Serhad Bapîrî Reyde Roportaj - III
Roşan Lezgîn
Qisim – III
Roşan Lezgîn: Sipas. Ma agêrin keyeyê to ser. To cinîya xo ya delale senî şinasna?
Serhad Bapîr: Serra 1990 de gama ke mi unîversîte wendêne, kênaya ke do îstîqbal de bibîyêne kebanîya mi, mi a şinasna. Kalliopî qismê zîretî yê unîversîteya teknîkî wendêne. A bi eslê xo keyeyêkê yunananê pondîyan ra ya. Dapîr û bapîrê aye Pondus de ameyê dinya. Serra 1922 de amey bi Yunanîstan. Mîyanê serranê 1916-22 de 400.000 yunanê pondî hetê leşkeranê dewleta Osmanî ra yenê kiştiş yan zî “Amele Taburu”yan û wextê surgunkerdişî de yenê qirkerdiş. Hêzê tirkan ke Pondus de nê qetlîamî kerdê û înanê ke mintiqaya Pondusî ra cêr, mintiqaya Koçkirî de, ê doran de, 200 dewê kurdan veşnay û bi deshezaran kurdî kiştîy, eynî hêzê Nûredîn Paşayê tirkî bîyê.
Roja verêne ra mi a musna ke merdim senî vano “ez to ra heskena” û waştişê ma her dîyan ser o, ma nameyêkê kurdan ke nêzdîyê manaya Kalliopî yo, aye rê peyda kerd. No name “Narîne” bî. Hetê keyeyê mi ra, rey-rey zî hetê mi ra, ma bi nê nameyî xîtabê aye kenê. Keyfê aye ameyne ke dadî û babîyê mi sey kênaya xo, way û birayanê mi zî sey wayêka xo aye de danê û gênê.
Mi aye ra wina vatêne, “Kênê, biewnî ez bi ziwanê miletê to zana, ganî ti zî ziwanê miletê mi bimusî.” No pêşnîyazê mi ro weşa aye şi. Aye mi ra persa va, “La ez do senî bimusî ziwanê to?” Yunanîstan de enstîtuyê dewletan estê ke ziwanê ê dewletan bi peretî musnenê şarî. Û hewna gelek dersxaneyê ziwananê xerîban estê. Herçiqas destê mi de tu materyalê gramerê kurdkî çin bîy zî, mi bi qerar aye ra va “Ez do kurdkî bimusnî to.”
Mi waştêne ez bi zanayîşê qedrê ziwanê xo, qedrê xo û miletê xo bizanî. Her miletêk bi ziwanêk şinasîyêno, ez zî sey endamê miletêkê bînî, lazim bi ke ez bi xususîyetanê xo yê cîyayan biameyne şinasnayîş. Ez ke lepê dewleta tirkan ra felitîyabîya û amebîya Yunanîstan, lazm bi ke mi qedrê ziwanê miletê xo bizanayne. Çerçewaya keyeyî de bo zî, ganî mi statuyêka sewîyeyê ziwanê yunankî de bidayne ziwanê xo. Mi bawer kerdêne ke merdim şêno bi nê hawayî xerîbîye de kurd bimano. Hewna zî, herinda ke merdim bê reya û bê binge nêbo, merdim bi xo zî şêno bibo wayîrê statuyêk.
Ma keyeyêkê pîlî ra yenê. Têkilîyê ke do cinîya mi û domananê mi bi nê keyeyê pîlî û kulturê miletê kurdî reyde saz bikerdêne, sere de bala mi antêne. Yanî mi zanayne ke tena bi rayîrê ziwanê kurdkî merdim şêno têkilîya xo baş û hol kurdan reyde saz bikero. Seba cinîya mi ziwanê kurdkî do bibîyêne “pasaport” yan zî “vîze”ya têkilîyanê cîhanê kurdan reyde. Hewna, seba domananê mi, do bibîyêne “kilît” yan zî wasitayê dayîş û girewtişê miletê xo reyde. Domanê mi do hem kurd hem zî yunan bîyêne. Rewşa înan de, do avantajêko pîl yê ziwan û kulturê yunankî estbîyêne, çunke do Yunanîstan de biciwîyayne û do uca bişîyêne wendege. Herçiqas dorûverê ma de ne merdimê ma û ne zî kurdê kurdziwanî estbîy la çerçewaya zereyê keyeyî de bo zî, lazim bi ke mi warêk seba ziwanê kurdkî awan bikerdêne.
