Sempozyumê Mîyanneteweyî yê Bidlîsî -III

Roja diyine yê Sempozyumê Mîyanneteweyî yê Bidlîsî de roniştişê tewr verên de Îhsan Colemêrgî, Mihemedê Rêzan, Sabah Huseynî, Îbrahîm Abas Îbrahîm û Dr. Saman Hisên panelîstî bî. Esas ganî Unîversîteya Artûklû ra Yusuf Baluken zî biameyne û babeta xo ya bi sernameyê “Mervaniler Devri’nde Bitlis” pêşkêş bikerdêne la nêamebi, herinda ey de Doç. Dr. M. Behzat Ekinci beşdar bi. Moderatorê nê panelî zî mamosta Yaşar Abdulselamoğlu bi.

Mamosta Yaşarî destpêk de va, “Nika mi ra persenê ke çira ma no sempozyum organîze kerdo. Ez vana, seba ke şexsîyet û alimê Bidlîsî sey Atif Xocayê Îskilîpîjî bêwayîr nêmanê, ma no sempozyum organîze kerd.”

Atif Xocayo Îskilîpîj vera qanûnanê neweyan yê Komara Tirkîya vejyeno, coka ey tepîşenî û cezaya îdamî danê ci la cesaret nêkenê îdam bikerê. Dewlete sey xefîye tayê merdiman şawena Îskilîp ke gelo merdimê ey, dost û ehbabê ey uca estê yan ney. Atif Xoca muderisêko namdar o la çi heyf ke memleketê xo Îskilîp de qet nêno şinasnayîş. Dewlete gama ke ewnîyena wayîrê ey, merdimê ey çin ê, zaf bi rehetî ey îdam kena.

Sernameyê qiseykerdişê Îhsan Colemêrgî “Demê Urartuyan de Bidlîs” bi. Kek Îhsanî îdîa kerd ke roşinvîrê kurdan urartuyan nêşinasnenê, derheqê urartuyan de zêde çîyêk nêzanê coka urartuyan rê wayîr zî nêvejyenê. Va, “Şero ke nika Kerkukî ser o mîyanê kurdan û qewmê samî de beno, 1300 serrî verê mîladî ra nat dewam keno. Qewmê samî o wext ra nat tim kurdan qetl kenê.” Kek Îhsanî va, “Eşîrê hurî resayê pê, yew konfederasyonê eşîran ardo meydan û dima bi nameyê Urartu xo name kerdo. Hurî zî urartuyî zî bapîrê kurdan ê. Herçiqas tayê tarîxnasî vanê urartuyî bapîrê armenîyan ê zî cigêrayoxê armenîyan vanê urartuyî qewmêkê zagrosan ê, eleqeyê înan bi armenîyan çin o.”

M. Behzat Ekinci bi kurmanckî, tirkî û înglîzkî selam da. Teblîxê ey slaytan de bi înglîzkî bi la ey bi tirkî pêşkêş kerd. Babeta teblîxê ey “Felsefeyê Citasslow”î [Bajarvanîya Hêdîye] bî. Va, “No proje muhîmîye dano bazaranê kuçeyan, hîna zaf zî çîyê werdî ke mintiqa de yenê meydan.” Va “Eke bajaranê qijkekan de no proje tetbîq bibo, mintiqa de turîzm zî aver şino.” Herçiqas va beno ke no proje Tetwan de tetbîq bibo zî ez bi xo nêşaya mîyanê teblîxê ey û sempozyumê Bidlîsî de yew eleqe virazî.

Birayê Behzat Ekinciyî Mehemedê Rêzanî derheqê sîstemê eşîrtîye de qisey kerd û va çekuya ‘eşîre’ erebkî ya. Va “mal [keye]” cinî, mêrde û tutan ra yeno pê. “Malbate” bapîr, dapîr, lajî, veyvî û tornan ra yena meydan. Tewr tay di malbatî benê “Bab”. Tewr tay di babî zî benê “Qebîle”. Tewr tay di qebîleyî benê “Eşîre”. Va, her jenerasyon vîst serrî yo, a game teqrîben 300 serran de yew eşîre yena meydan. Eke eşîrî zêdîyayî, na rey “Konfederasyonê Eşîran” yeno meydan. Va, “Tarîxê kurdan de badê ke eşîrî ameyê meydan, sedemanê cîya-cîyayan ra eşîre de îqtîdarêko di-bendî virazîyayo. Na dibendîye [diqolîye] hertim neweşî dekerda mîyanê eşîran. Esas, yewnêbîyayîşê kurdan yan zî netewenêbîyayîşê kurdan sîstemê îqtîdarê dibendîye ra yeno.” Va, “Tarîx de yew nimûneyo îstîsna eşîrê Rojkan a. Na eşîre de zî sîstemê îqtîdarê dibendîye estbîyo. Binê îdareyê her îqtîdarî de konfederasyonê eşîran ke her yew duwês eşîran ra yenê pê estbîyê. La nê her di duwês-duwês eşîrî ameyê yew ca, îqtîdarê dibendîye darto we, xo mîyan de yew peymane girêdaya. Bapîrê Şerefxanî ardo xo rê kerdo serek û mîrektî saz kerda. Mîrektîya Bidlîsî bi no qayde ameya meydan. A roje ra nat êdî mîyanê eşîranê Rojkîyan de diqolîya îqtîdarî hewanîyaya.”

