Seba ke Zafziwanîye bi Şeklêko Tewr Berhemdar Tetbîq Bibo Pêşnîyazê Sabîtî

Carol Benson ke zaf mintiqayanê cîya-cîyayan de, wazenî wezaretê perwedeyî yan dezgeyan yan zî komelanê eqalîyetan reyde bixebitîyo, bingehê ziwanê dayîke ser o modelê perwerdeyî yê zafziwanîye aver berdê, seba tetbîqkerdişê nê modelan hem akademîk hem zî tetbîqkerdişî (uygulamalı) reyde nê fealîyetî kerdê, ceribnayîşanê cîya-cîyayan ra kewto rayîr û seba ke perwerdeyê zafziwanîye tewr berhemdar bêro tetbîqkerdiş tayê pêşnîyazanê sabîtan (somut öneriler) keno. Nê heme pêşnîyazê Carol Bensonî naye ra yenê meydan, ke welat û ziwananê cîya-cîyayan de netîceyê cigêrayîş û tecrubeyanê xo yê çewres û panc serran ra vêşêr wext de aver berdê.

Pêşnîyaze 1: Ziwanê dayîke tewr tay heşt serranê verênan de ganî ziwanê perwerdeyî bo. Temamê domanê şaranê cayî (yerli halklar) û eqalîyetan (azınlıklar) heşt serranê verênan yê perwerdeyê ziwanê dayîka xo de (eke di-ziwanî bê, her diyan de zî) gereka bêpere wendegehanê dewlete de bivînê. Sinifê 8. ra pey eke ziwanê dayîke yê domanan nêbo amancê bingehîn yê perwerdeyî zî, ganî sinifan de tewr tay sey ziwanê vatişkî bêro bikarardiş û sewbîna zî sey ziwanê derse temamê prosesê perwerdeyî de bêro musnayîş.

Pêşnîyaze 2: Eke ziwanê dayîke ra cîya yo, ziwanê mintiqa yan zî ziwanê neteweyî bi hawayêko hîra şeklê dersa ziwanî de ganî bêro musnayîş. Domanê ke mensubê grûbanê cayîyan (yerli gruplar) yan zî eqalîyetan (azınlıklar) ê, ziwanê mintiqayî (bölgesel dil) yan zî ziwanê neteweyî (ulusal dil) ke teberê ziwanê înanê dayîke de şeklê ziwanê diyin yan zî ziwanêkê xerîbî de, pêşengîya malimanê bitecrube yê di-ziwanîyan de sinifê 1. yan 2. ra îtîbaren ganî dest bi musayîşî bikerê. Naye ra teber zî seraserê prosesê perwerdeyî de musayîşî dewam bikerê. Musnayîşê nê ziwanî yan zî ziwanan de, malzeme û metodî zî ganî munasib bê, yanî nê goreyê musnayîşê ziwanê diyin yan zî ziwanê xerîbî amade bibê.

Pêşnîyaze 3: Ziwanê dayîke ra vîyarîyayîşê ziwanê vilabîyeyî yê mintiqayî yan zî yê neteweyî ganî şeklê ke cêr ra nîşan dîyeno bo: Tayê dersê mufredatî eşkenê ziwanê mintiqayî yan zî yê neteweyî de bêrê dayîş la ganî na yewe serranê destpêkî de nêbo, merheleyanê averan (ileriki) yê perwerdeyî de û ancax nezaretê malimanê bitecrubeyan de bêro kerdiş. Eke hewce keno, hereketê fîzîkî yê sey perwerdeyê bedenî, muzîk, resm yan zî dersê ke wayîrê muhtewayêka akademîke nîyê eşkenê sinifanê hîna verênan de ziwananê diyin yan zî hîrêyinan de bidîyê. Labelê dersê sey matematîk û tarîxî ke hetê zîhnî û ziwanî ra baldarîyêka zêdîye wazenê, tewr tay hetanî sinifê hewtine, eke mumkin o sinifanê hîna averan de bîle bi ziwanê dayîke yê domanî bêrê dayîş.

Pêşnîyaze 4: Ziwanê îlaweyî ganî sey dersa ziwanî bêrê dayîş.  Domanê ke mensubê grûbanê cayîyan yan zî eqalîyetan ê, teberê ziwanê mintiqayî û ziwanê neteweyî de ziwanê sey îngilizkî, spanyolkî, fransizkî, rûskî û hîndkî ke warê mîyanneteweyî de yenê bikarardiş zî ganî sey dersa mufredatî bêrê musnayîş.

Pêşnîyaze 5: Metod û muhtewayê munasibî ke goreyê dorûver û babete yê, ganî bêrê bikarardiş. Sey ziwanê perwerdeyî bikarardişê ziwanê dayîke yê domanan, bi tena sereyê xo qîm nêkeno. Metodê muhtewa û musnayîşî yê ke goreyê kulturê înan ra yê tewr tay ganî bieşkê di şertan bîyarê ca. Verê verkan ganî goreyê şertanê dorûverî bê û bêrê bikarardiş. Bi vatişêko bîn, gereka goreyê edetan, sewîyeya zanayîşî, erjan, tarîx û nasnameyê grûbe ra bê. Nê metod û muhtewayî hem ganî kulturê vatişkî û nuştekî yê grûbe rê hurmetkar bê û hem zî ganî grûba ke program ra îstîfade kena nê metod û muhtewayan qebul bikero (benimsemeli). Yê diyin, muhtewaya mufredatî û metodê musnayîşî ke teqîb benê, ganî tecrubeyê domanan û komelan zî bigêrîyo verê çimî û xo rê bikerê hedef ke wendekaran edetanê xo yê fikirîyayîşê rojane ra bigîrê, merhele bi merhele ver bi fikirîyayîşê zanistî (bilimsel) û razberî (soyut) ser biberê. Eke merdim bi şeklêko bîn îfade bikero, qîmkerdişê (yeterlilik) ziwanî ke lîteratur de seba viraştişê tesîrkerdişanê rojaneyan misêwa yenê şuxulnayîş (BICS)[1] û qîmkerdişê ziwanî ke ma seba fehmkerdiş û vatişê babetanê akademîkan şuxulnenê (CALP)[2], ganî bîçimê nê her diyan zî bêro hesabkerdiş.

