare nîyê. Komel û îtîqatê corênî bi heme veng û rengê xo ya yenê yew ca, şarê kurdan anê meydan. Kurdan eke qîymetê baxçeyê xo yê gulan zana, o wext kurdî estê, her kes zî qîymetê înan zaneno. Yewbîna, kurdî benê yewna çî, kes zî qîymetê înan nêzaneno.

Kirmancî ke mîyanê şarê kurdan de yew komel ê, terzê ciwîyayîş, kultur û zagonê înan, bi nezerê mi, tewr weş sanika Pîre û Luye de îfade beno.

Kulturê kirmancan kulturê cite (zîret) yo, kulturê dewan o. Kirmancî hetanî ewro dewan de ciwîyayê, bi hêgayan û rezan û bostananê xo, bi weyîkerdîşê heywanan îdareyê xo kerdo. Hêga ramito, darê fêkîyan (meywe) karîtê, bostan ronayo ûsn… Îhtîyacîya xo ke pê çî bîya, bi xo destan a hesil kerdo, bi xo destan a viraşto. Mîyanê eşîranê kirmancan de koçberîye (koçerîye) çîn a, kirmancî komela koçber nîyê. Koçberîye kirmancan îfade nêkena yan zî kirmancî bi kulturê koçberîye îfade nêbenê. Koçberîye de ne dewe esta, ne hêga û cuwen esto, ne milk esto, ne rez û bostan…

Kulturê cite û dewan Mezopotamya de awan bîyo, tîya ra heme dînya ro vila bîyo. Dinya çendayê hezar serrî bi nê kulturî ciwîyaya. Kirmancî Mezopotamya de komelanê tewr kanan ra yê û eslê xo şono reseno îcadkerdoxan û awankerdoxanê nê kulturî.

Ma ke sanika Pîre û Luye ro nîya danê (nîyadanê, ewnîyenê) tede bi heme enstrumananê xo kulturê cite, kulturê dewan esto. Heme cayê ke Luye xo erzena bi keyber (ber), nê kulturî ra leteyêk ê.

Luye şona mereke ra simer wazena, gayî ra sil wazena, pêtage (kuware) ra mume wazena, kerge ra hak wazena, bize ra şit wazena… Mal, naxir, kergî, hingî… No yeno a mana ke no komel malî (dewar) weyî keno; gorre, kozik û axurê xo estê. Naxirî weyî keno; axurî û gomeyê xo estê. Heywananê koxan (kumes) weyî keno; koxê xo estê. Hingan weyî keno; mêşedînê xo estê. Merekê xo estê…

Luye xo erzena bi berê citêrî, koşkarî, asinkarî, dikandarî… Tîya de dikandar beno ke badê-badê daxilê sanike bîyo. Labelê, kulturê cite de bîlxassa cayê citêr û asinkarî zaf muhîm o. Karê hêgayî, karê cuwenî pêro piştîya citêrî de yo. Heme hacetanê cite yê asinan zî asinkar virazeno. Darîye, vaşturî, kelendire, sirsî, tuwerzîn, zengan… Kulturê cite de cayê nê hacetan zaf zaf xususî yo.

Luye varyantêk de xo erzena bi berê kênayanê axayî, varyantêk de berê kênayanê paşayî, varyantêk de berê kênayanê padîşayî ke bîyerê hênî / bîrî ser o bireqisîye yan zî mereke ser o govende kay bikerê. Tîya de hîrê xususê muhîmî estê:

Yew; kay û govenda tewr weşe yê kênayan a. Kênayî weş kay kenê, weş reqisîyenê. Serevdeyê kay û reqisê înan nêbeno.

Di; axa, paşa, padîşa… Nê otorîteyê îdareyî yê. Komel bi destê nînan îdare bîyo, îdareyê xo nînan dest de yo. Ancî sanike de behsê xizîna beno ke xizîna yena manaya dewlete, yena manaya hukumdaran û padîşayan.

Hîrê; Luye kênayanê axa, paşa û padîşayan ra wazena ke kay bikerê, bireqisîyê. Tîya de çîyo ke îfade beno heyatê qesran û qonaxan o. Qesran û qonaxan de heyat keyf û kelebut o, kay û reqis o. Bi sefehatê xo namdar o. Kêneyî zî tîmsalê zerafetî yê. Mîyanê komelî de heyatê qesran û qonaxan wina yeno zanayene.

Sanike de, peynîya peyêne, Pîre dimê Luye xemilnayo, neqişnayo û ey teslîmê aye kena…

Ma zanenê ke dime luyan bi sereyê xo xemlûxêz o. Seba dimê luyî yenê kiştenê, dim xususen cirabeno, cayê verê çiman ro yeno aliqnayene. Zaf reyî luyî seba goştî ney, seba çermeyî ney, seba dimî yenê kîştene. Dimê luyanê ke bi sereyê xo xemlûxêz o, na sanike de qey yeno xemilnayene û neqişnayene? Manaya xo çi ya, tîya de çi îfade beno?

Bi nezerê mi, tîya de çîyo ke îfade beno huner û hunermendîya komelê kirmancan a, ferasetê xo yê estetîkî yo. Xemilnayîş û neqişnayîşê dimê Luye warê huner û estetîkî de sewîyeyê komelî îfade keno. No komel warê huner û estetîkî de wina aver o ke çîyo ke bi sereyê xo xemlûxêz o, ey bîle xemilneno û neqişneno.

Mi sanika Pîre û Luye wina tefsîr kerde. Eke no nuşteyê mi beno wesîle, cîya-cîya varyantê na sanika ma ya delale hîna zaf yenê nuştene û ser o tefsîrat yeno kerdene, ez keyfweş bena.

___________

(1) Malmîsanij, M, Pîre û Luye, Weqfa Kurdî ya Kulturî li Stockholmê, Stockholm 2004

(2) Adabeyî, Feyza, Estanikanê Sêwregî Ra, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005, r. 7–10

(3) Licokic, Mihanî, Sanikan û Deyîranê Licê Ra, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2007, r. 31–34

(4) Kahraman, Huseyîn, Şanika Şîni, Kovara Vateyî, Nr. 5, r. 62–64, Stockholm 1998 (Hamnan)

(5) Lezgîn, Roşan, Ferhengê Îdyomanê Kurdkî (Kirmanckî / Zazakî), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005, r. 159

(6) Kahraman, Huseyîn, Şanika Şîni, Kovara Vateyî, Nr. 5, r. 64, Stockholm 1998 (Hamnan)