Sabah Huseynî Kurdistanê Rojhelatî ra bajarê Seqizî ra yo la Unîversîteyê Îsfahanî de beşê tarîxî de derse dano. Sernameyê babeta ey “Eşîra Rojkî” bî. Ey bi soranî qisey kerd, mi zaf weş ey ra fehm kerd. Qiseykerdişê xo de îdîa kerd ke yew şecereyo zaf kan ey het esto ke behsê yew eşîra bi nameyê “Hetaw” keno. Va, “Hetaw sorankî de manaya ‘roj’î de yo.” Va, “Ebadê nê şecereyî hende yo, bi erebkî nusîyayo. Tede behs beno ke Eşîra Hetaw 700 malbat ê, Şerefxan zî vano Eşîra Rojkî 700 malbat ê.” La îdîayê ey nêkewtî mi sere. Xora belgeyo ke behs kerdêne zî tam esto yan çin o, melum nêbî. Roja bîne otele de ez û Sabah û mamosta Beşîkçî ma pîya areyî kerde. Mi ci ra persa ke “No şecere ha ça yo, qey to yew kopîyê ey xo reyde nêard?” Va “Arşîvê mi de yo, ez nêvejena teber.” Teblîxê ey meqaleya Mustefa Dehqanê îranijî arde mi vîr. Mustefa Dehqan zî yew meqaleya xo de vano yew destnuşteyê zazakî ke hetê kesêkê elewî yê bi nameyê Sultan Efendî ra nusîyayo Dîyarbekir de sehafêk ra kewto mi dest, no metn 1798 de nusîyayo û 32 rîpelî yo. Labelê metn bi xo orte de çin o! Ez nêvana şecereyo ke Sabah Huseynî behs keno çin o, labelê Îran de no qayde çî zaf benê.

Dima Kurdistanê Rojawanî ra, Qamişlo ra Îbrahîm Ebas Îbrahîmî teblîxê xo bi kurmanckî pêşkêş kerd. Sernameyê babeta ey “Kitabanê gerok û cografyanasanê muslumanan de Bidlîs” bi. Ey bi hawayêko kronolojîk destpêk ra hetanî peynî kitabê erebkî yê ke tede behsê Bidlîsî beno yew bi yew dayî şinasnayîş. Gama ke behsê yew kitabî û muhtewaya ey kerdêne, eynî wext de silayt de fotografê qapaxê kitabî zî nîşan dayne. Mi gore teblîxê ey zî, hawayê pêşkêşkerdişê ey zî zaf baş bi. Ey melumatê zaf muhîmî dayî.

Unîversîteya Raperînî ya Kurdistanê Başûrî ra Dr. Saman Hisên Ehmedî bi sorankî qisey kerd. Sernameyê babeta ey “Bedlîs le Rawangey Berhemî Gerîde û Rojhelatnase Brîtanyekan da” bi. Va, “Herçiqas vanê Bidlîs zemanê Îskenderê Makedonî de awan bîyo zî no raşt nîyo. Qelaya Bidlîsî zaf kan a. Gerokanê awropijan hîna zaf behsê bajarê Bidlîsî, behsê tebîet û mîrektîya hêzdare ya Bidlîsî kerdo. La behsê tarîxê Bidlîsî nêkerdo. Tena vato, Bidlîs yew cayo zaf stratejîk de yo û bajarêko zaf kan o.”

* * *

Roniştişê çarin yê sempozyumî de Unîversîteya Artûklû ra Prof. Qedrî Yıldırım û Doç. Abdurahman Adak, Unîversîteya Alpaslanî ra Ayhan Geverî, ancî rojnameger Newzat Bingöl û Xalid Sadînî qiseykerdox bî, Unîversîteya Erenî ra Doç. Dr. Mehemed Demirtaş zî moderator bi.

