Seserra 19. de Pîran û 1838 de Ehmed Axa

Hetanî nê demê (wextê) peyênî ez çimeyanê nuştekîyanê verênan, yanî kitab û nuşteyanê verênan de caran (qet) rastê nameyê Pîranî nêameynî. Nîhayet nê çend serranê peyênan de, ez çend kitabanê nuştoxanê armenî û îngilîzan de rastê tayê melumatî ameya. Herçiqas ke no melumat tay o zî ez wazena tîya de behsê ey bika. Çunke derheqê rewşe (halê) û nifûsê a mintiqa de melumato muhîm o. Beno ke tayê wendoxî nêzanî, aye ra ez verê vaja ke Pîran yew qezaya Dîyarbekirî ya û dewleta tirkan nameyê “Dicle”yî panayo.

Çimeyê ke ez tîya înan ra behs kena, tewr verênê înan 1838 de James Brantî nuşto. James Brant, Erzirom de konsolosê Brîtanya (Îngilîstanî) bîyo. Hamnanê serra 1838î de Kurdîstan de gêrayo (seyahet kerdo). Dima, derheqê nê gêrayîşê xo de nuşto. Bêguman o wext rayîr û wesayîtê modernî çin bîy. Brant bi estorî gêrayo. Şîyo Hêni, uca ra zî 10ê menga (aşma) temmuza 1838î de şîyo Pîran. Pîran o wext dewe bîya. Brant wina nuseno:

“Binê dewe [Pîranî] de baxçeyê zerzewatî estê, la seba ke ma nê cayan de yew ca nêdî ke ma ser o çadiranê xo piro dîy, ma şîy key serek (reîs) Ehmed Axayî. Serek newe Maden [Madenê Erxenî] ra agêrabi û va Hafiz Paşa ha Xarpêt de. Pîran de neway keyeyê muslumanan û heştay keyeyê armenîyan estê. Na dewe, pancas dewanê Mîreyê Gêlî ra yew a. Mîre, tim pabesteyê [îtaetkarê] muteserrifê Madenî mendo û çi rey [qet] sey mîreyanê bînan serokerdoxî (şelênayoxî) nêkerda. Netîceyê naye de şar huzurî mîyan de ciwîyayo. Mi asayîşê [eysayîşê] mintiqa ra texmîn kerd ke merdimê tîyayî pêt (zengîn) î. Axayî va ma verê pêt bîy la nê demê peyênî de, seba ke bacî (vergî) zaf vêşî bîy, refahê ma zaf kêmîya. Zirarê dewe tede estbo zî ê mecbur bîy madenê Erxenî rê 5000 baranê komirê îziman peyda bikîy, ke erja (qîymetê) nînan 250 lîrayî bîy. Mi va qey ê nê komirî “salyane”yî (bacê serraneyî) vera danî, la Axayî va ma mecbur î ke “salyane”yî û bacanê bînan ê normalan zî bidîy. Va komirê îziman koyanê vakurî de hazir beno la îzime ha lezkanî kêmî bena.

Nêzdîyê dewe de xirba yew kîlîseyê armenîyan esta; hewqê (qeyntirmeyê) eyo ke tena pay ra mendo nawneno (musneno) ke bîna zaf gird bîya, la verviraştkî (kabataslak) virazîyaya. Tîya, min û di yahudîyanê helebijan ma yewbînî şinasna. Yew tucaro ke dîndaşê înan o, ê xebitnaynî, memulatê helebî bi înan daynî rotiş. Înan, vera nê memulatî mazîyî girewtinî û efendîyê xo -ke Heleb de bi- rê şawitinî.”

Ewro struktur û fonksîyonê eşîr û baban sey verê nêmendo. La hetanî “wextê ma” zî mîyanê Pîranî de, baba ke mensubê aye tewr zaf bî, baba Key Axayî bî. Ehmed Axayo ke cor ra behsê ey beno, Ehmedê Hacî yo û o pîlê Key Axayî bîyo. Vanî şeş lajê ey estbîy: Elî, Îsmayîl, Pîrzeyd, Misfa, Mehme, Hesen.

Goreyê Salnameyê Dîyarbekirî yê 1905î, mudirê nahîyeya Pîranî Zilvî [Zilfî] Axa bîyo. O zî lajê Pîrzeyd Axayî, yanî tornê nê Ehmed Axayî yo.

Lajanê Ehmed Axayî ra ewro nufusêko zaf mendo. Dewleta tirkan peynameyê (soyadiyê) inasarênî înan ra nay: Adıgüzel, Ağar, Akalp, Akaman, Akaslan, Akaycan, Akbaba, Akçay, Akduman, Akelma, Akman, Akoğul, Akol, Aksu, Aksünger, Aktan, Aktay, Aktert, Aktuz, Aküzüm, Akyıldız, Avcı, Ayana, Ayaz, Aydoğan, Aydoğdu, Aydoğmuş, Aykaç, Aykutbay, Aylak, Ayna, Ayzit, Cengiz, Çelebi, Efe, Esendir, Işık, Karayel, Kılıçoğlu, Korkutan, Özyurt, Sabur, Sönmez, Tarlak, Yıldız. Eke şima bala xo bidîn ser, zafê nînan bi herfa “A”yî dest pêkenî. Çunke memûranê dewlete het lîsteyî estbîy. Wina fehm beno ke goreyê lîste, herfa A înan rê kewta! Xora eke ti Pîran de Mehlaya Hokî ra dest pêbikî, peynameyî reyna bi A û A dewam kenî: Ağarlı, Akay, Akarsu, Akbal, Akbaş, Akbudak, Akçer, Akçeken, Akdağ, Akdoğan, Akgök, Akgün, Akgüneş, Akgündüz, Akın, Akıncı, Akkoç, Akmeşe, Akkurt, Akkuş, Aktop, Aktulum, Alanko, Aldemir, Alınbay, Alpan, Alptekin, Altunay, Altınteri, Aslantaş, Atasoy, Atılgan, Atlı, Ayata, Aybar, Aydemir, Aydeniz, Ayverdi. Rasta zî dewleta tirkan pê nê miletî kay kerdo û kena.