Roşan Lezgîn: Ez bewar a ke mi vîrardişê Casimê Celîlê rehmetî de, yanî babîyê kek Celîl û Ordîxanîyan de wina wendbi. O zî hîna ke nêzewicîyayo, derheqa ziwan û keyeyî de, çîyanê sey to fikirêno, tesewur keno û bi ca ano. Belê ti kerem bike...
Serhad Bapîr: Kalliopî almankî zî hol zanayne la mi bi ê ziwanî qet nêzanayne. Katalogê kitabê ke Enstîtuya Kurdkî yê Parîsî rotêne mi het estbîy, mi çend kitabî xo rê bi wasitayê posta uca ra peyda kerdîy. Tayê ê kitaban ra ke mi xo rê peyda kerdîy, nê yê:
1.Kamuran Bedir Khan, “Le Kurde Sans Peîne- Cours pratîques de la langue kurde”, Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Parîsê, 1989
2.Ferdînand Justî “Kurdîsche Gramatîk”, Sandîg Reprînt Verlag, 1985
Kitabê F. Justî, badê ke kewt destê ma, ma ewnîya ke na yo çapa newîye yê kitabêkê kehnî yo ke reya verêne serra 1880 de ameyo nuştiş û qet bi kêrê ma nêameyne. Kitabo ke bi kêrê ma ame, yê K. Bedirxanî bi. La no kitab zî bi kurdkîya kurmanckî û franskî bi. Ne mi û ne zî Kalliopî ma qet bi franskî nêzanayne. La semedo ke hetêkê rîpelan de derse bi ziwanê kurdkî bîy, seba musnayîşê embaza xo mi nê rîpelan ra îstîfade kerd. Her hewte tewr tay ma dersêk viraştêne. Ma qasê 40 dersî nê kitabî ra viraştîy. Û hewna ma “Ferhenga Kurdî (Kurmancî) – Almanî” yê Feryad Fazil Omarî ke weşanxaneyê Kurdische Studien Berlinî ra serra 1992 de weşanîyabi zî ma Almanya ra bi wasitayê Komkarî xo rê herîna. Êdî ferhengêk ke rey-rey do kêrê ma biameyne zî kewtbi destê ma. Badê serrêk ke ma yewbînî şinasnabi, gama ke mi telefonê keyeyê ma yê Kurdîstanî de kerdêne, êdî Kalliopî zî may û wayanê mi reyde xeberî dayne. Gama ke serra 1992 de ma zewicîyay aye qederêk kurmanckî zanayne.
Badê ke ma zewicîyay êdî ma qet dersî yewbînan reyde nêviraştîy. La aye dest pêkerd êdî xo rê kitabê kurdkî wendêne. Zafê reyan mi zî aye rê cîldê yewin yê kitabê Xwençe yê Zeynelabidîn Zinarî ra sanikî û fiqrayî wendêne. Kitabê ke aye wendêne, kitabê ke bi ziwanêko sade amebîy nuştiş bîy, mesela sey Kevoka Spî yê Firat Cewerî. Hewna, tayê kitabê bînî ke hetanî nika Kalliopî xo rê wendê, “Girtî” û “Payîza Dereng” yê Firat Cewerî, “Hêlîn”ê Mehmûd Baksî û gelek nuşteyê ke kovara Nûdemî de weşanîyayê.
