Roja verêne ya Rojanê Edebîyatî de salona Yewîya Nuştoxanê Kurdan Şaxê Duhokî saete des de êdî bibî pirrî. Çapemenîya ucayî ra televîzonger û rojnamegerî gelêk ameybî. Verî, sey wayîrê keyeyî mesulanê Yewîya Nuştoxan ra Mehemed Tahirî bi kurmancîya Behdînî qisey kerd. Destpêk de seba rêzgirewtişê ruhê heme şehîdanê kurd û Kurdistanî bi versîyonê kurmancî yê marşa neteweyî ya kurdan “Ey Reqîb” ma deqayêk payanî ra vindertî.

Dima, serekê Yewîya Nuştoxanê Başûrî Azad Ebdulwahidî bi soranî qisey kerd. Qiseykerdişê Azad Ebdulwahidî de çîyo ke bala mi ant no bi. Soranî ne tede nameyê heme lehçeyanê kurdî hûmaritî, va “Kurmancî, zazaî, hewramî, feylî, lekî, kelhûrî û kakaî heme zaravayê ziwanê kurdî yê.” Qiseykerdişê xo de muhîmîya têkilîya mîyanê nuştoxanê kurdan îfade kerd û va “Ganî êdî ziwanê ma yew bo, alfabeya ma yew bo.” Meselaya yewbîyayîşê alfabe bineyke fehm bena, yanî beno ke kurdê ma yê soranî wazenê ke heme kurdî alfabeya erebkî bişuxulnê. La ey qiseykerdişê xo de dîyar nêkerd ke wa alfabeya kurdan kamcîn bo. Belkî zî mîyanê alfabeya erebkî û latînkî de êdî ferq nêvînenê, tena wazenê ke kurdî bi yew alfabe binusî, kamcîn bena wa a bo. Yê diyin, meselaya yewkerdişê ziwanî de zî tercîhê xo yan zî fikrê xo eşkera nêvat, yanî nameyê lehçeyêk îfade nêkerd. Labelê mi wina fehm kerd ke kurdê ma yê soranî wazenê soranî bibo ziwanê resmî yê kurdan. Feqet êdî baş zanê ke no mumkin nîyo. Coka tena vanê wa alfabe û ziwanê ma yew bo la dîyar nêkenê ke kamcîn bê. Oxro ke çend serrî verê cû eşkera vatêne, wa kurdî heme bi alfabeya aramî (erebkî) binusî û xora soranî zî bi nameyê “kurdîy taze” yan zî “kurdîy pêtî” eynî sey “erebkîya fusha” ziwanê resmî û entelektuelî yê heme kurdan a. Wina aseno ke bi sayeyê têkilîyan û xoverdayîşê şarê Behdînan înan no fikrê xo yê xeyalî ra apey game eşta û êdî bineyna realîst fikirîyenê. Tebî ma xo vîr ra nêkerin ke no camêrd Hewlêr ra yo. Entelektuelê Hewlêrî hem kurmancî fehm kenê hem zî hendayê silêmanîyeyijan huşk nîyê.

Nameyê hukmatî ser o Zîrek Kemal amebi. Rasterast nameyê serwezîr Nêçîrvan Barzanî ser o metnê nuştekî bi soranî wend. Metnê Nêçîrvan Barzanî de helbet mesajî sîyasî estbî la yew tesbîto rast zî estbi ke vatêne “Gama ke şarêk beno netewe, awanbîyayîşê netewayetîye de rolê edebîyatî rolêko sereke yo. Coka ganî şarî ra ver têkilîya mîyanê edîb û nuştoxanê her çar parçeyanê Kurdistanî de aver şiro.” Mi gore zî no tesbîtêko rast o. Eke sîyasetkarê kurdan wayîrê nê fikrî bê, seba kurdan merheleyêka xeyrine û muhîm a.

