Sempozyumê Mîyanneteweyî yê Bidlîsî -IV

Roja peyêne ya Sempozyumê Mîyanneteweyî yê Bidlîsî rastê roja yewine ya rojeyê Remezanî ame. Qismê kafeterya yê Xana El Emanî a roje girewte bi. Mi verê cû vatbi ke xane nika destê cematêkê tirkperestî de ya.

Roniştişê yewin yê roja peyêne yanî roniştişê 6. yê sempozyumî de Unîversîteya Sofya ra As. Prof. Yaşar Abdulselamoğlu, Unîversîteya Amsterdamî ra Dr. Michiel Leezenberg, Unîversîteya Koye ra Dr. Heyder Leşkerî, Unîversîteya Alpaslanî ra Yar. Doç. Ercan Çağlayan, Unîversîteya Stendalî ra Sedat Ulugana qiseykerdox bî, Unîversîteya Bilkentî ra Ebru Sönmez zî moderatorîye kerde.

Mamosta Yaşar Abdulselamoğluyî bi tirkî qisey kerd. Va, “Destpêk de ma waşt key derheqê Bidlîsî de yew konferans amade bikin la badê ke muracatî zêdîyayî, ma qerar da ke sempozyum organîze bikin.” Va, seba ke îmkanê ma çin bî ke ma tercumeyê simultane amade bikin coka heme beşdarî nêşay teblîxan ra tam îstîfade bikerê.” No mîyan de ez çîyêk vajî, ez vana qey belkî min û çend kesan ma baş îstîfade kerd. Çunke teblîxî bi kurdîya kurmancî, soranî û zazakî, ancî bi tirkî pêşkêş bîyî. La zafê kesan nêşa heme teblîxan ra fehm bikerê. Mesela, soranan sorankî ra û belkî bineyke kurmanckî ra fehm kerd. Înanê ke tena tirkî zanayne, xora tena tirkî ra fehm kerd. Kurmancan kurmanckî û tirkî ra fehm kerd. Qismêk kirdanê ma tena tirkî û teblîxê Newzatî ra fehm kerd. Yanî mi gore eke tercumeyê simultane bibîyêne, zaf baş bîyêne.

Mamosta Yaşarî va “Kurdolojîyê Rojawanî de Bidlîs cayêko muhîm gêno. Çunke tekane kitabê ke behsê tarîxê kurdan keno, yanî Şerefname Bidlîs de nusîyayo û hîna zaf behsê Bidlîsî keno. Heto bîn ra, Rojhelat de bajarvanî hîna zaf eşîretkî ya. Nê hawa bajaran de hertim kaos û anarşî estbîyo. La Bidlîs wina nîyo, Bidlîs de hertim ewleyî û aramî estbîya. Alemê Rojawanî de îslamîyet yew dînê îstîla yo. Tesewufo ke îslamîyet de esto zî eslê xo de seba nermkerdişê têkilîya beşerî nîyo, hîna zaf seba axîretî yo. La Bidlîs, nê hetî ra zaf cîya yo. Bidlîs sey şaristanî nêmaneno şaristananê bînan yê Rojhelatî. Bidlîs bajarêko kozmopolît bîyo la tede anarşî û kaos çin bîyo. Çunke hetê cuya dînî ra tesewufêko dinyewî tede hakim bîyo.” Mmaosta Yaşarî sey delîl seba naye zî behsê felsefeyê roşnîye yê Ebû Necîb Suhrewerdî û telebeyê ey Yaserê Bidlîsî kerd û va “Fikr û felsefeyê nê aliman axîret ra vêşêr dinyewî yê. Zafê alimanê bînan yê îslamî seba îqtîdarî yan zî seba axîretî zanayîş ardo meydan la alimanê Bidlîsî seba cuya dinyewî zanayîş xuliqnayo. Bidlîs de hîna zaf fikr û felsefeyê nê aliman serdest bîyo.”

