Şeyh Said Hareketi’nden Direnişçi Bir Portre: Hacı Kolos Ağa

"Dengbêj, sessizliğin sesidir, çağların çığlığıdır. Aidiyet duygusunun, dünün bugünkü sözcüsüdür."

Araştırma, inceleme ve tarih içeren yazılarımın kalıcı olduğunun bilincindeyim. Bu tür yazılarımda belge ve söze dayalı tüm verileri yazıda kayıt altına almaya çalışıyorum. Bu bilgiler eksik, yanlış, taraflı da olabilir. Önemli olan bu yazıları tartışarak doğru ve rafine bilgilere ulaşmaktır. Bu tarihi bilgiler mutlaka rafine edilecektir. Bunu kalıcı bir esere dönüştürmek niyetindeyim.

İnsanlık tarihinin her devrinde, kahramanlık hikâyeleri, masallar, efsaneler yöreden yöreye dilden dile aktarılmış, bunların birçoğu yazılmadığı için unutulmuş, ancak yazılanlar günümüze kadar gelebilmiştir.
Memleketim Çewlîg’de, gelmiş geçmiş soy soy (Ermeni, Kürd) insan topluluklarının ve bireylerin sevinçli, acılı, sevdalı, ölümlü stranları /deyirleri söylenir, öyküleri ve anıları anlatılır ve dinlenirdi. Ancak bu stranlara mal olmuş önemli birçok kişi yazılmadığı için unutulmuş gitmiştir. Hacı Kolos, bu önemli değerlerden biridir.

Şeyh Said hareketinin direnişçi kahramanıdır Hacı Kolos. Dengbêj Ehmedê Bêrtî'nin Yado üzerine bestelediği stranda, Kolos Ağa'yı ilk kez bu stranda duymuştum. Kürd tarih kitapları ve araştırma yazılarında hep Girnoslu Hacı Selim Ağa olarak geçer. Stranlarda ve Çewlîg yöresinde ise Kolos Ağa olarak bilinmektedir.

Ehmedê Bêrtî'nin strandaki Hacı Kolos'la ilgili söyledikleri, "Miho, tu çê be, wek mêrê çê bixebite." (Mehmet, yiğit ol yiğitçe mücadele et) anlamını taşır. Mehmet, Şeyh Said hareketinde Yado'nun yanında bulunan Meh Evd’dır. "Êla tu nizanî di îmdada me da îro dîsa Heci Kolos bavê Mîrzo tê." (Biliyor musun bugün yine Mîrzo'nun babası Hacı Kolos imdadımıza gelir.) Yado'nun şehadet yeri Kolos Ağa'nın köyüne yakın bir mevkidedir. Yado da köken olarak bu bölgeden olup, (Zıkte aşiretinden) Çewlîg’e göç etmiştir. Ehmedê Bêrtî stranındaki bu cümlede Hacı Kolos ile Yado'nun dost, arkadaş ve yoldaş olduğunu anlatmaya çalışıyor. Ayrıca, Yado Hacı Kolos Ağa'dan medet bekliyor.

Yine Dengbêj Mîro (Mir Sabri Ertuğrul) Çewlîg'de akrabası Elî Beg'in kahvesindeki bir başka stranında Kolos Ağa isminin geçtiğini, hatırlıyorum. Mîro'nun stranında, Hacı Kolos'la beraber Yado, Sadîyê Telhe, Çöylekli Hus Wasmun'un isimleri geçmekteydi. Kime sorduysam, ismini duydum ama kim olduğunu bilmiyoruz cevaplarını aldım.

Hacı Kolos, kimdir nerelidir? Önemli bir şahsiyet olmalı ki ismi stranlarda yansımıştır. İsmini duyan siyasi kimlikli ve tarihe ilgi duyan hemşerilerimin çoğuna sordum. Hacı Kolos hakkında bilgi sahibi değillerdi. Hem de yakın köylerinden ve çevresinden olmasına rağmen. Kimse çıkıp, bu şahsiyet hakkında az da olsa köyü, aşireti ve ailesi hakkında bilgi veremedi. Elimdeki tek bilgi, strandaki ismiydi. Ta ki Şeyh Tahir'in oğlu Şeyh Fahreddin'in röportajını okuyana kadar. Hacı Kolos'un nereli ve kim olduğunu bu röportajdan öğrendim.

İşte ben bu şahsiyetlere isimsiz kahraman diyorum. Yaşamını, tüm zorluklara rağmen Kürt halkının mücadelesine veren, yaklaşık 10 yıl gerillacılık yapan, kendisi ve ailesinin yaşamını riske sokmaktan çekinmeyen, kendisi ile ilgili hiç hesap yapmayan bu fedakâr insan isimsiz kahraman olmasında kim olsun?

