Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî)

Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî)

Melayê Cizîrî vano, “Kes halê ma nêperso, lavey û gazî çi fayde? Ma rê waştoxêk çin bo, feryado beyhude çi fayde?” Yanî, eke ma bi xo wayîrîye ro erjanê xo nêkerî, ma bi xo ziwanê xo rê wayîrîye nêkerî qet faydeyê lomeyan û gazîyan çin o. Û eke ma xo rê nêbî, ma xo rê nêwazî kes etrê kesî de nîyo.

Her çî ziwanî reyde îfade beno, ziwanî reyde yeno namedayîş, manadayîş û famkerdiş, coka zî eleqeyê her çî ziwanî reyde esto. Ziwan senî ke şeklê xo cuyê cematî ra gêno, bi no qayde şekl dano cuyê miletî, şekl dano cuyê kesî zî. Coka zî, çi holîye çi xirabîye ser, kamî ke waşto yew miletî bivurîno, ziwanî ra dest pêkerdo!

Ziwan miletî rê sey tapu yo. Sey numûneyî, eke ma yew şaristanî ra vajin ‘Tunceli’, no yeno a mana ke o bajarê tirkan o, yanî ma êdî qebul kenê ke o bajarê ma nîyo. La gama ke ma vajin ‘Dêrsim’, nara sey yew bajarê kurdan xo nawneno ma; yanî, bi no qayde ma vanê ke no bajarê ma yo, war û wetenê ma yo, welatê baw û kalanê ma yo. Nameyê ‘Dêrsimî’ dima ra ney, zemanê verî ra, xorînîya tarîxî ra bi hawayêko tebîî nîyayo pira, yanî yew nameyo tarîxî yo. Labelê ma hol zanê ke ‘Tunceli’ çi semed ra, bi çi nîyetî û key nîyayo pira! ‘Tunceli’ yew çekuya tirkî ya û ‘Dêrsim’ zî yew çekuya kurdkî ya. Na çeku ma rê sey yew senedî ya, sey tapu ya. Coka zî, eke ma ziwanê xo reyde qisey bikerî, ma kurd ê. O welato ke bi ziwanê ma yeno namekerdiş, o zî milkê ma yo, ma wayîrê ey ê. Û eke ma terkê ziwanê xo bikerî, ma bi tirkî qisey bikerî êdî ma benê tirk, welatê ma zî beno welatê tirkan! Ziwan çiqas vindî bibo, milet zî hende vindî beno. Naye ra dewleta Tirkîya, yanî serdestan rewna ra qerarê xo dayo ke kurdkî bimirênî, hemeyê kurdan zî bikerî tirk. Bi qasê serê derzîne şik û şubheyê mi çin o ke tirkî nê qerarê xo de zaf mezbût ê. Labelê, zaf eşkera yo ke hemeyê kurdan naye ra tam agahdar nîyê, eke agahdar ê zî, ez vana qey zafê înan tam nêzanê ke na rewşa xirabe senî tadîyêna rindîye ser. Çunke şarê ma vera mudaxelekerdişê sîstematîkî yê dewlete de, vera polîtîkaya zordare ya asimîlasyonî de eslê xo ra dûr kewt, kurdkî/kurdîtî vilişîya...

Seba daşinasnayîşê yew kitabî çirê mi bi nê qalan dest pêkerd? Çunke ma yew mileto bindest ê, dewleta ma çin a, ziwanê ma, -vêşêr zî lehçeya kirdkî- mîyan ra darîyeno we, beno vindî. Û ma zanê ke ancax dewletêk şena ro ziwanêk miqate bibo. Eke dewleta merdimî çin bo, ziwanê merdimî zî resmî nêbo, a game seba seveknayîşê ziwanî destê ma de tena hîsê ma yê milî û mucadeleyo şexsî maneno. Coka, seba seveknayîşê ziwanî no merhele de merdim mecbûr maneno ke xîtabê hîssîyatê şarê xo bikero.

Sedemê mîyan ra wedarîyayîş yan zî vindîbîyayîşê ziwanê ma, esasê xo de yasaxkerdişê dewlete yo, hende zeman dişmenîya serdestan a. La ma zî sûcdar ê; verênanê ma zêde ehemîyet nêdayo ziwanê xo. Nika cirmê înan zî kewto milê ma. Coka polê ma ser o wezîfeyê muhîmî estê. Ganî ma wezîfeyanê xo hol bizanî.

Nika ma zanê ke bi sayeyê teknolojî ziwanê ma qismen binê tesîrê yasaxkerdişê dewlete ra vejîya. La eke ziwanê ma heme hetan ra serbest bibo zî seba ciwîyayîşê ey materyalî û eleqe lazim o. Ma nika baş zanê ke no zeman de eke yew ziwan pê nîyero nuştiş û wendiş, qet havilê serbestîye ey rê çin a! Û ma naye zî zanê, yew ziwano ke pê nêameyo nuştiş û wendiş, hema reyke de, rojêk de nêno nuştiş. Seba tesbîtkerdişê qaydeyanê gramerî, seba rastkerdişê formê çekuyan munaqeşeyê dergûdilayî lazim ê. Dima ra yew bi yew îqnakerdişê merdiman lazim o. Sebr lazim o; boya hîraye lazim a. Karê ma zaf çetin o!...

Belê, karê ma çetin o. Labelê ma bin ra bêîmkan û bêhêvî nîyê, ma pepûgî û rebenî zî nîyê! Û herkes vengê xo de, rengê xo de û ziwanê xo de rind o. Ziwanê merdimî namûs û şerefê merdimî yo. Herkes aîdê ziwanê xo yo, ma zî aîdê ziwanê xo yê, ziwanê ma zî ma rê rûmet, şeref û namûs o. Terkkerdişê ziwanê baw û kalan bêesaletbîyayîş o. Loma zî ganî ma caran ziwanê xo terk nêkerî. Ganî ma domananê xo zî bi ziwanê xo pîl bikerî. Ma bi ziwanê xo binusî, biwanî.