Nameyê walîyê Duhokî ser o cagirewtoxê walî û serekê encumenanê wîlayetî Dr. Fazil Umerî qisey kerd. Fazil Umer, nuştox û edîb o. Qiseykerdişê xo bi kurmancîyêka fesîhe û bê ke metn ra biwano, rasterast qisey kerd. Fazil Umerî va, “Parçekerdişê Kurdistanî tena parçekerdişê erdî û sîyasetê kurdan nîyo. Esas parçekerdişê cuya kurdan o, cuya kurdî ameya parçekerdiş. Coka ma yewbînan baş nêşinasnenê, ma yewbînan rê xerîb ê.” Fazil Umerî qiseykerdişê xo de mesaj da û va “Seba ke cuya kurdan ameya parçekerdiş, coka muhîmîya nê hawa aktîvîteyê ke her parçeyê Kurdistanî ra, her lehçe ra entelektuelê ma yenê têhet zaf muhîm a. Ma sey Yewîya Nuştoxanê Duhokî nê da-vîst serranê peyênan de gelêk sînorî rijnayî. Ganî seba roşinvîran sînorê kurdan girewte nêbê. Beno ke sîyasetê kurdan yew nêbo la ganî edîb, nuştox û roşinbîrê ma tim yew bê, vera yewbînan de demokrat bê. Yewîya Nuştoxanê Duhokî tim demokratîk bîya û ma do hertim zî wina bin.” Ez doktor Fazilî Umerî rewna ra şinasnena. Birastî merdimêko kurdperwer û demokrat o.

Dima serekê Komela Nuştoxanê Kurdan ya Dîyarbekirî Mehemed Yilmazî qisey kerd. Mehemed Yilmazî va, “Ma heta pancêsserrîya xo zî nêzanayêne ke ma kurd ê. Nika ma bi kurdîtîya xo hesîyayê. Şarê ma şîyar bîyo, roşinvîrê ma yê şîyarî zaf bîyê. La gereka sîyasetê ma zî rikeberî nêfîno mîyanê kurdan. Nika kurdî hetê sîyasî û eskerî ra aver şîyê la gerek ma înan pêbîyarin.” Qiseykerdişê Mehemed Yilmazî bineyke bi mentiqê tirkî bi coka ez nêzana gelo şarê ucayî ci ra tam fehm kerd yan ney. La çîyo muhîm, Mehemed Yilmazî va, “Qey ciwanî, xort û kênayî na salone de çin ê? Mîyanê ma kurdan de têkilîya mîyanê mîyanserre û ciwanan de birîyaya. Ciwanê ma ziwan, kultur û hunerê xo ra kewenê dûrî.” Nê îfadeyî baş fehm bîyî, çunke heme haziran sereyê xo manaya “erê” de têşana.

Peynî de zî nameyê nuştoxanê Rojawanî ser o şaîre Evîn Şikakî qisey kerd. Aye zî mesajê xo de va, “Ma zaf keyfweş ê ke nika tîya yê. La eke nika heyetê Rojawanî heme tîya bîyêne, ma do hîna zaf keyfweş bîyêne.”

Badê nê qiseykerdişanê akerdişê Rojanê Edebîyatî panelê yewin dest pêkerd. Program de nameyê Prof. Qedrî Yildirimî vîyartêne la nêamebi. Herinda mamosta Qedrî de Prof. Îhsan Sureya ke bi eslê xo şarê Sêrtî yo la demeyêko zaf derg welatanê teberê Tirkîya de gelêk unîversîteyan de xebitîyayo, qisey kerd. Panelîsto bîn zî Rojawan ra Xalid Cemîl bi.

Prof. Îhsan Sureyayî bi bîsmîlah û wendişê ayetanê Quranî dest pêkerd. Sernameyê babeta ey “Sêrt de, medreseyan de edebîyatê kurdkî” bi. La teblîxê ey tekuz nêbi, seke xo rê yew suhbetê edetî de qisey bikero, wina bi. Peynî de çend şîîrê xo wendî. Labelê ancî zî mîyanê qiseykerdişê ey de tayê çîyê muhîmî estbî ke mi not kerdî. Va, “Eke merdim edebîyat nêzano, merdim îlmanê bînan zî baş nêmuseno. Çunke edebîyat bingeyê heme îlman o. Firdewsî bi edebîyat farisî zinde kerdî. Edebîyat awa cuya miletbîyayîşî yo; bê edebîyatî tu şar nêbeno milet. Mintiqaya Sêrtî zemanêk merkezê medreseyanê Kurdistanî bî. Zafê melayê kurdan nê medreseyan de perwerde dîyêne. Zafê melayê kurdan, bitaybetî zî muderisê medreseyanê kurdan eynî wext de edîbî bî, şîîrî nuştêne.” Mi gore zî rast vatêne. Zafê mela û muderisê ma yê dînî eynî wext de şaîrî bî.

