Qetlîamê Dêrqamî

Herbê Şêx Seîdî 15 nîsane 1925 de ame şiktiş la tirkan eskerê xo tepîya kaş nêkerdî. Zaf zî kam mintiqaya ki herb di kurdî xurtî bî, yîn eskerê xo ê mintiqayan di dayî vindarnayîş.

Vatişê zafê kurdan gore, herb di 20 hezar kesî amey kiştiş. Kesê ki 15 nîsan 1925 ra pey, yanî herb ra pey amey kiştiş, mîyanê nê reqemî de nîyê. Ê kesê ki herb ra pey amey kiştiş hîna zaf zîyad ê.

O wehşeto ki herb ra pey virazîya, o zaf qal nêbîyo. Herb ra pey eskerê tirkan serra ewilî di camêrdê hewt seyî dewan kiştî, extîyar û cenîy û tutî pa haywanan ra zafê yîn kerdî merekan û veşnay. Ê dewan ra yew zî dewa Dêrqamî (1) bî.

Însanê ki mîyanê ê wehşetî ra sax vecîyayî, yîn mesela tutanê xo ra qal kerda, tutanê yîn zî qalê pîlanê xo tutanê xo rê neql kerdo.

*

Mela Ehmed (dewleta tirkan dima peynameyê keyê yîn Demirer ronayo) qalê bayê [babîyê] xo Mela Mehmudî ana neql kerdîn:

“Herb ra pey eskerê tirkan amey corê dewa ma di çadirê xo ronayî û vindertî. Serra 1925î, payîzî, nizdîyê wextê mehseran bi. Yew roje serê sibayî, yew esker verê keyê ma di vejîya, ame zere. Ma areyî ser o bî. Ma yo dawet kerd, yê va, ez vêyşan nîya, ez ameya to ra çîyêk vana û şina. Bi vengo nizm û bi kirdkî va, dewê xo ra şirin, yan nê, şima pêrin kişenê! Qumandarî pê mehesnên, dewican ra vacên, wa dewe ra şirin.

Qumandarê eskeran zî xebere daybî muxtarî, vatê ma hefteyêna warzenê şinê Hêni, wa dewicî pêro dewe de bê û hetê ma bikê. Ay wextan merkezê eskeran Hêni di bî û eskerê ê cayan pêro Hêni ra girêdaye bî. Qumandarî xebere dewanê dewr û verê ma rê zî erşawitîbî.

Ez ayo hefte qet nivinderta. Reşîtê Hûtî muxtarê dewa ma bi, azayê yi zî Huseyîn bi. Min wirdîn ra zî va, esker ko ma bikşo. Muxtar mi ra hêrs bi, va, bêsebeb çî rê ma kişenê, to aqil pernayo? Semedo ki çew şikê çîyêk niko, min tayn xele barê herî kerd, min va ez bena roşena û ez dewe ra vejîyaya. Ez şîya Comelaş (2) min yîne ra zî va, şima nêşê Dêrqam, bewnîn şima kişenê! Comlaşica[n] mi ra va, vanê eno Mela Mahmûdo safik delû bîyo, dêmek raşt a! Ez uca ra şîya Gomeyê Keyê Emeran (mezraya Dêrqamî ya), min Elî Keya dî, min yê ra zî va û ez şîya Gomeyê Bekiran (mezraya Dêrqamî ya). Bekirî bi xo min dî, yê ra zî vat û ez şîya dewe Serde (3) keyê xalanê xo.

Dêrqam, Licê, Dîyarbekir

Roca qetlîam virazîya ez Serde ra vecîyaya hetê dewey ma ra ameya resaya Kerreyê Belî (uca ra Dêrqam aseno) vengê sîlehan dest pêkerd û koyî lerznayî. Ez agêyraya, min yew sirsî mîyanê hêgayêk ra da serê kiftê xo û ez şîya hetê Dîyarbekirî ra, min va, yew mi ra çîyêk pers biko, ez go vacî sirsey xo bena tûj kena. Min dewe ra xebere nigirewte, ez şîya Dîyarbekir.

