REJÎMÊ STALÎNÎ

Sîstemê Sovyetan, şoreşê 17 oktobr 1917 de awan bî û 1991 de zî rest peynî. No dem teqabulê 75 serran keno. Nê 75 serran de pêro pîya hewt sekreteran sîstemê Partîya Komunîste rê serekîye kerde. Mabeynê nê hewt kesan de oyo ke mohrê xo dayo sîstemê Sovyetan ro, Stalîn o.

Stalînî hîris serrî hukimdarîye kerde. No yeno na mana ke Sîstemê Sovyetan esas sîstemê Stalînî yo. Xora şarê rûsî zî zîyadêr no fikir der o. Bîlekis heta ke nostaljîyê ê sîstemî der ê, no vate her dem fekê înan der o: "Stalînî welatode feodal û wêran teslîm girewt û împaratorîya ke bombaya atomî virazena, hêzêdo supero nîyanên teslîm kerd…" No vatiş tena hetê nostaljîkanê rûsan ra îfade nêbeno, êyê ke dûrî ra stalînîstîye kenê, înan rê zî parolayêda muhîm a.

Raşt a ke Stalînî bi sîstemê xo yê totalîterî welato wêran çarna ra împaratorîya supere. La çi heyf ke na superîye daha zîyadêr teber ra nîya eysena! Çimkî sîstem xo zere de cinawirode henên bîyo ke boyna leyîrê xo werdê. Kifşkerdişê nê cinawurî, bi boy û pixa xo 1991 de eke rest peynî û belgeyê KGB pişkîyayî ra meydan, o çax ame fehmkerdiş.

Verê cû zî derheqê sîstemî de çîyê xelet û xirabî zaf vejîyê. La ê wextan nê vateyî temam sey "propagandaya antî-komunîstîye" û "demogojîyê emperyalîstan" name bîyêne û kesî ci ra bawer nêkerdêne.

Mergê Lenînî (1924) ra demêko kilmek tepîya, Stalîn sîstemê xo organîze keno. Nê sîstemî de serrê tewr krîtîkî 1928 ra hetanî 1938 ê. Nê des serran de kontrolêko yeman, cuyade taybete yena ra, ziwan û zagonî kilît benê. Bi mîlyonan însanî sey "dişmenê şarî" yan zî sey "dişmenê partî" yenê îşaretkerdiş. Ne heq maneno ne hiqûq. Çeşît çeşît îşkence…

Belgeyanê KGB ra tesbît bîyo ke 1928 ra hetanî 1938 des û jû mîlyon merdimî ameyê kiştiş. Tena Ordîya Qizile ra 22 hezarî fermandarî (subay) sey "xayîn" name bîyê û ameyê kiştiş. Eynî qayde davîst hezar zî akademîsyenî, nuştox û hunermendî…

Zemanê Stalînî de Yewîya Sovyetan de bombaya atomî zî virazîyaya, raşt a! La çi heyf ke no fealîyet bi destê muhendis, fîzîkkar û alimanê Sovyetan ney, bi destê ajanan reseno sere. Xora sîstemê Stalînî temamen sîstemê îstîxbaratî û ajanan o. Îlim û şîfreyê bombaya atomî zî bi fealîyetê îstîxbaratî fîzîkzazayoxanê Amerîka ra yeno girewtiş. No fealîyet endustrîyê înan de zî eynî qayde yo. Makîneyê teknîkî û fabrîkayê girsî bi fealîyetanê ajanîye dewletanê Ewropa ra kopya benê. Çimkî sîstemê Stalînî xo zere de her çî fînayo ra xof û xişimî ver. Kesî de aqil-maqil nêverdayo. Unîversîte û akademîsyenan de îlm beno sey tometêk. Bi mezgode zelal analîz û krîtîk kerdene, fikir ra fikir weçînitene, mumkin nîyo. Her kes kewto derdê can û cuya xo.

Şefê KGB Pavel Sudoplatov, rijîyayîşî ra dima sîstemê Sovyetan wina analîz keno: "Peynî de, yew patolojîyo ke qet mumkin nîyo ma heq ra vejîyîn, ma xo zere de peyda kerd. Ma nêmusayîm ke xo zere de zafçeşîdîye û zafrengîye qebûl bikîm û tey bicuwîyîm…"

Ez çi wext derheqê rejîmê Stalînî de çîyê biwanî, mumkin nîyo ke analojîyê ma kurdan hêşê mi de nêbo rêz û resene! Ez nêzana çira?*

_______

*Eno nuşte "Newepel, Rojnameyo kulturî, Hûmare 84, Diyarbekir, Sibat 2016, r. 5" de weşanîyayo.