Verî ke ez bizewicî, xebera mi hetanî dereceyêk problemanê medimanê xerîban ra ke yunanîyan reyde zewicîyabîy estbî. Problemê ke bi ziwan, nasname û dînî reyra têkildar bîy. Herçiqas marreyo medenî yo ke beledîye birnena estbi zî la tîya se ra 95ê marreyan dêr de goreyê edetanê dînî ra yenê birnayîş. Kalliopî keyeyêkê xirîstîyanî ra ya. Ma qerar da ke ma marreyê xo beledîye de bibirnin. Û hewna, îhtîmalêko pîl, seba ke tutê ma Kurdîstan de ney, do tîya biameyne dinya û tîya bişîyêne wendege, ganî nameyê heme tutanê ma bi kurdkî bîyêne, ke qet nêbo hem ma hem zî şar bizano, na yo hetêkê înan zî miletêkê bînî ra yeno. Domananê ma ganî her di peynameyan zî, yanî, hem peynameyê mi hem yê cinîya mi bigirewtêne. Hewna, ma qerar da ke domanê ma do “vaftîz” nêbê û hetanî 18 serrîya xo etîketê tu dînî domananê ma ser o çin bo. Badê ke bîy 18 serre, eke biwazê, xo rê kamcîn dînî qebul kenê wa bikerê. Cuya keyeyê ma de, ma nê qerarê xo bi ca ardîy.
Roşan Lezgîn: Wina aseno ke şima her çî ser o munaqeşe kerdo, şima fikrê xo eşkera vato. Şima gelek babetanê hurdîyan ser o qerarê bi teferuatî dayê.
Serhad Bapîr: Rast a. Xerîbîye de, bi domanan musnayîşê kurdkî de tu tecrubeyê mi çin bi. Tena mi bala xo daybî tayê xerîbê ke yunanan reyra zewicîyabîy. Cinîyê ke welatanê Asya ra ameyne, înan domananê xo reyde bi yunankî qisey kerdêne. Tayê cinîyê ke welatanê muqtedîran yê rojawanê Ewropa ra ameyne, ma vajî sey Almanya, înan domananê xo reyde bi ziwanê xo xeberî dayne. La ê cinî bîy, ez qet rastê camêrdanê xerîban nêamebîya ke ê bi ziwanê xo domananê xo reyde xeberî bidî. Kesê ke mi ê dîbîy, bi yunankî domananê xo reyde qisey kerdêne.
Serra 1993 de Sîpan, serra 1998 de Sîyabend û 2004 de zî Sosine ameye dinya. Roja bîyayîşê înan ra hetanî ewro mi tena bi kurmanckî înan de qisey kerdo. Bawermendêko sozdar yê dînêk çiqas bawerîya xo de bi îstîqrar o, yê mi zî, meselaya ziwanê kurdkî de ez hende bi îstîqrar bîya. Domanê mi qet bi zwanê tirkî nêzanê û hetanî nika mi çi rey înan reyde bi yunankî qisey nêkerdo. Seba ke ez rewşa dersanê înan bipersî, gama ke ez şina wendegeyê înan, ez verê malimanê înan de zî înan reyde tena bi kurmanckî qisey kena. Hewna, bê kurdkî ê nêzanî bi tu ziwanêk mi reyde qisey bikerê.
Esas merdim ziwanêk nêmusneno domananê xo. Merdim bi kamcîn ziwanî înan reyde qisey bikero, badê ke domanî bineyke benê pîl, a game ê zî bi ê ziwanî merdimî reyde qisey kenê. Keyeyêko sey keyeyê ma ke di ziwan û miletanê cîyayan ra virazîyayo, seba domananê nê keyeyî, lazim bi ke her kesêk (may û pî) ziwanêk reyde biameyne girêdayîş yan zî bibîyêne têkildar. Ganî fikrê domanan de her kesêk herinda ziwanêk de ca bidayne xo. Yanî gama ke domananan nê kesan ra yewî yan yewe bidîyêne, lazim bi ke xo rê bi xo ziwanê ê kesî zî bidîyêne, kodê dayîş û girewtişê bi ê kesî reyde zî bidîyêne. Eke pîlî biîstîqrar bê, seba domanan no çî zaf asan o. Her pîlêk ziwanêk a girêdîyeno û domanî zî bi wasitayê nê ziwanan înan reyde têkilî ronanê. Eke keyeyêk de çar ziwanê çar merdimanê cîya-cîyayan estbê, ma vajin, maye, pî, dapîre û bawkal, domanî bi asanî şênê nê her çar ziwanan zî bimusê, bander bibê. La senî ke mi va, îstîqrar lazim o. Eke îstîqrar çin bo, ma vajîme ke kesêk, ge bi nê ziwanî ge bi ê ziwanî, rey-rey zî bi ziwanêna gedeyî reyde qisey bikero, a game ziwano ke ê keyeyî de yan zî mîyanê şarê ucayî de serdest o, do o ziwan bibo ziwanê domanan. Meselaya ziwanî de domanî ewnênê rehetîya xo ra. La ganî pîlî bi îstîqrar, tena bi ziwanêk înan reyde qisey bikerê.