*

Hecî Emer (dewleta tirkan dima peynameyê yîn “Dağ” ronayo) vano, Mela Hadînî (dewleta tirkan dima peynameyê yîn “Maçin” ronayo) mi rê qal kerdibî:

“Vatên eskera[n] ma dewe de top kerdî berdî Komey Natorî (corê Dêrqamî de yew ca yo). Bayê min Mela Teyîb kerd vernîy ma, hemine destê ma diten-diten pêra gire dayî, kerdî sira, va, ma şima benê Hêni. Dewey Babêxe (4) ra Ehmedê Şarda misafir amebi dewe, yo zî ma mîyan di bi. Hewnîya şiklê giredayîşê ma ra, qumandanî ra va, ‘Şosey to ça esta to ma eno tewir têkişti di girêdayo, ti vanî ez şima bena Hêni, nîyetê to çi yo, vace, to hindîna ma gire dayo!’ Qumandarî bin ra nêva veng yeno mi. Eskeran ra va, dewe di çew mendo? Eskeran va, di kesê korî mendê. Qumandarî înan nêkerd, va, şirin yîn zî bîyarin. Di tutan destê koran girewtbi ameyê, hewnîyay ki raşt a kor ê, yîn verda û tutî gire day.

Ma qarşî Kerrey Natorî (kerra pîla ki nator şîne ser o niştêne ro, hewnîyayne rezan ra) dayî vindartiş. Ma 30 kesî bîy.

Taharê Keyê Evdalî pê kardîyêka qice kendirê destê xo tera kerdo, verêk ra kardî daya ma enê bînan, ma zî vera-vera destê xo akerdî û nişkav ra vengê sîleha dest pêkerd. Ma yê ki hetê peyî di bîy, ma destê xo zî akerdbî. Û ma vazda, eskeran zî pey ra sîleh nayêne ma ra. Ma vazdayne, vengê bayê min (Mela Teyîb) ameyne. Vatin, dînsiz tirko! Guley şima qedînê, ez bi gulanê şima nêmirena! Sewtêko ona zêde bayê mi ra vecîyayne, min çi rey nêzanayin vengê yê hendêk esto. To vatên qey vengê yê heyna zêdeyê vengê sîlehan o. Hendayêk guleyî ginayên yê ro, reyna sewtê yê nêbiryayne. Dêmek yê bi bawerîyêka pîle canê xo dayne vernî ki ma dûr fîno. Vengê yê eskeran ser o zî tesîr kerd-nêkerd ez nêzana, çîyo ki ez zana, zafê eskeran nêwaştên ma bikşê. Ma xo rê va, ê eskeranê ki niwaştê ma bikşê, belkî zî kurdî bîy.

Licêya kane ra yew manzara

Peynî de ame vatiş ki Mela Teyîbî ezan wendo, Eshabê Kehf (5) ra vengêk vecîyayo, eskeran sersem kerdo, nêşkayê zêde ra însanan bikşê.

Ma vîst kesî birîndar bîbî, heşt kesî zî amey kiştiş. Ayê ki amey kiştişî, nameyê yîn ona bî:

Mela Teyîb (Maçin)

Huseyînê Mehmed Elî (peynameyê yîn Dağhan ronîyayo)

Huseyînê Keyê Hacî (peynameyê yîn Menteş ronîyayo)

Îbrahîmê Huseyînê Key Hecî Elîyan (peynameyê yîn zî Dağhan ronîyayo)

Huseyînê Keyê Naca Xece (peynameyê yîn Dağ ronîyayo)

Hesenê Keyê Topalî (peynameyê yîn Demiray ronîyayo)

Tutê Hesen Çawîşî Muherem û Evdil, wirdî zî hema tutî bîy (peynameyê yîn Belenay ronîyayo)

Babêxe ra Ehmedê Şarda, a roje dewe di misafir bi

Gomeyê Keyê Elî Keyayî ra Mehmedê Sofîyê Keyê Besan (peynameyê yîn Babur ronîyayo) xebera yê zi çîyêk ra çinî bîya, yo zî bi misafîrî amebîyo dewe.

