Roja diyine yê Rojanê Edebîyatî, saete des û nêm de bi panel dest pêkerd. Moderatora panelî Mehabad Qeredaxî, verî ke panelîstan dawetê serê sehne bikero, derheqê çend nuqtayan de tayê çî vatî. Va, “Vizêr mi rewşa temaşakaran qet nêecibna. Şima heqê qiseykerdişî wazenê û dergûdila qisey kenê, panelîstan rexne kenê. Labelê nêmeyê beşdaran, demeyê saetêk yan tewr zaf saet û nêmê yew panelî de çend rey cayê xo ra werzenê şinê teber, cixara şimenê, ancî yenê zere. Tayê estê telefonê xo nêgênê, telefon yeno, salone de cewab danê, telefon de qisey kenê. Qey ma nêeşkenê qasê saetêk goşdarîkerdişî rê tehemul bikin?” Rast vatêne. Gelêk kesan destek da îqazê Mehabad xanime û aye rê çepikî cenayî. Heqîqeten tayê kesî estbî, demeyê yew panelî de, çend rey weriştêne şîyêne teber û ameyêne. To vatêne qey telîyan ser o ronişte yê.

Nê panelî de Rojawan ra Selam Darî, Bakur ra zî Dr. Selîm Temo û Çiya Mazî panelîst bî.

Selam Darî, teblîxê xo kaxide ra wend. La wendiş de zî ge-ge xo şaş kerdêne. Sernameyê babeta ey “Melayê Cizîrî: Şêxê Aşiqan” bi. Ey zî verî Melayê Cizîrî da şinasnayene, dima behs kerd ke Melayê Cizîrî şîîrê eşqî nuştê la no eşqê Homayî yo. Selam darî va, “Selwaya ke şîîranê Cizîrî de esta, îhtîmalêko pîl, eleqeyê xo bi kênaya mîrê Cizîre çin o. Na Selwa xeyalî ya, remz a. Çunke şîîranê zafê şaîranê ereban û farsan de zî kesêka bi nameyê Selma esta. Ancî, mey û şerabo ke şîîranê Cizîrî de vîyareno zî, mey û şerabo ke ma zanê nîyo, eşqê Homayî yo. Cizîrî şîîranê xo de şan de ney hertim serê şodirî, şefeqêk mey û şerab şimeno. No zî yeno a mana ke nê heme çîyê tesewufî yê.” Qiseykerdişê Selam Darî de zî term û çekuyê erebkî zaf zêde bî. Coka ma kurdanê Bakurî fehmkerdiş de zehmet ant.

Sernameyê babeta Çiya Mazîyî “Çend wêne ji 30 salên dawî yên çîroka kurdî” bi. Çiya Mazîyî wina ser ra behs kerd ke tayê çî estê, hîkayeya moderne ya Bakurî ser o tesîrêko negatîf kerdo. Labelê çarçewaya teblîxê ey bellî nêbî. Qaso ke mi fehm kerd, qestê ey tena hîkayeyê kurmancî ke nê serranê peyênan de kovaranê kurmancan ke Îstanbul û Dîyarbekir de weşanîyayê, ê bî. Çiyayî va, “Zafê hîkayeyan de nuştoxî dîmenê winasî yê mubalexeyî teswîr kerdê ke zerrîya wendoxan bi kurdan biveşo. Senî ke nê serranê peyênan de Kurdistanê Bakurî de hertim şer û pêrodayîş esto, eynî bi no qayde, hîkayeyanê Bakurî de zî şer û pêrodayîş esto. La no şer rastkên nîyo, zaf viraşte yo. Senî ke Jack Londonî romanê xo Demir Ökçe [The Iron Heel] de gayêk dano serebirnayîş, eynî bi no qayde hîkayeyanê Bakurî ra gonî rijîyena.” Çiya Mazî va, “Gerîlayî bi îlmî (zanistî) hereket kenê la edebîyat nêeşkayo no îlm ra îstîfade bikero. Hîkayeyê ke nê demî de nusîyayê nika wendoxan eciz kenê. Çunke şer û şervanê kurdan rastîya xo ra dûrî ameyê teswîrkerdiş. Bakur de rexne û rexnakarîya edebîyatî zaf kêmî ya. Ê ke rexne kenê zî yan vanê na hîkaye zaf baş a yan zî vanê zaf xirab a. Heta ke tayê kesî sey grûb yenê têhet, bi hawayêko mubalexe pesnê yewbînan danê, kesanê bînan zî ancî bi hawayêko mubalexe xirab kenê.” Çiya Mazîyî îdîa kerd ke “Bakur de hunerê hîkaye hema qonaxê destpêkî de yo.” Mi gore çîyê ke Çiyayî vatêne, seba tayê kesan û tayê hîkayeyanê kurmancî yê Bakurî rast ê. La umûmîkerdiş rast nêbi. Ez vana xebera ey zêde edebîyat ra çin a. Xora dima, gelêk kesan gama ke qisey kerd, înan qiseykerdişê Çiyayî rexne kerd.