Hacı Kolos’un Yaşamından Kesitler

Hacı Kolos, asıl ismi Hacı Selim olarak bilinir. Aslen Dara Hênî'nin (Genç) Zıkte aşiretine mensup "GIRNOS" Türkçeleştirilmiş ismiyle "Kepçeli" köyündendir. Kolos Ağa ile Valêrli Kürd şehidi Hacı Sadık Beg'in köyleri ayrı olsa da yakın akrabadırlar. Hacı Kolos, babası Hurşat olup, şehadet tarihi 1934 yılı olarak mezarında yazılıdır. Yine, Haci Kolos'un küçük kardeşi Hacı Mustafa Girnos, Şeyh Said hareketinin önemli komutanlarındandır. Hacı Kolos ve kardeşi Mustafa Ağa, Şeyh Said hareketinin öncü kadroları içinde yer alırlar. Dara Hênî yönetimini ele geçirip, Şeyh Said hareketinin başkenti (paytext) yapan ekibin içinde, Feqî Hesen (Aradici-Fehimoğlu), Şeyh Said (Fırat), Heci Sadık (Ataoğlu), İsmail Ağa (Göker), Kolos Ağa (Aşçıoğlu) ilk akla gelenlerdir.

Şeyh Said hareketi bastırılıp öncü kadroların önemli kesimi yakalanır. Diyarbakır İstiklal mahkemesinde sembolik yargılanarak idam edilirler. Hacı Kolos, kardeşi Mustafa Ağa, Emerê Faro, Yado, Şeyh Tahir gibi şahsiyetler yıllarca Koyê Sipî, Çewtela, Şerefdîn, Gomak, Kalbadîn, Serê Sipî, Dorşîn, Kerreyê Şeytun ve Berbihiv dağları başta olmak üzere zorlu Kürd coğrafyasında direniş gösteririler. Hacı Kolos ve kardeşi Mustafa Ağa başta yakın akrabaları ve çevreden insanlar grup oluşturarak gerillacılık yaparlar.

Pêçar Tenkil Hareketi’nde Zıkte Aşiretî Ve Kolos Ağa

Pêçar tenkil hareketi, Şeyh Said hareketinden sonra direniş gösteren guruplara yönelik olarak düzenlenir. Ama hareketin kapsamı içinde bulunan coğrafyadaki aşiretlere karşı toplu katliamlar gerçekleştirilir. Hareketin birinci dereceden komutanı, o dönemde Albay olan General Mustafa Muğlalı’dır. Pêçar tenkil hareketinin detaylarına fazla girmeyeceğim. Botiyanlı Emerê Faro'nun yaşam öyküsünde, hareketle ilgili önemli detayları yazmıştım. Tenkil hareketinde özellikle Mıstan, Botyan, Murtezan ve Zıkte bölgesi en çok katliâma uğramışlar. Zıkte aşireti ileri gelenleri topyekun Şeyh Said'in yanında yer almalarından dolayı bazı köylerde toplu katliamlar yapılır.

Kolos Ağa ve kardeşi Mustafa Ağa'nın köyü ve yakın çevresi hepsi aktif gerillacılık yapmış olduklarından, devletin toplu katliam yapacaklarının bilincindedirler. Köy halkı komple, çoluk çocuk, yaşlı demeden köylerini boşaltarak dağlara sığınırlar. Kolos Ağa'nın köyü Gırnos başta olmak üzere komşu Şemsan ve Dînasor köyleri arasındaki üçgende coğrafik yapısı
itibariyla, dağları, vadileri ve ormanları bu insanlara sığınak olur. Bu üç köyün coğrafyası Murad Nehri’ne paralel dağlar arsındaki vadi ve geçitlerin çokluğu birçok lâbirentlerden (dolambaç) oluşmaktadır.

Hacı Kolos Hakkında Yazılı Kaynaklar Ve Şehadeti

1)Vate dergisinde Kürtçenin Kırdce lehçesinde yayınlanan ve Malmîsanij'ın Şeyh Tahir'in oğlu Fahreddin Akar'la yapmış olduğu röportaj da, Hacı Kolos hakkında söylediği kısa paragrafı aktarmak istiyorum:

“Sürgünden döndükten sonra 1948 yılıydı. Babam, seyahate çıkalım dedi. Kalkıp birçok köyü dolaştık. Babam, dostları ve tanıdıklarıyla görüştü. Kürtlerin ünlü kumandanı Hecî Kolos'un köyü olan Girnosi'ya gittik. Şêx Seîd Olayı'nda Hecî Kolos çok yardım etmişti. Girnos köyünde kardeşlerini ziyaret ettik.”

2)Varto Tarihi adlı kitabın 183. sayfasında Şerif Fırat, “Şeyh Said hareketi başlamıştı. Şeyh Abdullah Melekan’a bağlı olarak, 19 Şubat 1925 tarihinde Solhan aşiret reisi Mehmet Eli Çeto ve Girnoslu Hacı Selim (KOLOS), Şerafettin dağlarını aşarak Karlıova Hasanova köylerine gelmiştiler.” diyor.