Nika ma reyna bêrî çimeyanê nuştekîyan ser.

Nuştoxêko armenî Karekîn Vartabed Sirvantsdyants zî 1878 de Kurdîstan de gêrayo, dima kitabêk nuşto. Sirvantsdyantsî kitabê xo de behsê Gêl û Pîranî zî kerdo. Goreyê ey, Gêl de 200, Pîran de 40, Herîdan/Herdon de 42, Tilbexdad de 45, Hope (Hopik) de 15 keyeyê armenîyan estbîy. Nê cayan de kîlîseyê armenîyan zî estbîy. Nameyê nê kîlîseyan wina bîy:

Surp Nişan (Gêl de), Surp Asdvadzadzîn (1) (Pîran de), Surp Asdvadzadzîn (Herîdan de), Surp Kevork (Hope de).

Sirvantsdyants vano nêzdîyê Herîdanî de erjîj, gugird û sulfurîk asît vejîyênî. [Ma çimeyanê bînan ra zanî ke a mintiqa de Pîrajman/Pîrajmon de erjîj vejîyaynî.] Nêzdîyê Gêlî de manastirê Anabad, Havarî Tovmas û Sultanima estê. Dewa Herîdanî de manastirê Surp Hagopayî esto. La goreyê nuştişê ey, nê her çar manastirî xirbe yê.

Raymond H. Kévorkian zî nê wareyî de melumat dano la çend çîyê ke o nuseno, yê Sirvantsdyantsî ra cîya yê. Mavajî: Goreyê Kévorkianî, 1880 de, Hope de 5 keyeyê armenîyan û Gêl de kîlîseyê Surb Tagavorî, Tilbexdad de kîlîseyê Surb Hakobî, Pîran de kîlîseyê Surb Sargîsî estbîy.

O nuseno ke Gaplan de bi nameyê Surb Karapetî yew kîlîse estbi. Bi îhtîmalo zaf no Gaplan bi xo Qelbîn o. Qelbîn nika dewa tewr girda Pîranî ya. Sebebanê texmînê mi ra yew no yo ke, na mintiqa de bi nameyê “Gaplan”î dewe çin a. Sebebo hîna muhîm, yew xerîtaya J. G. Taylorî ya. Taylor Dîyarbekir de konsolosê Brîtanya (Îngilîstanî) bi. 1865 de şibi na mintiqa û yew xerîta viraştibî. A xerîta de dewêk bi nameyê “Qublee” [Qublî] nusîyaya ke cayê xo cayê Qelbînê ewroyênî yo. Eke no texmînê mi rast bo, yan nameyê Qelbînî bi xeletî sey “Gaplan” û “Qublee”yî nusîyayo yan zî no name verê “Qublee”/“Gaplan” bîyo, dima B û L’yî cayê xo bedilnayo, bîyo Qelbîn/“Qulbîn”. Ez naye zî vaja ke, Qelbînî ra ewro ge-ge Qelbî ge-ge zî bi kurmanckî Qulbîn/Qulbî vajîyêno. Yewna çî zî esto: Armenîkî de, herinda G û P’yî de tayê şîweyan de K û B vajîyêno. Merdim nameyê Herîdanî ra zî xeletnuştişê nameyan fehm keno. Mesela nê çimeyan de, nameyê na dewe çar tewirî nusîyayo: Heredan, Hiredan, Hredan, Hiretan.

Nuştoxanê armenîyan ra Migirdîç Margosyano herîdanij zî yew notê xo de, derheqê Pîranî û dewa xo Herîdanî de tayê melumat dano la mabênê nê melumatî û yê corênan de zî ferq esto. Goreyê Margosyanî: Serranê 1870yî de Pîran de nêzdîyê 450 keyeyî estbîy û nînan ra 22 keyeyî, Herîdan de 50 keyeyî estbîy û nînan ra 18 keyeyî yê armenîyan bîy. Pîran de yew wendegehê (mektebê) armenîyan estbi, 12 wendekarê (telebeyê) xo estbîy. Herîdan de zî mektebêkê qijek yê armenîyan estbi. Armenîyanê herîdanijan hîna zaf bi çulagî û dulgerî debara xo kerdinî (2).

_________

(1)Surp Asdvadzadzîn: Dayîka Pîroza Homayî (Hezretî Meryeme)

(2)Mıgırdiç Margosyan, Biletimiz İstanbul’a Kesildi, Aras Yayıncılık

NOT: No nuşte, Newepel, rojnameyo kulturî yo 15 roje, hûmare 9, 16-31 temmuze 2011, rîpel 4 de weşanîyayo.