Dr. Michiel Leezenbergî teblîxê xo bi kurmanckî pêşkêş kerd, va “Bidlîs merkezêko zaf muhîm yê şaristanîyetê kurdan o. Şerefxan û Îdrîsê Bidlîsî tarîxê kurdan de cayêko zaf muhîm gênê, her di zî Bidlîs ra yê.” Dr. Michiel Leezenbergî teblîxê xo de behsê tarîxê averşîyayîşê ziwanê nuştekî yê kurdkî kerd û va “Hetanî serranê hezaran qet çîyêko nuştekî bi kurdkî çin o. Ziwanê kurdan yê şîîrî, bi awanbîyayîşê medreseyan dest pêkerdo. Zemano ke Şerefxanî Şerefname bi fariskî nuşt, ziwanê kurdan ziwanê roşinvîrîya berze nêbi coka Şerefxanî bi fariskî nuşt. La Şerefxanî nuştişê tarîxê sîyasî yê kurdan da dest pêkerdiş. Mesela, Şerefname de erdê kurdan, cografyaya kurdan muşexes kerda. Virazîyayîşê nasnameyê neteweyî de texeyulê welatî zaf muhîm o. Coka hetê netewebîyayîşê kurdan ra rolê Şerefxanî zaf muhîm o. O wext belkî bi kurdkî şîîrî nusîyayne la kurdkî qîmê nesrî û nuştişê metnêkê sey Şerefnameyî nêkerdêne. Mem û Zîn şîîra neteweyî ya kurdan a. Mela Mehmûdê Bayezîdî destpêkê ziwanê roşinvîrîya berze ya kurdan o. Bi Bayezîdî ziwanê kurdan bi ziwanê meqaleyan. Averşîyayîşê ziwanê edebî yê kurdan bi têkilîyêka patronajîye nêbîyo. Çunke têkilîya roşinvîrîya kurdan sey miletanê bînan bi îqtîdarî çin a, roşinvîrîya kurdan binê hîmayeya îqtîdarêk de nêameya meydan.” Heqîqeten Dr. Michiel Leezenberg derheqê tarîxê ziwan û edebîyatê kurdan de wayîrê zanayîşêkê tekuzî bi. Ez bi naskerdişê ey zaf zerrweş bîya.

Akademsîyenanê ma yê ciwanan ra Yar. Doç. Dr. Ercan Çağlayan, mi Dîyarbekir de sempozyumê Nûbiharî de o şinasnabi. Mamosta Ercanî doktoraya xo polîtîkaya tirkkerdişê kurdan ser o kerda, nameyê tezê ey “Cumhuriyet’in Diyarbakır’da Kimlik İnşası (1923-1950)” yo. Tezê ey nika se kitab Weşanxaneyê Îletişimî ra vejîyayo. Mamosta Ercanî bi kirdkî û kurmanckî selam da la teblîxê xo yê bi sernameyê “Cumhuriyet’in Bitlis’te Türkleştirme Politikaları (1923-1950)” bi tirkî pêşkêş kerd. Na reya diyine bî ke ez vînena o konferans dano. Ercan zaf hakimê babeta xo yo û bi hawayêko mukemel pêşkêş keno. Ez hêvîdar a ke akademsîyenê ma yê winasî bizêdîyê û Homa înan muhafeze bikero. Ercanî va, “Asîmîlasyonê tirkan temsîlkerdiş nîyo, qurtnayîş [yutma] û viritiş (kusma) o. Ê ke nêşkenê biqurtnê virêcenê, yanî çin kenê, mubadele kenê, erzenê teber. Polîtîkaya asîmîlekerdişî hîrê xetanê muhîman ser o dewam kerdo: mekteb, rayîr, qereqol [okul, yol, karakol]. Mesela, 1923-50 de rayîrê asinî [demiryolu] ke Tirkîya de virazîyayo, % 70ê ey erdê kurdan de yo. Dorûverê rayîrê asinî de dewê tirkan awan kerdê. Hedefê polîtîkaya îskanî zî lezgînkerdişê asîmîlasyonî û hakimîyetê a mintiqa yo. Hetêk ra nufûsê kurdan Kurdistan ra veto û bajaranê tirkan ra kerdo vila la hetêk ra zî tirkî ardê nêzdîyê rayîrê asinî de bi ca kerdê ke hem kurdan asan û lez asîmîle bikerê hem zî mintiqayanê kurdan de hakimîyetê xo tesîs bikerê.”