Bêguman nuştişî rê zî edet û qaydeyî lazim ê. Û ma hol zanê ke herkes nêşeno qaydeyanê ziwanî tesbît bikero. Naye rê zaneyîş lazim o. Û hêna ma hol zanê, çîyêdo rast nîyo her merdimo ke dest erzeno qeleme û tay çîyan nuseno, werzo xovero yew alfabe û qaydeyanê gramerî îcad bikero! No kitab, yanî “Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî)” ke bi îştîrakê xeylî zanayanê ma û munaqeşeyê dergûdilayan ra dima amade bîyo, nika seba nuştişî ma rê qilawuzêko zaf muhîm o.

Kitabê “Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî)” hetê Grûba Xebate ya Vateyî ra amade bîyo. Seke yeno zaneyîş, des-pancês zanayeyê ma yê şaristananê cîya-cîyayan ra ke zilmê dewlete ver welatê xo ra dûrî kewtibîy, serra 1996 de Ewropa (Swêd) de ameybî pêhet û dest bi standardkerdişê kirmanckî kerdibi. Netîceyê xebata xo zî vernî de sey broşurî vila kerdibi la dima ra înan kovara Vate vete û koma xo zî sey “Grûba Xebate ya Vateyî” name kerde. Na grûbe bi xebata xo ya mutewazîye hetanî nika kovara Vate ra 26 humarî, yew Ferheng ke di rey gina çapî ro û no kitabo erjaye vila kerd. Eke rastîye vajîme, sayeya xebata nê mamostayanê ma yê erjayan de ziwanê ma, yanî dîyalekta kirmanckî ke yew kurdkîya qedîm a, vindîbîyayîş ra xelisîya. Herçiqas ma û ziwanê xo pîya hema zî binê zilmê serdestan de yê, la hêna zî, ziwanê ma bi istîqrar, bi gamanê saxleman roje bi roje geş beno, perr û baskanê xo ver bi asmênê azadîye wa weşaneno…

Nuştiş xîtabê zaf kesan kerdiş o. Zaf kesî zî ancax bi qaydeyanê muşterekan şenê yewbînî ra fam bikerê. O semed ra kamo ke kirmanckî nuseno, ferz o ke nê kitabî ra îstîfade bikero, rîayetê qaydeyanê tesbîtkerdeyan bikero.

No kitab heme 110 pelî yo. Hetê weşanxaneyê Vateyî ra Îstanbul de, 2005 de ameyo çapkerdiş. Sere de yew “Ferhengek (Lugatçe)” esto, bi tirkî û kurmanckî termê ziwanî nuşte yê. Dima ra “Vateyo Verên” esto. Grûba Xebate ya Vateyî wina vana, “… Çi heyf ke kirmancan (zazayan) heta ewro standardîzekerdiş û rastnuştişê kirmanckî ser o xebatêka muştereke nêkerda. Coka no kitabo ke destê şima de yo, nê warî de gamêka muhîm a.”

Dima ra zî bi no qayde dewam kenê, vanê “Herçiqas ke heta ewro gramer û rastnuştişê kirmanckî ser o çend kitabî nusîyayî zî nê kitabî cewabê îhtîyacê kirmanckîya standarde nêdanê. Çunke nînan ra tayêne de tena şîweya yew mintiqa yan zî yew-di dewan ser o qaydeyê rastnuştişî û gramerî nusîyayê. Coka lazim o ke ma bi yew xebata muştereke ziwanê xo ser o bixebitî. Qaydeyê rastnuştişî, ganî (gerek) goreyê şîweya yew-di dewan ney, bi muqayesekerdişê kirmanckîya mintiqayanê cîya-cîyayan tesbît bibîy. Ziwanê ma de ganî yew alfabe û qaydeyê rastnuştişî yê muşterekî bibîy. Ziwananê bînan de zî wina yo. Ganî ma xeletî û şaşîyan cêmîyan ra vejî û giranîye bidî hetanê muşterekanê kirmanckî ser. Xora amaca Grûba Xebate ya Vateyî zî na ya.”

Hetanî verê berê Homayî rast vanê. Ganî ma zî vatişê înan tesdîq bikerî û nuştiş de nê qaydeyanê muşterekan tetbîq bikerî ke ziwanê ma roje bi roje hîna vêşêr aver şoro û geş bibo.

No “Vateyo Verên” ra dima zî qismê “Nameyê Lehçeya Ma: Kirmanckî”, “Alfabe”, “Çend Kilmnuşteyî (Kısaltmalar), “Vurîyayîşê (Bedilîyayîşê) Vengan”, “Herfa Pêragirêdayîşî” estê. Nînan ra dima zî hîrês (13) qisman de qaydeyê rastnuştişî estê.

Sey qala peyêne, ez hêvîdar a ke ma heme kesê ke wayîrê nê ziwanî yê, ma na xebate ra îstîfade bikerî. Ez minetkarê nê camêrdanê erjayan a ke înan bêmenfîet, bê şemate û teşqele, xo rê zerrîya xo ya pake ra, bi hawayêko mutewazî hende wext ziwanê ma rê xizmet kerdo û ha kenê. Homa hes bikero, sayeyê ciwananê ma yê delalan de ziwanê ma do hîna zaf-zaf aver şoro. Kam zano, belkî ziwanê ma bibo yew ziwano resmî, bena ke bibo ziwanê yew dewlete zî. Qey nêbo?