Roja hîrêyine ya Rojanê Edebîyatî, sey roja diyine saete des û nêm de bi panel dest pêkerd. No panel de ez, Xalid Sadînî û Rodî Zinar panelîst, Zaxo ra nuştox Beyar zî moderatorê ma bi. Roja verêne şan de gama ke Beyarî derheqê cuya ma de melumatî not kerdêne mi ey ra va, ez wazena peynîya embazanê bînan de qisey bikerî. Ey zî badê hemîne heqê qiseykerdişî da mi. Yanî ez bîya panelîstê fînalî yê Rojanê Edebîyatî.

Roja hîrêyine, salone hendayê rojanê verênan qelebalix nêbî la ancî zî qasê 150 temaşekarî amade bî. Beyarî verî heqê qiseykerdişî da Rodî Zinarî. No camêrd şarê Dêrike yo la Dîyarbekir de maneno. Ez ey nêşinasnena, ez nêzana çi kar keno yan zî hetanî nika çi nuşto, çi eserê ey estê, xebera mi ci ra çin a. Sernameyê babeta ey “Mûsa Anter û berxwedan” bi. Fekê xo kerdbi zereyê mîkrofonî, her ke nefes dayêne û girewtêne, vetişê venganê sey “p”, “f” û sey nînan de veng teqayêne. Zafê goşdaran destê xo berdêne verê goşê xo. Rodî Zinarî, Kurdistana Sor ra dest pêkerd, behsê weniştişê bi teyareyî yê Ahmed Turkînan kerd. Seke embazê domanîye yê Mûsa Anterî bo, seke pîya ciwîyayê, pîya nan werdo, pîya vêşan û têşan mendê… Gelêk çî rêz kerdî. Da-des rey va “Mûsa Anterî mi ra vatêne Rodî, û vatêne…” Gelêk qisey kerd la mi bi xo qiseykerdişê ey ra çîyê fehm nêkerd.

Xalid Sadînî, şaîranê kurmancan yê nenasan ra Şêx Muşerefê Xinokî da şinasnayene. Seke Xalid Sadînî vatêne, Şêx Muşeref 1926 de Berwarîya (Xêzxêr) Sêrtî de ameyo dinya. Medreseyan de wendo. Dima dewa Xinokî de melatî û muderisî kerda la hetêk ra zî şîîrî nuştê. Nê şîîrê ey nê serranê peyênan de vejîyayê meydan coka zêde kes pê nêzano. Labelê Xalid Sadînî verî ke behsê Şêx Muşerefî û eseranê ey bikero û şîîranê ey analîz bikero, des deqayî ra vêşêr nat û wet ra qisey kerd. Hîna zaf zî behsê zulmê dewleta tirkan kerd ke senî ziwan kurdan rê qedexe kerdo. Na mesela ser o çend fiqrayê trajî-komîkî qisey kerdî. Tayê goşdarî xo rê pêhuyayî lê huyayîşê mi zî sey gelek kesan pê nêame. Xora badê ke dore ameye qiseykerdişê beşdaran ser, înan Xalid Sadînî rexne kerd ke qey zêdetir behsê eseranê Şêx Muşerefî nêkerd la gelêk çîyê ke eleqeyê xo tam ci ra çin o, vatî. Xalid Sadînî herinda cewabî de tayê şîîrê Şêx Muşerefê Xinokî wendî.