Badê qiseykerdişê Ercanî, mamosta Yaşarî musade waşt û va, “Asîmîlekerdiş de metodêk esto. Tewr zaf grûbê di-ziwanî asîmîlebîyayîşî rê musaît ê. Polîtîkaya dewlete na ya: Verî kurdan kena di-ziwan, dima temamen asîmîle kena. Ancî cayanê kozmopolîtan de asîmîlasyon hîna asan beno. Bidlîs Îstanbulê kurdan bi, yanî paytextê roşinvîrîya kurdan bi. Coka dewlete Bidlîsî ser o zaf xebitîya.”

Sedat Ulugana zî teblîxê xo bi kurmanckî pêşkêş kerd. Va, heta dewrê Osmanîyan esas Bidlîs sey yew dewlete yo, dewlata Rojkan. Ma wina zanê ke mîreyanê Bidlîsî yê tewr namdarî Şerefxan û Evdalxan ê. La beno ke înan ra zaf xurtêr zî estbîyê. Seba ke derheqê ê bînan de melumat çin o, coka ma nêeşkenê zêde çîyê vajin. Evdalxan otorîteya Osmanîyan nêşinasneno, sembolîk vîneno.”

* * *

Roniştişê hewtin de Yildiz Tahtacı, Ziya Avcı, Betul Çoban, Nîmetulah Atal, Cîhat Bakırhan û Semîh Gezer qiseykerdox, Doç. Dr. Abdurahman Adak zî moderator bi.

Yildiz Tahtacı bi resman û mînyaturan behsê demografî û mîmarîya Bidlîsî kerd, dima behsê mînyaturanê Şerefxanî kerd û va “Mînyaturê Şerefxanî mînyaturanê dewrê xo ra zaf cîya yê, mînyaturê ey bi terzê serbest virazîyayê.” Yildiz xanime bi tirkî qisey kerd.

Dima Ziya Avcı bi kurmanckî derg û dila behsê mînyaturanê Şerefxanî kerd. Va, “Şerefxan 1503 de ameyo dinya. Seba ke merdim yew mesela ser o baş bifikirîyo, her hetanê mesela hesab bikero, viraştişê resmî û mînyaturan zaf muhîm o. Bi nê fikrî Şerefxan hema qijekîya xo de bi teşwîqê Şah Tahmaspî musayo viraştişê mînyaturan. Şerefxanî gama ke Şerefname nuşto, zafê çî hem bi nuştiş teswîr kerdê hem zî bi mînyaturan. Yanî her qisim yew mînyaturê xo esto. Mînyaturê Şerefxanî çîyê xeyalî nîyê, heme rastkên ê.” Mamosta Ziya Avcıyî va, Melîk Ehmed ke nika nameyê ey Dîyarbekir de yew kolan û camî ser o yo, êrîşê Bidlîsî kerdo û zafê kitabxaneyê mîrektîya Bidlîsî wêran kerdê. Tena çend kitabê ke Ewlîya Çelebî xo rê mîyan ra vetê mendê.” Va, “Ez pêşnîyaz kena ke kurdê Dîyarbekirî nameyê Melîk Ehmedê zalimê wêrankarî Dîyarbekir ra hewanê, çunke ey zerarêko zaf pîl dayo tarîxê kurdan ro. Wa nameyê kolanê Melîk Ehmedî bikerê kolanê Şerefxanî.”