Xalid Cemîlî teblîxê xo wend la wendiş de ge-ge xo şaş kerdêne yan zî likumîyayêne. Labelê meselaya xo rê hakim bi. Sernameyê teblîxê ey, “Şîîranê Melayê Cizîrî de fikrê wehdanîyetî” bi. Destpêk de behsê cuya Melayê Cizîrî kerd. Dima ser o vindert ke şîîrê Melayê Cizîrî de fikrê wehdanîyetîya Homayî hakim ê. Qiseykerdişê Xalid Cemîlî bi kurmancî bi la gelêk term û şîroveyê erebkî dekerdêne mîyan. Çeku, term û şîroveyanê erebkî seba kurdanê ke erebkî zanê hetê fehmkerdişî ra helbet asanî xo reyde ardêne la ma kurdanê Bakurî rê tam eksê naye, fehmkerdiş de hende zehmet bi.

Seke şima zî zanê, melayê ma gama ke ayet, hedîs yan vateyêkê erebkî vanê, tavilî tercume kenê ke şar fehm bikero. Labelê Xalid Cemîlî tam eksê naye, bi kurmanckî vateyêk yan termêk vatêne û tavilî agêrayêne erebkî ser, dergûdila îzehet kerdêne. Mesela, vatêne “bîrokeya xwedayetîyê” û vatêne “ye’nî” û bi erebkî îzeh kerdêne ke no term yeno çi mana. Tebî, kurmanckîya ey zî viraşte bî, mesela, mi nêzanayêne ke “bîroke” çi yo. Xulasa mi bi xo zaf dîqet kerd ke ez fehm bikerî, la çi heyf ke belkî mi nîme ra nîme ancax fehm kerd.     

Tabî gama ke qismêk kurdanê ma yê Bakurî zî uca qisey kerdêne, eynî seke xo rê Dîyarbekir de qisey bikerê, çeku û termê tirkî dekerdêne mîyanê qiseykerdişê xo yan zî bi kurmanckîyêka viraştîye qisey kerdêne ke zafê çîyan mi bi xo zî fehm nêkerdêne. Yan zî mavajîm ke termê xerîbî yê sey “psîkolojî”, “îdeolojî” ûsn ke kurdê ma yê Başûrî sey “saykolojî”, “aydîyolojî” telafuz kenê, hevalanê ma yê Bakurî xo rê sey tirkî telafuz kerdêne. Tabî soranî zî zafane çeku û termanê fariskî dekenê mîyan yan zî sey kurmancanê ma çekuyanê viraşteyan şuxulnenê. Xulasa gama ke panelîst xîtabê cematêk keno, gerek xo goreyê ê cematî ra eyar bikero ke muxatabî qiseykerdiş ra fehm bikerê. Çi heyf ke zafê panelîstan xo rê goreyê rehetîya xo ra qisey kerdêne û vatêne qey her kes înan ra fehm keno. Labelê wina nêbi.

Badê ke qiseykerdişê panelîstan qedîya, hewt kesan seba persan yan zî şîrovekerdişî nameyê xo da nuştiş. Ganî her kesî di deqayî qisey bikerdêne la qet zî wina nêbî. Temaşekaranê ke heqê qiseykerdişî waşto, yew teblîxo korsan zî înan dayêne. Esas kesê ke ameybî wesênayîş, hema vajîn ke se ra heştayê înan emrê xo 50 ra cor bi. Xora pêro nuştox, edîb, şaîr û mamostayî bî. Yanî heme zanaye bî, îhtîyacîya înan bi melumat çin bi. Gama ke dîyêne ke panelîst hakimê mesela nîyo yan zî babete zeîf a, panelîst perîşan kerdêne. Yan zî eke panel weşa înan bişîyêne, na rey vatêne “tozêk ronkirdiniwey ekem” yanî ez bineyke zelal bikerî. Û vatêne ha vatêne… Perse persayîş ra vêşêr, teberê çarçewaya teblîxan de qisey kerdêne, derg kerdêne. Zafê reyan moderatorî qiseykerdişê înan birnayêne.

Camêrdêk derheqê nêameyîşê 22 kesan de qisey kerd û va, nê nuştoxê ma qey nêeşkayê sînor ra bivîyarê? Va, her di hetê sînorî zî destê kurdan de yê. La edîb û roşinvîrê kurdan nêeşkenê parçeyêkê welatê xo ra bivîyarê parçeyêkê bînî! Edîtorî mudaxele kerd û cematî ra zî rica kerd ke reyna na mesela ser o qisey nêkerê. Çunke na mesalayêka sîyasî ya, nika mîyanê di terefanê kurdan de rikeberî esta. Ma ke ser o qisey bikin beno ke çîyê hîna neweşî vejîyê… Axir badê nê îqazê ey, êdî kesî na mesela anêkerde. Mi gore zî ganî nêbîyêne la madem ke bîya, dergkerdiş baş nîyo.