Ey dima zî Dr. Selîm Temoyî qisey kerd. Sernameyê babeta Selîmî “Romanên Mehmed Uzun, wekî nexşeyekê” bi. Selîm Temoyî destpêkê qiseykerdişê xo de va, “Werrekna sîyasetê kurdan nêkewo mîyanê hunerî û paştîya nuştoxan ser o sîyaset nêkero.” Selîmî her hewt romananê Mehmed Uzunî de keso qiseykerdox (anlatıcı kişi) analîz kerd û va “Zafê romananê Mehmed Uzunî de keso qiseykerdox ‘ez’ û ‘ti’ têmîyan de yê. La tayê qisman de zî qiseykerdox bellî nîyo. Romanê Sîya Evînê de zî ma bi çimê kamerayêk bîyenan vînenê.”

Teblîxê Selîm Temoyî sey babetêka analîzî yê edebî başe bî. Dima kesanê ke derheqê panelan de qisey kerd, înan zî keyfweşîya xo nîşan da. La tayê kesan, teberê çarçewaya babeta ke Selîmî ser o qisey kerd, derheqê Mehmed Uzunî û romananê ey de fikrê xo va. Mesela, Bavê Nazê va “Mehmed Uzunî romanî nênuştî, çîyê ke nuştî roman nîyê. Xususîyetêko muhîm yê romanî no yo ke ganî qiseykerdox karakteranê xo terîf nêkero. Ganî nêvajo, Baz yewêko wina wina yo. Roman de ganî karakter bi xo xo nîşan bido, bi xo xo biyaro meydan, xo awan bikero. Romananê Mehmed Uzunî de tu karaktero ke xo awan bikero çin o. Hemîne de Mehmed Uzun sey vatişê rojnameerîye înan tarîf keno.” Mi gore zî no zeafêko pîl yê edebîyatê heme kurdan o. Çunke zafê edîbê kurdan, hem roman hem zî hîkaye de, karakteran rasterast terîf kenê. Mesela vanê, Eyşe cinîyêka jîyatî û rinde bî. Yan zî vanê, Serdar mêrxasêk bi, sey şêrêk bi… Edebîyat de no qayde qiseykerdiş sivikî ya. Ganî edîb mîyanê bîyenan de karakterî bimojno. Wendox bi xo eşkeno rindî û jîyatî û mêrxasî û şêrîtî bivîno. Mesela, eke yew resam resmê yew saye virazo, bin de zî binusî “Na say a, porteqale nîya. Tehmê aye zî tirş o, boya aye wina wina ya…” Senî ke a game tilsimê resmî xeripîyeno, edebîyat de zî eke karakter bi terîfkerdiş awan bibo, kalîteya edebî-hunerî epey kewena. Coka çîyo ke Bavê Nazê vat muhîm bi. La îdîaya ke vatêne “çîyê ke Mehmed Uzunî nuştê roman nîyê” zaf zî cayê xo de nîya. Çunke tarîfê romanî yan zî terîfê eseranê edebî hende qetî û huşk nîya.