Nameyê Haydar Işıkî program de estbi la nêamebi. Feqet teblîxê xo yê ke bi tirkî amade kerdbi şawit bi. Betul Çoban xanime teblîxê ey ra rîpelê verên û rîpelê peyên wend. Sernameyê teblîxê haydar Işikî “17. Yüzyılda Bitlis Halkı” bi.

No mîyan de ez behs bikerî, nameyê mamosta Prof. Celîlê Celîlî zî program de estbi la seba ke narehet bîyo, nêşekayo bêro.  

Unîversîteya Teknîkî ya Sofya ra akademsîyenanê ma yê ciwanan ra Nîmetulah Atalî zî teblîxê xo yê bi sernameyê “Bitlis Kalesinde Kazı Çalışmaları” pêşkêş kerd. Va, “Bajaro arîstokrat Bidlîs nika bîyo bajarêko arabesk. Verî Unîverstîya Pamukkale diza Bidlîsî de dest bi kendiş kerd la dima Unîversîteya Wanî dewam kerd. Kendişî bi hîsîyat û pêşqebulê tirkîstîye benê. Çîyê arkeolojîkî yê ke diza Bidlîsî ra vejîyenê neqlê Xelatî kenê. Şarê Bidlîsî zî seba ke xebera xo çîyan ra çin a, naye rê bêeleqe manenê.”

Cîhat Bakirhan û Semîh Gezerî pîya bi kurmanckî Mela Ebdulezîzê Bidlîsî û şîîrê ey dayî şinasnayîş. Cîhat Bakirhanî va “Bidlîs warê medreseyan o. Tewr verî 1200 de medreseyî awan bîyê. Hem merkezê Bidlîsî de gelek medreseyî estê hem zî Norşîn, Oxîn û hema gelêk medreseyê rewênî yê bînî estê.” Va “Mela Ebdulezîzê Bidlîsî 1865 de ameyo dinya 1950 de şîyo rehmet. Dîwanê xo 1895 de bi çar ziwanan nuşto. Zafê şîîranê ey bi fariskî yê, la kurmanckî, erebkî û osmanîkî zî nuştê. Oskar Mann kitabê xo de behsê ey keno.”

Betul Çoban bi kurmanckî cuya Îhsan Nûrî Paşayî ser o qisey kerd. Va, “Îhsan Nûrî Paşa 1893 de ameyo dinya. Neke tena leşker bîyo, eynî wext de roşinvîr û sazkarê fikrê neteweyî yo.”

* * *

Roniştişê tewr peyên zaf qelebalix bi. Mehmed Emîn Purçak, Îshaq Tepe, Dilbêzarê Bêkes, Unîversîteya Alpaslanî ra Xetîb Erdoğmuş û Newzat Anuk, Unîversîteya Dîcle ra Sînem Arıkbaş, Nurcan Baysal û Baran Zeydan qiseykerdox bî. Mamosta Malmîsanij zî moderator bi. Tabî, seba ke qiseykerdoxî zaf bî, ancax her kesî pancês deqayî qisey kerd. No roniştiş hîna zaf qezaya Bidlîsî Motkanî ser o bi.

Dilbêzarê Bêkesî behsê ziwanî kerd, va “Nameyê Bidlîsî û nameyê cayanê derûdorê Bidlîsî bi herfa ‘B’ dest pêkenê.” Labelê heqîqeten ez goşdarîkerdiş ra qefilîyaya, ez vejîyaya teber. Coka ez nêşaya qiseykerdişê Mehmed Emîn Purçak û Nurcan Baysal zî goşdarî bikî.