*

Hecî Emer (peynameyê yîn Dağ ronîyayo) vatişê pîrika xo Da Xece [Dada Xece] neql keno:

“Da Xece vatin, destê camêrdan gire dayî û dewe ra vetî, ma çiqas cenî û tutî bîy, top kerdî û eştî zereyê merekey Keyê Mehmedê Eyşane. Verê cûyî zî ma pêhesîyaybî, vatên tirkî dewan pa cenîyan û tutan û dewaran ra veşnenê, ma înan nêkerdibi. Enka zî hanî yo yena ma sere. Ez eno xeyal di bîya, vengê sîlehan ame. Endêk zaf veng ameyni ki vengî nîyameyni [hû]maritiş. Ba[dê] cû, veng vindert, demeyêk pey ra, vengê sîleha[n] newe ra dest pêkerd. Vengê sîlehanê ewilî carmêdê ma pê kişyay, vengo peyîn di comelaşicî pê kiştî. Eskeran xebere erşawitbî Comelaşî rê, yîn zî çarşefêka sipî kerdbî serê çuwêk ra, vato, hukmatê ma ma ra ardim waşto, ma şinê ardimîya hukmatê xo! Amey kiştê dewey ma, rojhelatê dewe di eskeran vernî yîn ra girewta, pêro kiştê. Pa serekê qefleyî Mela Hesen û muxtaro verîn Elîyê Mihê Simî, vîst û heşt kesan ra çew nifeletyabi. Demêk ra pey, ma hewnîyay, berê mereke akerd, ma ra va, şima xelesîyay. Tayn kesî amey merdî, ma yî zî kerdî şima ver ra. Yin ma pa birra heywanan berdî Hêni, Keyê Hemdîn Begî. Roja bîne, heywanê ma Hêni di verdayî, ma berdî Xana Exparî (6). Uca ma goreyê hîrê kesan, çar kesan pêra abirnay, ayrî-ayrî teslîmê muxtaran kerdî.

Zîyareta Namdare Eshabê Kehfî - Dêrqam, Licê, Dîyarbekir

Uca ra pey her kes heyatê xo di çi kaş kerd se, yi xo rê zanê. Taynî pey ra merdî, nêyageyray. Taynî keyney û cenîy cuwanî zî, şarê ay cayan vato, carmêdê şima merdê, bi zorkanî yîn mare kerdbî. Enî zî dima ra amey eşnawitiş.

Di serran ra pey, ez û Mela Mehmud ma amey dewe, çew çinî bi. Dewe veyşaybî, serê banan pêro kewte bî. Pey ra ma eşnawit ki dewr û verê ma ra dewa Serde û Celkan (7) zî veyşnayê. Ez û Mela Mehmud ma geyrayî cenazan vînî. Çimkî hergu yew cayke ameybî kiştişî û uca mendibî. Tayîn tira dêmek birîndar bîyê, dûr kewtê û pey ra wefat kerdbîyo. Ma cesedo yew binê Kerreyê Zîyare di dî. Xeyrê Mela Teyîbî tirmê tu kesî ser o goşt nêmendbi, esteyî tenî mendibî. Ay wextan enê cayanê ma di heş û verg û teyr û turî zaf bî, goştê cesedan pêro ameybi werî. Wexto ki ma ay esteyî ona dî, ma newe ra mergê xo waşt. Ma bi kelgirîne [kelbermî] ay esteyî top kerdî. Yew sele ma peyda kerdibî, ma kerdî zereyê sele û şitî. Firaq çinî bi, ma yew meşke dî, min pê a meşke awi ardin kerdin piro, Mela Mehmudî zî duayî wendên û esteyî şitên. Ma ay esteyî goreyê bawerîya xo ra hîrê rey pê awe şitî, pêro têhet kerdî yew mezel û defin kerdî (binê Kendalê Komey Natorî pey Xiraban di). Çinkî pira nêşinasnîyayên. Mela Teyîb tenî, ma ayrî defin kerd. Mela Mehmudî wexto ki serê esteyan ra nimac kerd, e[z] zî yê ra pey vinderta û yi dir mi zî nimac kerd.

Dima ra wijdanê ma dest nêda, ma şîy rojhelatê dewe, esteyê comelaşican zî ma top kerdî û yi zî şitî û têdir defn kerdî.