Îbrahîm Mehmûdî zî romanê Mehmed Uzunî rexne kerdî. Va, “Romanê Yaşar Kemalî Ağrı Dağı Efsanesi bi tirkî yo la romanê Mehmed Uzunî Rojek ji Rojên Evdalê Zeynikê ra zêdeyêr kurdane yo.”

Prof. Haşim Ehmedzadeyî zî hetê romannuştoxîya tarîxî ra romanê Mehmed Uzunî rexne kerdî. Va, “Eke roman meselayêka tarîxî qisey keno, ganî sadiqê mesela û ê wextî bo. Romananê tarîxî de ganî her çî goreyê ê demê ke roman de qisey beno bo. La romananê Mehmed Uzunî de wina nîyo. Mesela, Celadet Bedirxano ke romanê Mehmed Uzunî de yo, zaf cîya yo. Qiseykerdiş û vateyî yê Mehmed Uzunî yê, neke yê Celadetî.” Rexne û şîroveyê Prof. Haşim Ehmedzadeyî rast bî. Mesela, senî ke ma yew fîlmê tarîxî temaşe bikin, eke fîlm de heme dekor û kinc û bîyenî sey demê xo nêbê, fîlm raştkên nêbeno, eynî bi no qayde eke eserêkê edebî de zî heme çî yê demê xo nêbo, kozmografîya romanî sehîh nêbena. Romananê Mehmed Uzunî de problemê winasî zaf ê.

Panelê hela şanî, ancî sey roja verêne saete çar de dest pêkerd. Nê panelî de Bakur ra şaîr Berken Bereh û Rojawan ra zî rojnamegerêk bi nameyê Farûq Hecîmistefa panelîstî bî.

Sernameyê babeta Berken Berehî “Çiruskên nûjenîyê di helbesta Bakur de” bi. Çarçewaya qiseykerdişê Berken Berehî zî vilabîyaye bî, romantîk qisey kerd. Behsê prosesê kovara Tîrêj kerd. Behsê zulmê dewleta tirkan kerd, behsê şert û merdimanê ke o wext Tîrêj de şîîrî nuştê kerd. Ge şîîrî wendî ge pesnê tayê kesan da. Labelê peynî de şîîra moderne ya kurdî (qestê ey şîîra kurmancî bi) wina huşkahuşk rexne kerde ke ez xo rê heyret menda. Va, “Şîîra kurdî ya Bakurî ya serbeste herçiqas dewrêko modern de binusîyo zî temamen dewij a.” Na îdîaya xo zî tena şuxulnayîşê çekuyanê cuya dewe ser o kerde. Lîsteyêka derge ra çekuyê ke hîna zaf cuya dewan de yenê şuxulnayîş hûmaritî û va “Nê çekuyan ra merdim fehm keno şîîrê Bakurî dewij ê, bajarî nîyê.” Mi gore, Bakur de, çi kurmancî çi kirdkî, helbet şîîrê naîfî zaf zaf ê. Zaf kesî estê ke hunerê şîîre nêşinasnenê, heta ke wendoxê şîîre bîle nîyê la bi şîîre dest bi nuştiş kenê. Tayê cumleyanê şikiteyan yan zî çekuyan têbin de rêz kenê, xo rê vanê qey şîîre nuşta. Seba teşwîqkerdişê nuştiş û wendiş û qiseykerdişê kurdkî (kurmancî û kirdkî) na rewşêka musbet a. Zaf normal o ke edebîyatê miletêkê bindestî yê sey kurdan de edebîyatêko winasî estbo. Analîzê edebîyatê kurdî de ganî merdim her game na kategorî rê bimusamehe bo la esas bala xo bido edîbanê başan ser. Yanî cêr ra ney, merdim cor ra dest pêbikero, hîna rast beno. Labelê eke yew şaîro sey Berken Berehî heme şîîranê Bakurî şîîranê naîfan ra îbaret bihesibno, mi gore qet rast nîyo. Çunke kesê ke heqîqeten şîîre nusenê, şîîra moderne de gelêk mesafe girewto, zaf ê. Kurdistanê Bakurî de, çi kurmancî çi kirdkî, gelêk şîîrê zaf başî û helbet şaîrê başî zî estê. Ganî analîz de merdim înan esas bigîro.