Roşan Lezgîn: To nê tesbîtî pratîkê xo ra wedartîy yan verêna cigêrayîşê to yê winayênî bibîy?
Serhad Bapîr: Ney, verêna mi tu cigêrayîş na mesela de nêkerdbi. La tena mi çîyêk zanayne, lazim o ke domanê mi kurdkî bimusê. Konstreyê mi tena na mesela ser o bi. Mi vatêne, se beno wa bibo, kam se vano wa vajo, la tena ganî domanê mi kurmanckî bimusê. No ziwano ke ez dadî û babîyê xo ra musaya, ganî mi sey emanetêkê muqedesî teslîmê domananê xo bikerdêne. Badê ke fikr û amancê merdimî tim no bo, êdî pratîk de merdim rayîr û metodan zî vîneno. Badê ke serra 1993 de Sîpan ame dinya, mi Swêd ra çend kitabê domanan yê bi kurdkî day ardiş. Êdî ma kerd edet, lazim bi ke her şewe verê rakewtişî mi ey rê nê kitabanê bi resmanê rengînan û rindekan ra sanikî biwendêne. Resmî zî seba hafizaya domanan rolêko pîl kaykenê. Destpêk de mi resmî nîşanê ey dayne û vateyê sanikan zî, goreyê vateyanê ke o zî zano, mi telefuz kerdêne. Mi ey rê şîrove kerdêne. Gama ke kar û xebate ra, şewa ke mi nêşayne ez ey rê sanikan biwanîy, a game lajê mi bi rike sanika xo waştêne. Ez bêçare deyndar vejîyayne. Mi ey ra vatêne, “Ez do meşte hende rîpelan to rê zêde biwanîy.” Û ma pêkerdêne. Zafê reyan mi kitabê domanan yê bi ziwanê yunanî zî ey rê bi kurdkî wendêne.
Nika keyeyê ma de qismêko qijkek yê kitabxaneyê keyeyê ma kitabê domanan ê. Mi Swêd, Fransa û Almanya ra, Dîyarbekir û Îstanbul ra dorê 80-90 kitabê domanan înan rê herînayê. Zafaneyê nê kitaban yê weşanxaneyanê sey “Apec”, “Nûdem” û “Deng”î yê. Mi zafaneyê nê kitaban înan rê wendê. Waştişê înan ser o tayê kitabî estê ke belkî mi 20-30 rey înan rê wendê. Sîpan û Sîyabend, êdî ê bi xo nê kitaban xo rê wanenê. Zafê reyan sey wezîfeyêkê derse, mi Sîpanî ra waşto ke muhtewaya kitabanê ke waneno, xulasaya kitabî qasê di rîpelan bi kurdkî binuso. No metod gelek bi kêrê Sîpanî ameyo. O nika qederêko baş bi kurmanckî şêno binuso.
Keyeyê vistewranê mi destpêk de vatêne qey do bi nê hawayî ziwanê yunankî yê Sîpanî de problem peyda bibo û doman do her di ziwanan bido têmîyan ro.
(Roportaj dewam keno>>>)
Seba qismê yewin bitikne>>>
Seba qismê dîyin bitikne>>>
Seba qismê çarin bitikne>>>
Şîrove Bike
Yewna rê bişawe 
Prînter Bike
Acor