Pêşnîyaze 6: Hewceyî bi malimanê di yan zî zafziwanîyan esta. Bêguman zaf baş perwerdebîyayîşê maliman muhîm o, la naye ra zî muhîmêr tewr tay di-ziwanîbîyayîşê maliman heyatî yo. Yew malimo ke tena yew ziwan zano, bitaybetî eke ziwanê dayîke yê domanî nêzano, do nêeşko ziwanan bido têver û do nêzano ke wendekarî eşkenê kamcîn çîyan cîya kamcîn çîyan bi muqayesekerdiş bimusê. Ancî malimê ke tena yew ziwan zanê, awantajanê sey ferqdebîyayîşê metaziwanîye[3] ke zafziwanîye ra hasil benê rê nêeşkenê rayîr akerê ke bêrê bikarardiş. Ser de zî, yew malimo ke tena yew ziwan zano, seba wendekaranê ke wazeno sey zafziwanîyan perwerde bikero, nêbeno modelêko munasib.

Pêşnîyaze 7: Babî û dadî, şar û wezîfedarê perwerdeyî yê cayî û eqalîyetan eke îcab bikero ganî waqifê netîceyê cigêrayîşanê tercîhkerdişê zanayîş û perwerdeyî bê. Muhîm o yo ke modelanê perwerdeyî yê tenduristan (sağlıklı) rê wayîrîye bêro kerdiş (savunulmalı). Eke dadî û babî, babeta domanê înan perwerdeyêko senî bivînê de wayîrê heqê tercîhkerdişî yê, ganî derheqê metodanê perwerdeyê zafziwanîye û prosesê naye de, ancî derheqê netîceyê demeyê dergî yê alternatîfanê cîya-cîyayan (ke pêşkêşkerdişê nê alternatîfan zaf muhîm o) de, ganî wayîrê zanayîşêkê qîmkerdeyî (yeterli) bê ke netîceyê cigêrayîşanê rastan ra vejîyayê meydan. Eynî wext de ganî wezîfedarê perwerdeyî zî wayîrê nê zanayîşî bê –çi heyf ke roja ma de zafê qeraranê derheqê perwerdeyî de hetê berpirsîyaranê ke nê wareyan de wayîrê berpirsîyarîye nîyê ra yenê dayîş. Nê sedemî ra seveknayîş û wayîrvejîyayîşê modelanê saxleman bi zanayîşê ke netîceyê cigêrayîşan de vejîyayê meydan bêro kerdiş.

Pêşnîyaze 8: Seba resayîşê perwerdeyêkê kalîteyinî ganî wendegeh û komel (toplum) de vurnayîşê awankî (yapısal değişiklikler) bêrê kerdiş. No, eynî wext de nîzamê ke estê senî zerar danê însanîyetî zî bigîrê xo zere (kapsamalı). Wendegehî eynika komelî yê. Seypênêbîyayîşê (eşitsizlik) komelkî hem yansimayê wendegehan benê hem zî wendegehan ra vila benê û newe ra yenê hesilnayîş (üretilime). Şarê cayî û gelek grûbê eqalîyetî tewr cêrê hîyerarşîya komelkî de ca gênê. Ganî vurnayîşê awankî her sewîye de bêrê kerdiş. Wayîrê îqtîdaran ganî bigîrê nezerê dîqetî, nîzamo ke esto neke tena zerar dano şaranê cayîyan û grûbanê eqalîyetan, eynî wext de bi hawayêko negatîf tesîr ro bîçîmê ekonomîkî, perwerdekî û xerckerdişê (tüketim) komelkî keno. Vîndîbîyayîşê zaftewirîya ziwanî de para wendegehan înkar nêbeno, la kîşta naye de nîzamê ke halê hazir de estê zanayîşê merdimî senî vernîya vîndîbîyayîşê zaftewirîya bîyolojîke gêno zî çin kenê, rîyê dinya ser o şertê dewamkerdişê cuye bi hawayêko cidî yenê xeripnayîş.*

Prof. Dr. Carol Benson

Unîversîteya Stockholmî, Merkez Musayîş û Musnayîşî

[1] BICS (Basic Interpersonal Communication Skills): Qabîlîyetê Bingehînî yê Mîyanê Kesan (Kişilerarası Temel İletişim Becerileri)

[2] CALP (Cognitive Academic Language Skills): Qabîlîyetê Ziwanî yê Zanayîşkî-Akademîkî (Bilişsel Akademik Dil Becerileri)

[3] Ferqdebîyayîşê Metaziwanîye (Metadilsel farkındalık), yew termo ke derheqê ziwanî de bi hawayêko razber (soyut) fikirîyayîşê merdimî îfade keno. 

___________

* Na meqale buroşurê "Polîtîkayê Zafziwanîye û Plankerdişê Ziwanî, Tirkî ra çarnayîş: Roşan Lezgîn, Weşanê DÎSA, Dîyarbekir 2013, r. 18-20" de weşanîyaya.