Panelê hela şanî saete çar de dest pêkerd. Nê panelî de Rojawan ra Îbrahîm Mehmûd û Mehemed Zahir Ertekîn bî. Mehemed Zahir nika Unîversîteya Çewlîgî de mamosta yo.

Sernameyê babeta Îbrahîm Mehmûdî “Cegerxwîn û çavên şîn” bî. Kurmancîya ey, nîsbet bi Xalid Cemîlî bineyna başe bî la ey zî zafê reyan termê erebkî şuxulnayêne, bi erebkî îzehet kerdêne. Babeta ey têmîyaneke bî. Rengê çiman ser o qisey kerdêne. Vatê, “Nîsbet bi çimanê hêşînan merdim eşkeno hîna asan biewnîyo zereyê çimanê sîyayan ra. Çimê hêşînî bisaw ê. Labelê Cîgerxwîn binê tesîrê folklorî de mendo, tayê şîîranê xo de çimê hêşînî xirab nîşan dayê. Oxro ke çimê hêşînî pîroz ê. Çunke muraya nezerî de bîle çimê hêşînî estê. Rengê awe zî hêşîn o. Cîgerxwîn peynîya emrê xo de şîyo Swêd, uca nêweşxane de keyfê ey hemşîrayêka çimhêşîne rê ameyo. Na rey çimê hêşînî pozîtîf nîşan dayê…” Xulasa neke tena ez, zafê kesan fehm nêkerd ke temaya babeta ey çi ya. Gelo wazeno bi çimanê hêşînan pesnê Cegerxwînî bido yan ey rexne bikero.

Mehemed Zahir Ertekînî zî Mela Elîyê Baqustanî û şîîrê ey dayî şinasnayîş. Mehemed Zahir bi xo tornê Mela Elîyê Baqustanî yo. Goreyo ke Mehemed Zahirî va, Mela Elîyê Baqustanî ke serra 2002 de şîyo rehmet, zemanê xo de bi erebkî û kurmancî gelêk kitab û şîîrî nuştê. Qismêk şîîrê xo kasetan de wendê la tersê dewlete ra kasetê xo binê herre de nimitê. Dima cayê ke nimitê kerdo xo vîr ra. Mehemed Zahir nika xebitîyeno ke heme eseranê ey komputure de qeyd bikero û çap bikero.

Nimûneyê Mela Elîyê Baqustanî ra zî aseno ke gelêk edîb, nuştox, mela û alimanê ma tersê dewlete ra bi dizdî nuşto, eserê xo nimitê. Heta ke nuştoxîya xo bîle nimita. La nika ke biney serbestî virazîyaya, nê eserê nimiteyî hêdî-hêdî vejîyenê meydan.

Badê ke qiseykerdişê panelîstan qedîya, ancî gelêk kesan seba qiseykerdişî nameyê xo nuşt. Zafine Îbrahîm Mehmûd da verê topan ke na çi babeta vikîveng a ke qisey keno. Vatêne çi eleqeyê Cegerxwînî û çimanê hêşînan esto.

Axir sey peynîya roje wendişê şîîran dest pêkerd. Kurmancanê ma yê Rojawanî ra merdimo ke vernî de seba wendişê şîîre vejîya sehne, yew fabl bi nameyê “Gur û Şêr” wend. Gelêk derg kerd. To vatêne qey eynî ha daristan de, ge beno verg ge beno şêr û şer keno. Ez tersaya, mi va, eke heme şaîrî wina bê, ma veşayî. La êyê ke ey dima ameyî, başî bî. Camêrdêk bi nameyê Ehmed Kurdî ke şarê Nisêbînî bi, di şîîrê Cegerxwînî bi meqam wendî. Ancî şaîre Diya Ciwan zî çend şîîrê başî rewşa Rojawanî ser o wendî. Axir roja verêne bi no qayde temam bîye.

Rojê Edebîyatî yê Bakur-Rojawanî - I

Rojê Edebîyatî yê Bakur-Rojawanî - II

Rojê Edebîyatî yê Bakur-Rojawanî - III

Rojê Edebîyatî yê Bakur-Rojawanî - IV