Qirkerdişê Ziwanîye

Qirkerdişê Ziwanîye?

Ziwanê Dayîka xo de Heqê Dîyayîşê Perwerdeyî yê Domanan

Êdî ma hîna bileztir ziwanan mirênenê. Ma ke biresîn serra 2100, teqrîben 7000 hezarî ziwananê ke ewro ciwîyenê ra beno ke se ra 90-95ê xo çin bibê yan zî hetê neslê neweyî ra nêrê musayîş.

Zafê ziwananê binê tehlukeyî de hetê qebîleyanê cayîyan (yerli) ra yenê qiseykerdiş. Eke nê ziwanî kîşta perwerdeyî de bi metodanê bînan zî nêrê destekkerdiş û xurtkerdiş do vîndî bibê. Eke hedefê programê Seba Her Kesî Perwerde (SHP) pratîze bibo do gelek domanî nêzdîye ra dest bi wendegehî bikerê. La zafê domananê cayîyan û domanê aîdê grûba eqalîyetî (û welatanê Afrîka de ke zafê ziwanê resmî, yew ziwanê Rojawanî de domanê grûbanê zafan) mecbur manenê ke ziwanêkê teberê ziwanê dayîka xo de perwerde bivînê. Sewbîna alternatîfê xo zî çin o: çunke wendegehê ke ziwanê dayîka înan de perwerde bidê çin ê.

Zafê aîle û sîyasetkarî perwerdeyê ziwanêkê serdestî (exlebê xo îngilizkî) de “tercîh” kenê. Oxro ke ci ra haydar nîyê ke nê tercîhê înan netîceyê cigêrayîşanê zanistîyan ke babeta musayîş û çutziwanîye de vejîyayê meydan reyde binakokî (çelişki) yê. Tew ser de zî xebera înan ci ra çin a ke ê heqê yew domanê ke sey heqêkê însanî ganî ziwanê dayîka xo de perwerde bivîno îhlal kenê.

Vîndîbîyayîşê firsendê perwerdeyî

Tayê cigêrayoxî vanê, xora bi hawayêko “tebîî” tayê ziwanî çin benê, çunke nê ziwanî nêeşkenê xo adapteyê esrê teknolojîyê post-modernî bikerê yan zî kesê ke nê ziwanan qisey kenê seba ke xo biresnê tayê ziwananê bînan (bitaybetî ziwanê serdestan) yê ke hîna vêşî îmkanan pêşkêş kenê, keremê zerrîya xo ra fek ziwanê xo ra veradanê. Aîleyî, amaye de seba domananê xo perwerde û îmkananê karî gênê verê çimî û tercîh kenê ke keyeyê xo de bi ziwanê dayîka xo qisey nêkerê. Ma nêeşkenê nê sedemî ra kesî şermezar bikîm, çunke destpêk de wina aseno ke na rewşe faydeyê domanî de ya. Baş o, heqîqeten doman naye ra îstîfade keno? Cigêrayîşê ke welatanê cîya-cîya yê dinya de gelek domananê şaranê cayîyan û eqalîyetan ser o ameyê kerdiş nîşan danê ke sîstemê perwerdeyî ke bi yew ziwano bingehîn yan zî bi tek ziwanî yeno kerdene de hetê domanan ra netîceyanê negatîfan ano meydan. Eke ma di nimûneyan bidîm: Wendekarê Inuitî ke Kanada de bi îngilizkî perwerde benê, badê perwerdeyê new serran bi zor resenê sewîyeya sinifê çarine; eynî şekl de Awusturalya de seba domananê aborjînan vernîya perwerdeyêkê serkewteyî de astengo tewr gird îngilizkî ya.

Goreyê cigêrayîşan ra;

* Doman ziwanê ke tewr rind zano de perwerde bibo hîna baş museno.

* Amerîka de, domanê ke şinê wendegehanê ke bingehê ziwanê dayîke ser o bi diziwanîye perwerde benê, domanê ke şinê wendegehanê ke bi tek ziwanî yanî bi îngilizkî perwerde benê ra hîna bileztir îngilizkî musenê û wendegeh de hîna serkewte yê.

* Cigêrayîşê tewr girdî ke hetanî ewro domananê mensubê eqalîyetanê ziwanî (dilsel azınlık) ser o ameyê kerdiş nîşan danê, yew domano ke ziwanê dayîka xo de demeyêko derg perwerde dîyo hetê xo resnayîşê diziwanîye û serkewtena wendegehî de sewîyeyêka hîna başe de yo.

Vîndîbîyayîşê zanayîşanê ke dewamkerdişê heyatî de elzem ê

Ekosîstemanê ke texrîb nêbîyê (sey daristananê varanî yê Amazonan, Borneo û Paua Gîneya Newîye) de tena cayî (yerliler) û şarê edetî (geleneksel halklar) ciwîyenê. Eke ziwanê nê şaran vîndî bibê, zanayîşê derheqê pawitişê ekosîstemê zengînîye de zî do vîndî bibê şirê. Nê zanayîşê tibî ke babetanê sey dewamkerdişê cuya însanî (ma vajîm, nebatê ke warê tibî de yenê bikarardiş) zî gênê xo zere, seba ke nê ziwananê ke vîndî benê de ameyê kodkerdiş, nê ziwanan reyde do vîndî bibê şirê. Nê rîyî ra, esas bi mirênayîşê ziwanan şertê ke rîyê dinya de seba ciwîyayîşê înasnan elzem ê zî ma çin kenê.

Vîndîbîyayîşê ziwanan, mumkin o ke merdim sey jenosîdê ziwanî zî bivîno. Domanê ke mensubê şaranê cayîyan yan zî grûbanê eqalîyetan ê, eke perwerdeyê yew ziwanê ke ê nêzanê înan ser o bêro ferzkerdiş, panc tarîfê jenosîdî (soykırım) ke Peymana Astengkerdiş û Cezakerdişê Sucê Jenosîdî yê Yewîya Miletan (Birleşmiş Milletler Soykırım Suçunun Engellenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi) de ca gênê (E793, 1948) ra di heban de pêgênê (örtüşüyorlar):

Made II (e): domanê aîdê grûbêk bi zor neqlkerdişê mîyanê grûbêka bîne û made II (b) endamê grûbêk bi hawayêko cidî zerarê ruhî û fîzîkî bivînê, nînan rê rayîr akerdiş.

Domanê mensubê şaranê cayîyan û grûbanê eqalîyetan ganî ziwanê dayîka xo de perwerde bivînê û ziwanê resmî yê welatê ke tede ciwîyenê zî bi perwerdeyêko rast sey ziwanê diyin bimusê. Yanî ziwanêkê diyin neke herinda ziwanê dayîka înan de, ganî sey îlaweyêkê ziwanê dayîka xo bimusê.

Tove Skutnabb-Kangas

Unîversîteya Roskilde, Danîmarka

Unîversîteya Abo Akademî, Vasa, Fînlanda

skutnabbkangas@gmail.com

Sewbîna zî biewnîn: Genocide in Education – or Worldwide Diversity and Human Rights? (Perwerde de Qirkerdiş- yan zî Pêroyîya Cîhanî de Zaftewirîye û Heqê Însanan?) Mahwah, New Jersey: Lawrence Erlbaum, by Tove Skutnabb-Kangas, 2000

__________

Na meqale buroşurê "Perwerde de Tetbîqê Ziwanê Dayîke, Tirkî ra çarnayîş: Roşan Lezgîn, Weşanê DÎSA, Dîyarbekir 2013, r. 4-5" de weşanîyaya