Newzat Bîngolî bi tirkî qisey kerd. Va, “Mela Selîm Efendî heq kalikê min o. Ez wazena ey bidî şinasnayîş. Ma hetanî ewro rastê fotograf yan mezelê ey nêameyê. Mela Selîm 1849 de ameyo dinya. Misir û Şam de duwês îlmî wendê. Unîversîteya Tehranî de çar serrî wendo, uca muderisîye kerda. Gelek destnuşteyê ey estê. Nika yew goroza destnuşteyanê ey ke qasê 1100 rîpelî ya kewta destê ma.” Dima derheqê rewşa sîyasî ya destpêkê 1900an kerd. Çîyêko muhîm zî no bi ke Newzat Bingolî îşaret kerd, va “Yeno vatiş ke Seîdê Kurdî Şêx Seîdî ra vato ‘Caîz nîyo ke vera artêşa muslumane de şimşêr biancîyo!’ No vatiş neke Şêx Seîdî ra Mela Selîmî ra ameyo vatiş.”

Mamosta Qedrî Yıldırımî zî bi tirkî behsê heyat û fikrê Seîdê Kurdî kerd. Va, “Seîdê Kurdî terefdarê têkilîya nerme ya mîyanê dînan de bi, vera fikrê wehabîtîye mucadele kerd. Eynî wext de hetê ziwan û etnîkî ra zî miletê xo, kurdîtîya xo pawita. Mesela, wayîrîya xebata Xelîl Xeyalî ya ziwan û alfabe ser o kerda.”

Doç. Abdurahman Adakî bi kurmanckî çarçewaya edebîyatê klasîkî yê kurdkî de behsê edîbanê Bidlîsî kerd. Va “Seserra 16. dewrê averşîyayîşê edebîyatê klasîk yê kurdkî yo, şaîranê Bidlîsî na seserra de dest bi edebîyatê kurdkî kerdo. Seba ke nê serdemî de mîrektîyê xurtî yê kurdan estbîyê coka edebîyat hende aver şîyo. Labelê edebîyatê kurdan angajeyê patronajîye (îqtîdarî) nîyo, edebîyatê kurdan edebîyatêko serbest o.”

Xalid Sadînî bi tirkî xîtab kerd dima bi kurmanckî behsê Feqîyê Teyran kerd. Va, “Feqîyê Teyran binê tesîrê Ferîdudîn Ettarî de mendo. Mesela, Şêxê Sen’an binê tesîrê Ferîdudîn Ettarî de nuşto. Herçiqas welatê Feqîyê Teyran Muks nika bi hawayêko resmî Bidlîsî ser o bo zî eslê xo de Muks mintiqaya Hekarya ser o yo, coka Feqî bidlîsij nîyo şarê Hekarya yo.” Va, “Nika di cayan de mezelê ey estê. Feqîyê Teyran demeyêk Muks ra bar kerdo şîyo dewa Şandis ya Hîzanî û uca rehmet kerdo. Merdimê ey Muks ra şîyê vato ma cenaze benê, şandisijan zî vato ma dewa xo de defin kenê. Naye ser o, aqilmendî werzenê di tabutan hedirnenê, yewe de cenaze yewe de zî darêko giran esto. Muksijî yew tabute gênê benê, Muks de defin kenê. Şandisjî zî tabuta bîne dewa xo de defin kenê. Bi no qayde ewro di mezelê ey estê.”         

Ayhan Geverî zî mesnewîyan ser o qisey kerd û behsê Ehmed Faîqê Bidlîsî kerd. Mamosta Ayhanî va, “Derheqê şaîranê klasîkan yê kurdan de melumatê sehîhî zaf kêmî yê. Çunke mîyanê kurdan de têkilîya şaîran û îqtîdarî çin a. Ehmed Faîq mîre bîyo la seba ke îlm de aver şiro fek îqtîdar ra veradayo. Reya verêne ey Mem û Zîne 1856 de tercumeyê ziwanê Osmanî kerda. No tercume tesîrêko winasî keno ke êdî Îstanbul de zî mesnewî binusîyê. Ehmed Faîqî tercume de mudaxeleyê orîjînalîteya Mem û Zîne kerdo, gelêk qismî deforme kerdê yan zî vurnayê.”

* * *

Roniştişê pancin yê sempozyumî de mamosta Malmîsanij, Doç. Dr. Mehemed Demirtaş, Tehsîn Sever, Ekrem Malbat, Burçîn Asna û Semîh Gezer qiseykerdox bî. Hollanda ra Dr. Michiel Leesenberg zî moderator bi. Michiel Leesenberg kurmanckî baş zano.