Babeta qiseykerdişê mi zî edebîyatê kirdkî bi. Mi hîna zaf edîb û edebîyatê kirdkî dayî şinasnayîş. Destpêk de mi va, “Senî ke ziwanê kurdkî çend lehçeyan ra yeno meydan, eynî bi no qayde edebîyatê kurdkî zî edebîyatê çend lehçeyanê cîya-cîyayan o. Edebîyatê her lehçeya kurdkî zî wayîrê serguzeşt û sutrukturêkê cîyayî yo. Yanî edebîyatê kurdî, tena edebîyatê kurmancî yan tena edebîyatê soranî nîyo. Seba ke ma edebîyatê kurdî tam bişinasnin, ganî verê verkan fotografê sehîh yê edebîyatê her dîyalekta kurdkî tesbît bibo, dima ma nê fotografan yew ca de kom bikin, a game ma eşkenê vajin edebîyatê kurdkî no yo. Coka ez wazena fotografêko sehîh yê edebîyatê kirdkî nîşan bidî.” Dima mi bi kilmekî behsê kirdan kerd, dima mi behs kerd ke edebîyatê kirdkî nîsbet bi edebîyatê lehçeyanê bînan edebîyatêko ereykewte yo. Dima ra zî, ancî bi kilmekî mi behs kerd ke edebîyatê kirdkî key dest pêkerdo û senî aver şîyo. Nika çi merhele de yo. Mesela, mi va, “39 hûmaranê kovara Vateyî de 336 şîîrî, 71 hîkayeyî weşanîyayê. Kovara Vateyî de 106 kesan şîîr û hîkayeyî nuştê. Des hûmaranê kovara Şewçila de 98 şîîrî, 82 hîkayeyî weşanîyayê. Kovara Şewçila de 86 kesan eserê edebî nuştê. 55 hûmaranê rojnameyê kulturî Newepelî de 130 şîîrî, 15 hîkayeyî weşanîyayê. Sey kitab zî, edebîyatê kirdkî de hetanî nika 19 kitabê şîîran, 22 kitabê hîkayeyan û 8 zî romanî weşanîyayê.” Badê nê melumatan, mi hetê kalîteya edebî ra, hetê tema ra û hetê şuxulnayîşê ziwanî ra cîya-cîya rewşa şîîr, hîkaye û romananê kirdkî wina ser ra analîz kerd. Ez vana ser ra, çunke wextê ma heqîqeten zaf tay bi. Ma her yewî 20 deqayî qisey kerdêne. Mecburen ganî mi wextê xo zaf ekonomîk xerc bikerdêne. Ez vana qey çîyê muhîmî ke mi waştêne ez vajî, mi heme vatî. Gama ke mi qisey kerd, mi bi kurmancî qisey kerd la hetanî ke mi ra ame çekuyê muşterekî yê ke kird û kurmanc û soranî pîya şuxulnenê, mi giranîye da înan ser. Gama ke mi qisey kerd, tu kes cayê xo ra nêwerişt nêşi teber û bala mi înan ser o bi ke kes hewn ra nêşi, hemîne bi dîqet ez goşdarita. Xora badê ke ma qisey kerd, dore ameye pers û şîroveyê goşdaran ser, des û hîrê kesan ra des kesan derheqê qiseykerdişê mi de fikrê xo va û persê xo mi ra persayî. Hemîne keyfweşîya xo îfade kerde. Tayê persê ke mi not kerdî, nê yê:

Reşîd Findî va, “Xususîyetê ziwankî yê zazaî çi yê, çi têkilî mîyanê zazaî û hewramî de esta? Zazayî kamca ra şîyê Bakur? Dînê elewîtîye çi yo, gelo şîa yê? Qey tayê zazayî estê xo kurdan ra cîya vînenê?

Diya Ciwan va, “To ziwan zaf weş şuxulna, ez sipas kena. Mi heme qiseykerdişê to ra zaf weş fehm kerd. Yê ke vanê ma kurd nîyê, vanê ma kam ê? Gelo eleqeyê zazakî bi ermenîkî esta?”

Evîn Şikakî va, “Gelo edebîyatê zazakî de edîbê serkewteyî, bitaybetî cinîyan ra kam esto?”

Merdimêk wina persa: “Ziwan de ‘mentiq’ yeno çi mana? Qestê to ‘mentiqê kurdî’ ra çi yo? Ziwan senî pak yeno şuxulnayîş?”

Yaqob Tilermenî va, “Kurmancê ma gereka vera zazakî de hîna zaf hesas bê. Ganî zazakî bimusê, biwanê û binusnê.” Û seba xebata mi, seba panelî sipas kerd.

Tayê persê bînî zî ameybî la tena mi nê not kerdî. Ganî her goşdarî di deqayî qisey bikerdêne la zafê kesan vêşêr qisey kerd. Seba cewabê nê persan zî tena di deqayî wext da ma. Mi gore seba panelîstan wextê cewabdayîşî zaf tay bi. Ancî zî heta ke mi ra ame, mi waşt ez cewabê heme persan bidî, moderatorî bineyke mi rê tolerans nîşan da la ancî zî wext leze debi.