Îshaq Tepeyî bi dimilkî silam da la bi kurmanckî qisey kerd û behsê eşîranê Motkanî kerd ke qismêkê înan dimilî, qismêk zî kurmanc ê. Va, “Eşîra ma ra vanê Modan. Eslê ma eşîra Rojkî ra yeno. Mîyanê eşîranê Rojkan de hem kurmancî hem dimilî estê. Modkan de 37 dewî kurmanckî, 12 dewî dimilkî û panc dewî zî erebkî qisey kenê. Tarîx de caran mîyanê eşîranê kurmancan û dimilîyan de pêrodayîş nêvejîyayo. Kurmanc kurmancî reyde yan zî dimilî dimilî reyde şer kerdo la mîyanê kurmancan û dimilîyan de qet neweşî nêvejîyaya. Her di hetan zî keynayî dayê yewbînan û yewbînan ra keynayî girewtê. Dimilîyê Modkanî xo ra vanê kurmanc, sanikanê xo bi dimilkî vanê la deyîranê xo bi kurmanckî vanê.”

Xetîb Erdoğmuşî bi tirkî xebata xo ya derheqê qezaya Modkanî de pêşkêş kerde. Va “Modan nameyê yew eşîre yo. Na eşîre yew qolê eşîra Rojkî yo. Merkezê qeza panc dewanê cîya-cîyayan de nîyaya ro. Nika 62 dewî û 80 mezrayê Motkan estê. Temamê Motkan de nika 139 barixî ciwîyenê. Mintiqa zaf koyin a, coka şarê mintiqa hîna zaf bi weyekerdişê heywanî debara xo keno la zîraet zî esto.”

Newzat Anukî teblîxê xo heme bi kirdkî pêşkêş kerd. Newzatî zemîrê kesî û zemîrê îşaretî yê fekê Modkan bi formanê standardan ke Grûba Xebate ya Vateyî tespît kerdê dayî têver.

Sînem Arıkdaş behsê armenîyanê mintiqaya Bidlîsî kerd. Behsê tarîxê xirîstîyanbîyayîşê armenîyan kerd. Bidlîs de çiqas dêreyî û manastirî estbîyê yew bi yew behsê înan kerd.

Tewr peynî de Baran Zeydanî bi slaytan Zaro Axayo Bidlîsij da şinasnayene ke 160 serrî emr kerdo. Sempozyum de teblîxo tewr weş û sempatîk no bi. Goreyê melumatê ke Baran Zeydanî dayî, Zaro Axa mîyanê serranê 1774-1777 de dewa Meydanî ya Motkanî de ameyo dinya. Dima bar kerdo şîyo Îstanbul. Îsbatkerde yo ke 1807 de beşdarê îsyanê Kabakçı Mustafayî bîyo. Zaro Axa yewendes rey zewicîyayo, hetanî 96 serrîya xo zî tutê ey bîyê, 36 hebî tutê ey bîyê la hema ke weş bîyo, 95 hebî tutê ey merdê, yanî tena yew keynaya ey badê ey şîya rehmet. Gama ke şîyo rehmet keynaya ey bermaya vato pîyê mi dinya ra mird nêbi şi rehmet.”

Peynî de ancî mamosta Yaşarî, ey dima mamosta Îsmaîl Beşîkçî, Doç. Dr. Mehemed Demirtaş, mamosta Malmîsanij, Îhsan Colemêrgî û tewr peynî de zî mi, derheqê sempozyumî de qisey kerd, fikrê xo vat. Dima ma hemîne pîya goşdarîya deyîranê Nîlufer Akbal kerd. Zereyê xane de akustîkê vengê muzîkî mukemel bi. A şewe ma otele de şamî werde. Serê sibayî rew ma weniştî mînîbuse û verê xo da Dîyarbekirê germinî.

Seba xizmetê înan ez Koma Xebata Fikrî û Akademîkî ya Bidlîsî As. Prof. Yaşar Abdulselamoğlu, Baran Zeydan, Nîmetullah Atal, Nazê Bawerî, Betul Çoban û Bahar Evîn Özdemir rê, dima hemkaranê înan Sinem Arıkbaş, Medeni Avcıl, Belgin Irgat, Emrullah û Muhammed Binzetî rê zaf sipas kena. Sempozyumêko zaf dekerde, weş û kurdane bi, ez zaf çî musaya.