Babeta teblîxê mamosta Malmîsanijî Xelîl Xeyalî bi. Va, “Xelîl Xeyalî kurdanê zazayan (dimilîyan) ra, eşîra Modanî ra yo, dewa Motkanî Zender de ameyo dinya. Muhasib bîyo, Sêrt de xebitîyayo. Seba perwerdeyê mufetişîye şîyo Îstanbul. Uca Wezaretê Daristanan de xebitîyayo. Hîsîyatê kurdperwerîye de Xanî ra dima kesê diyin o. Zaf binê tesîrê Hecî Qadirê Koyî de mendo. Vîst serrî Îstanbul de mamostayîya kurdîtîye kerda, komelanê kurdan de ca girewto. Kurdperwerêko zaf pêt bîyo, xortê keyeyê Cemîlpaşayî ke o wext Îstanbul de wendêne, zaf binê tesîrê ey de mendê. Bi hawayêko îlmî gramer û ferhegê kurdkî ser o xebitîyayo, alfabeya kurdkî viraşta.”

Ekrem Malbatî teblîxê xo de tehrîfatê ke rîsaleyanê Seîdê Kurdî de bîyê ser o qisey kerd. Va, “Cematê Zehra û Med-Zehra ne tede, nurcîyanê bînan eserê Seîdê Kurdî tehrîf kerdê. Seba ke vera kurdîtîye de alerjîyê tirkan esto coka waşto ke kurdîtîya Seîdê Kurdî mîyan ra wedarê. Heta hende aver şîyê ke Cemal Kutay Seîdê Kurdî berdo resnayo Cengiz Xanî. Termê ‘kurd’ û ‘Kurdistan’î ke eseranê Seîdê Kurdî de estê heme mîyan ra vetê, vurnayê.” Ekrem Malbatî tehrîfatan ra tayê paragrafî bi hawayê muqayeseyî nîşan dayî.

Doç. Dr. Mehemed Demirtaşî zî bi tirkî qisey kerd û behsê serewedartişê Bidlîsî yê 1914î ke pêşengîya Mela Selîm Efendî de virazîya kerd. Va, “Ez nêvana ‘Îsyanê Bidlîsî’ mi gore merdim vajo ‘Hedîseyê Bidlîsî’ hîna rast o.” Û o wext rojnameyanê tirkan yê sey Tanîn û Sabahî de hedîse senî ca girewto, bi hawayê orîjînal, ê xeber û meqaleyî pêşkêş kerdî. Dima zî behs kerd ke cayanê sey Bidlîs, Sêrt û Mûşî ra hetê tayê kesan ra telgrafî seba îqtîdarê Osmanî ameyê şawitiş ke terefdarê hedîse nîyê û pabesteyê sultanî yê, sedaqetê xo bi îdareyê Osmanî nîşan dayo. Mamosta Mehemed Demirtaşî peynîya qiseykerdişê xo de va, “Ma ewro hereketê Mela Selîm Efendî meşrû vînenê û wayîrîye kenê.”

Teshîn Severî bi tirkî qisey kerd û behsê teşkîlatê Azadî, tepişîyayîşê mîralay Xalit Begê Cibrî û Yusuf Zîya Begî û Mehkemaya Îstîqlalî ya Bidlîsî kerd. Va, “Rêxistina Azadî 1920 de ronîyaya, o wext ra têkilîya înan û bolşewîkan bîya. Na têkilîye hîna zaf Ebdurezaq Bedirxanî ser o dewam kerda. Labelê eynî wext de mîyanê bolşewîkan û kemalîstan de zî têkilîyêka zaf germine esta, bolşewîkî ardim danê hereketê Mustefa Kemalî, coka îhtîmal o ke bolşewîkan derheqê hereketê Azadî de melumat dayo kemalîstan. Azadî plan kena ke hamnan yan payîzê 1925î de dest bi şer bikero, naye ser o kemalîstî destê xo lez têwdanê, mîralay Xalit Begê Cibrî û Yusuf Zîya Begî tepîşenê, Mehkemaya Îstîqlalî ya Bidlîsî de înan mehkeme kenê û îdam kenê. Naye ser o hereket milê Şêx Seîdî de maneno.”

Burçîn Asna û Semîh Gezerî zî heyat û şîîranê Muştaq Babayê Bidlîsî ser o qisey kerd. Seba ke Muştaq Babayî hîna zaf bi tirkî û fariskî nuşto, coka tirkan ey ser o zaf melumat arêdayo. Melumatê ke înan dayî, xora kitaban de estê.

Badê ke a roje panelî temam bîyî, ez zî goşdarîkerdiş ra tam qefilîyaya. Şan de ma heme şî Tetwan. Wayîrê yew restorantî heme beşdarê sempozyumî dawet kerdbî. Badê ke ma şamî werde, na rey ma şî yew park de roniştî ke kenarê Behrê Wanî de yo. Deyîrbaza ma Nîlufer Akbal zî dawetkerdişê komîteya sempozyumî ser o ameybî, park de ma rê deyîrî vatî. Sere de mamosta Yaşar Abdulselamoglu û gelek kesan deyîranê Nîlufere ver de govende girewte.