Esas gereka hela şanî zî panelan dewam bikerdêne la seba ke 22 kesî Rojawan ra nêameybî coka aktîvîte roja hîrêyine heta teştare dewam kerd. Badê qedîyayîşê panelê ke ez tede bîya, Yewîya Nuştoxanê Kurdan Şaxê Duhokî tayê beşdaran rê xelatî vila kerdî. Selam Balayî sere de venga min û nuştoxêkê Rojawanî da. Serekê Nuştoxanê Kurdistanê Başûrî Azad Ebdulwahidî xelate da mi. Ma ra dima, xelatî dayî tayê edîb û nuştoxanê bînan zî.

Badê ke ma perojê xo werd, êdî her kes serbest bi. Di nuştoxanê ma yê Duhokî ma çend kesê ke Bakur ra ameyê wenayî erebeyanê xo û ma berdî Laleş. Nuştoxo ke ez erebeya ey de bîya, bala mi antbî ke salone de zî hertim verçimikê sîyayî ha verê çiman de la mi yew mana nêdaybî ci. Nameyê xo Selam bi. Hîna zêde bi nuştişê şîîran eleqedar bi. Muzîsyen Bilindî çend şîîrê ey kerdbî deyîrî. Rayîr ra ke ma şîyêne Laleş ey CD ra bi ma dayî goşdarîkerdiş. Ez vernî de kişta ey de roniştbîya, Dr. Selîm Temo û nuştox Yaqub Tilermenî zî peynî de ronişteyî bî. Selamî belkî des rey mi ra persa va, ti û Homa şîîrê mi senîn ê. Mi ke vatêne zaf weş ê, zaf rindek ê, sey tutan keyfê ey ameyêne. La dima ez pêhesîyaya ke 1996 de gama ke pêşmerge bîyo, şerê birakujî de destê gerîlayanê bakurî ra yew çimê ey rijîyayo. Selam, ma şarê Bakurî rê hende hurmetkar bi, hende waştêne xizmetê ma bikero, eynî ma rê bîyêne erd. De wina hesab bikerê, bakurijan çimê ey veto, o xo înan rê keno erd. Ez ke badê pey pêhesîyaya, ez zaf mehzun bîya.

Seba ke şewa verê cû varitî varaybî, esas roja ke ma şî Laleş zî wina xunav varayêne, coka dinya bi mij û moran bî. Ma fekê berê mintiqaya perestegêyê Laleşî de sewl û puncê xo vetî û warway mekanê Laleşî ra gêrayî. Çi heyf ke kes çin bi ma rê rayberî bikero ke kam mekan yeno çi mana. Labelê seba ke verê cû ma derheqê êzdîtîye û Laleşî de gelêk çî wendo, mi rê zaf zî xerîb nêame. Feqet seba ke hewa şilî bi, bineyke zî serd bi, serê kerrayanê hîtan de lingê ma cemidîyayêne coka ma leze uca ra agêrayî. Agêrayîş de ma yewna rayîr ra, mîyanê gelîyanê xorîyan ra, dîyarê koyanê berzan ra ameyî. Cayanê berzan de hende mij estbi ke ma panc metreyan ra wetêr vernîya xo nêdîyêne.

Roja diyine ya Rojanê Edebîyatî de, şan de ez şîbîya mi keyeyê ey de Dr. Faîq Savaş zî zîyaret kerdbi. Doktor nêzdîyê serrêk wext o ke berzbîyayîşê tansîyonî ra kîşta xo ya çepe ra felc bîyo. Badê tedawîya dergûdilaye, herçiqas kîşta eya çepe hema zî kung a, la nika bineyna baş aseno, eşkeno bigeyro. Doktor Faîqî ma rê hewnêkê xo qisey kerd. Hewnê ey masum û baş bi. Tabîrê hewnê ey zî baş bi. Doktorî va, ez wazena vîrardişanê xo binusî. Mi va, qet mevinde, çi ame to vîr binuse. Kek Hizirvan Ebdula zî mi reyde amebi. Ey va, eke ti nêeşkenî binusî, çi ame to vîr cîhaz de vengê xo qeyd bike. Dima ma to rê deşîfre kenê. Ez hêvîdar a ke Homa Dr. Faîq Savaşî rê şîfaya xeyrî bişawo, rojêk verê cû bireso sihetê xo û vîrardişanê xo binuso.