Xeberey mergî keyfê çewî nîyana. Labelê tayn mergî zî benê sey îbretî û manenî. Mergê comelaşican ra pey, ay muxtaranê ki eskeran rê ardim zî kerdibî, yin zî grewti berdî Girê Tireloy (8), uca kiştî. Reşîtê Hûtî (muxtarê Dêrqamî), Mihê Deyabî (muxtarê Comelaşî), Îsa (muxtarê Şela Pile), Abdulah Yusuf (muxtarê Feynterî), Hecî Ehmed (muxtarê Serde), enî muxtarê ki ameyê kiştişî, çew bin ra nişi tirmê yîn zî nêdî û nêgirewt nîyard. Yanî cayê mezelê yîne zî bewlî nîyo.

Hîrê serrî dima, dewa ma newe ra şên bî. Ayê ki weş mendî, tepîya amey. Banê xo yû axorê xo ma heme çî newe ra viraştîy. Kemaney ma zafî bî, ma rê kemanîya pîle ay însanê ma yê vînbîyaye bî. Zafinê tutan û cenîyan ra xebere çinî bî. Roceyke yew qaçaxçî ame dewe, ma yê ra pêhesyayî ki Zeyna cenîya Mela Hadinî ha Qazixtepe (9) di ya. Vatên, Mela Hadîn orteyê şewe kewto rar, duyes saetî di 90 km. rar şîyo resayo Dîyarbekir. Şeş saetî zî Dîyarbekir ra pey şîyo resayo Qazixtepe. Aw keyeyo ki cenîya yê teslîm kerda, şino ay keyî. Warê keyî vano, nîşanê cenîya to esto, dê ma ra vace. Mela Hadîn vano, cenîya mi datkeynaya min a, rîyê ya ra şanêk esta. Hewna zî warê keyî mîyanê çend cenîyan di pey ra nawneno Mela Hadînî, yo cenîya xo şinasneno. Zeyna cenîya yê zî pey ra mîyanê çend carmêdan di Mela Hadînî şinasnena. Warê keyî vano, ma emanet ra xayinî nêkerde, eyta ra pey Homa Teala ardimê şima di bewnîyo. Cenîya Mela Hadînî teslîmê yê kenî û yî amey dewe.

Licêya kane ra yew manzara

Heywanê ma yê ki teslîmê Hemdîn Begî bîy, yê werdî. Yew hebêk zî ma tepîya nêgirewte. Hemdîn Beg, xora ay wextan sey walîyê dewlete bi. Rojêk şibi dewêke misafirî, vatbi bergîrê mi rê doşekan rafînin. Hîrê doşekî dayê rafistiş, bergîrî ser o fişqîya xo kerdibî.

Rojî vîyartîy, dewran bedelîya, dewlete Hemdîn Begî ra dest kaş kerd, yo mîyanê şarî di ona bi yew îtîbarsizîyêk û xizanêk ki geyraynê pars.

*

Dewa Dêrqamî serranê 1993 û 1994 di, dewlete reyna di rey pêsero veyşna.*

__________

* No nuşte hetê Roşan Lezgînî ra redakte bîyo û “Nubîhar, Kovara Kulturî Hunerî Edebî, Hûmare 118, Îstanbul Wisar 2012, r. 25-28” de weşanîyayo.

(1) Dêrqam 15 km merkezê Licê ra hetê başûrê rojawanî ser kewena û Licê ra girêdaye ya. Dewlete nameyê na dewe vurnayo kerdo Duru. Corê na dewe de zîyaretê Eshabul Kehfî esta.

(2) Comelaş dewaka Licê ya. Dewlete nameyê na dewe vurnayo kerdo Daralan.

(3) Serde dewêka Hênî ya, dewlete nameyê aye vurnayo kerdo Seren.

(4) Babêxe dewêka Hênî ya, dewlete nameyê aye vurnayo kerdo Kalaba.

(5) Eshabê Kehf zîyaretêka namdar a ke sûreyê Kehfî yê Quranî de ayeta 9. ra hetanî ayeta 25. behs beno.

(6) Xana Exparî qezaya Dîyarbekirî ya. Nika vanê Çinar.

(7) Celka dewêka Licê ya, dewlete nameyê aye vurnayo kerdo Güçlü.

(8) Tirelo rojhelatê bakurê Dîyarbekirî de yew dew a, dewlete nameyê aye vurnayo kerdo Karaçalı.

(9) Qazixtepe dewêka Xana Exparî (Çinar) ya.