Qiseykerdişê Farûq Hecîmistefayî hîna zaf xebata rojnamegerîya Rojawanî ser o bî. La destpêkê qiseykerdişê xo de panelîstê verênî heme rexne kerdî û va “Di rojî ya ke ez ha tîya de. La ez vana qey ez ha şikeftan ra gêrena. Mi uslub û qiseykerdişêko modernîst nêdî.” Dima va, “Hukmatê Kurdistanê Başurî tayê merdiman Rojawan ra dano ardiş, tîya otelan de bi goşt û birinc keno weye la ardimê şarê Rojawanî nêkeno. Rojawan de rojname û kovarê kurdan zaf kêmî yê. Îmkanê ma çin o ke ma yew rojname vejin. Mesrefo ke şima tîya seba otel û werdî danê merdiman, rasterast ardimê ma bikîn ke ma uca linganê xo ser o vinderin. Heto bîn ra, gelêk rojnamegerê kurdan estê ke kes înan çîyê nêhesibneno, kes xeberanê înan ra bawer nêkeno. Kam gama ke ma bi erebkî rojnameyanê ereban de binusin, hema newe nameyê ma sey ‘rojnameger’ hesab beno û xebera ma ra yeno bawerkerdiş.” Na nuqta de çîyê ke Farûqî vatêne, seba ma şarê Bakurî zî eynî wina yo. Kurdê ke edebîyatê xo bi tirkî nusenê yan zî rojnameyanê tirkan rê nusenê ra teber, ê bînî, ne sey edîb ne zî sey rojnameger hesibîyenê. Eke tam wina nêbo zî, mîyanê şarê ma de qedr û qîymetê ma nê ‘kudanê sipîyan’ ra zaf zaf kemêr o. No zî heyranîya kulturê miletê serdestî ra yeno.

Hema vajîn ke hîrine ra di parê qiseykerdişê Farûq Hecîmistefayî erebkî bî. Xora ey bi xo zî îtîraf kerd û va, şima “sormancî” qisey kenê la seba ke kurmancîya mi başe nîya, ez do bi “erebmancî” qisey bikerî. La çîyo balkêş çekuyê sey “qolay” û “dorxî (doğru)” yê tirkî zaf rey tekrar kerdî. Farûq şarê Efrînî yo, wina aseno ke nê çekuyî rewna ra dekewtê mîyanê kurmancîya înan.

Badê panelan, ancî sey roja yewine seansê wendişê şîîran dest pêkerd. Selam Balayî ke wendişê şîîran organîze kerdêne, nameyê mi zî wend. Ez ke şîya serê mîkrofonî, mi derheqê şîîra xo de bineyke bi kurmancî îzehet da la mi şîîra xo Ruho Vîndîbîyaye bi kirdî wende. Heme goşdaran eleqeyêko zaf baş nîşan da. Badê şîîrwendişî, çi Başûr çi Bakur, çi Rojawan û çi Rojhelat ra, gelêk kesan memnunîyet û heyranîya xo rasterast mi rê zî û xo mîyan de zî îfade kerd. Ez nameyê edebîyatê kirdkî ser o zaf şa bîya. Çunke ez neke nameyê xo ser o uca bîya, esas mi edebîyatê kurdanê Bakurî ra edebîyatê kirdkî (kirmanckî, zazakî, dimilkî) temsîl kerdêne. Coka ez zaf şa bîya.

Rojê Edebîyatî yê Bakur-Rojawanî - I

Rojê Edebîyatî yê Bakur-Rojawanî - II

Rojê Edebîyatî yê Bakur-Rojawanî - III

Rojê Edebîyatî yê Bakur-Rojawanî - IV