Roja peyêne ya Rojanê Edebîyatî de ma demeyêk sûka Duhokî ra zî gêrayî. Nîsbet bi hetê Tirkîya, uca heme çî ercan bi. Mesela, kîloyê engure tîya 3 lîrayî bi, uca lîrayêk bi. Xurmeyê ke tîya kîloyê înan 50 lîra yê, uca 12 lîrayî bî. Çîyê elektronîkî zî zaf ercanî bî. La çîyo tewr weş heme ca de kurdî yena qiseykerdiş. Mi tu ca de vengê erebkî nêeşnawit la hîrê kesî amey verê ma ra vîyartî, mi ewnîya ke ha tirkî qisey kenê. Mi yew esnafî ra persa ke nê kam ê. Va, mesulê şîrketanê Tirkîya yê, tîya kar kenê.

Ez wazena bineyke zî behsê kitabxaneyê Yewîya Nuştoxanê Kurdan Şaxê Duhokî bikerî. Birastî mi mereq kerd û bi mesûlê ucayî da akerdiş. Tede gelêk kitabî estbî la kitabê kirdkî çin bî. Şeş-hewt tewirî kitabê ke mi xo reyde berdbî, ancî çend hûmarê kovara Şewçila, mi kitabxaneyê înan rê kerdî dîyarî. Mi mesulê kitabxaneyî ra rica kerd ke wa kitabanê kirdî yew refiko cîya de rono û ser o zî binuso. Mi persa ke, gelo kes nê kitaban ra îstîfade keno. Mesulî va, hema vajîn ke heme wendekarê Unîversîteya Duhokî yenê kitabxanbeyê ma, nameyê xo danê nuştiş û kitaban benê, ser o xebitînê, wanenê, ancî anê. Heta ke defterê qeydkerdişê wendoxan nîşanê mi da ke kamcîn kesî kamcîn kitabî key berdê, key ardê.

Tu aktîvîteyêk tam mukemel nîya, nêbena. Helbet her çî de qîl û qusurî estê la hetê xo yê mifadarî zî estê. Mi gore rojê edebîyatî yê Duhokî zaf baş bî. Qet çîyêk zî nêbo, ez vana qey, mi bi hawayêko baş edebîyatê kirdkî temsîl kerd. Heme beşdarê ke ameybî, înan eleqeyêko baş nîşanê edebîyatê kirdkî da. Mesela, tayê kurdanê ma yê Rojawanî û Başûrî mi ra nuşte û eserê kirdkî yê edebî waştî ke hem kovaranê xo de biweşanê hem zî daxilê analîzanê xo yê edebî bikerê. Nika ra mi tayê eserî seba kovara Metîn ke Duhok de weşanîyena û tayê eserî zî seba cigêrayoxê edebîyatî Îbrahîm Mehmûdî ke şarê Rojawanî yo şawitî. Ancî ez birêz Selîm Temoyî ra pêhesîyaya ke şaîr Mueyed Teyîb ke nika parlamenter o, vato ma wazenê çend kitabanê zazakî tîya çap bikin. Xora gama ke mi şîîra xo wende, o zî uca bi, ey ez goşdarî kerda.

Ez wina bawer a, heta ke ma kirdî bi xo, bi destê xo edebîyatê xo aver nêberin, ma xo temsîl nêkerin, ma wayîrîya xo nêkerin, kes nêno ma rê wayîrîye nêkeno. Eke ma xo rê bibin, her kes ma rê beno. Ez zaf memnun bîya ke şîya Başûr û ameya. Embazê ke ma pîya Bakur ra şîyî û ameyî zî, dostanîyêka başe mîyanê ma de virazîya. Ez bawer a ke kurdê ma ver bi rojanê başan şinê…

Rojê Edebîyatî yê Bakur-Rojawanî - I

Rojê Edebîyatî yê Bakur-Rojawanî - II

Rojê Edebîyatî yê Bakur-Rojawanî - III

Rojê Edebîyatî yê Bakur-Rojawanî - IV