3)Hemşerim Mehmet Aydar'ın "Huzursuz Topraklar" adlı kitabının 621, 720, 721 ve daha birçok sayfasında Hacı Kolos’tan bahseder. İstiklal mahkemesi tutanaklarına atfen, M. Aydar’ın kitabından önemli bir paragrafı aktarmak istiyorum:

“İhtilal konseyi gibi Dareheni (Genç) şehri, Valirli Hacı Sadık Bey, oğlu Rıza, Modanlı Feqi Hesen ve Gırnoslu Hacı Selim Ağa (Kolos Ağa)'nın maiyetinde silahlı iki yüzü aşan savaşçıyla gelerek, silah patlatmadan şehir teslim alınır.”

4)Hesen Hişyar Serdî, Anılar kitabının 196. sayfasında “Şeyh Serif'in Harput cephesi komutasında, yardımcısı Alay komutanı Zıkteli Selim Ağa (Hacı Kolos) ile beraber yönettiğinden bahseder.

5)İlhami Aras, Adım Şeyh Said adlı kitabının 60. sayfasında Melekanlı Şeyh Abdullah'ın bölgesinde, Solaxi aşiretinin reisi Mehmet Ali, Girnoslu Hacı Selim (Kolos Ağa) Ömeran ve Meneşkurd aşiretlerinden bahseder. Bu aşiret reisleri 29 Şubat günü Şerafeddin dağlarındaki Cibranlıların oturduğu Hasanova köyüne geldiklerinden bahseder. Kısaca, Hacı Kolos hakkında araştırmacı, tarihçi Mehmet Bayrak’tan tutun birçok yazılı kaynakta ismi sık sık geçmektedir.

Hacı Kolos'un şahadeti hakkında Doğru Haber gazetesi muhabiri Mehmet Baran'ın Zıkte aşiretine mensup, Abdullah Öğütle yaptığı röportajda önemli anekdotlar aktarılmaktadır. Hacı Kolos’un ailesi ve köyü hakkında Abdullah Ögüt, bakın neler söylüyor:

“Görnoz Köyü Şeyh Said Efendi’nin kıyamına tam destek verdiği köylerden bir köydür. Özellikle Şeyh Said Efendinin şahadetinden sonra, yıllarca dağlarda gerilla savaşı veren ağaların köyü olarak bilinir. Efendinin asılmasından sonra on yıla yakın bir mücadele sürecini başlatıp, sürdürenlerin kimi öncüleri bu köyden çıkmıştır. Hacı Mustafa ve abisi Hacı Selim (Kolos Ağa) gibi. Başındaki fesini bırakmamakla ünlenen Hacı Selim, Kolos Ağa ismiyle müsemma olmuştur.”

Abdullah Öğüt, Hacı Kolos'un mezarı ve şahadeti hakkında şu bilgileri aktarmaktadır:

“Köyün ortasında bulunan mezara yaklaşıyoruz. Mezar taşında ‘Hurşat oğlu Selim AŞÇIOĞLU, Ö. 1934’ diye yazılı. Gerilla mücadelesini sürdüren ve 1934 yılında ‘Derê Sotek’ çatışması diye bilinen çatışmada can veren bu köyden bir mücadelecinin kabri burada başsız yatıyor. Askerler o dönemde mücadele edenleri etkisiz hale getirince, halkın gözünü korkutmak ve sindirmek için, başlarını kesip beraberlerinde götürüyorlardı. Her bir kellenin kulağından delerek tespih taneleri gibi ipe geçirip Çabakçur’da, merkezi yerlerde günlerce asılı bırakarak teşhir ediyorlardı. Kokular çevreye rahatsızlık verince de, verilen emirle birkaç nefer kelleleri toplayarak şehir dışında bir çukurda üzerine benzin dökmek suretiyle yakılıyordu. İşte bu mezar taşında ismi yazılı mücadeleci kişinin de sadece başsız cesedi burada gömülmüştür. Başı ise kim bilir bu toprakların hangi çukurunda benzin dökülerek yakılmıştır.

Kolos ismi üzerine farklı bir görüş daha tespit ettim. Abdullah Öğüt başındaki fesi bırakmamakla bu ismi aldığını yazar. Konuyla ilgili Çewlîg'de yaptığım araştırmada da, Şeyh Burhaneddin Bilgin'in (Kelaxsıli), Kolos'un anlamını dost ve yakın bir arkadaşıma şöyle ifade etmiştir. Kolos Şeyh Said hareketindeki meşhur direnişçilerin başlarına taktıkları kalpak ve benzeri başlıklara verilen isimdir. Sadiyê Telhe, Yado ve Tayyip Ali Mütevellizade'nin başında da bu kalpakların olduğunu fotoğraflarından görmekteyiz. Kolos, ayrıca Kürdlerde isim olarak da geçmişte kullanılmıştır. Said-i Nursi'nin bir amcasının adı da Kolostur.

Hacı Kolos'un şehit edildiği "Derê Şotek" mezrası, Koçsırtı (Dinasor) köyüne bağlıdır. Stratejik bir coğrafya'ya sahip olan bu mezra ile Hacı Kolos'un Girnos köyü komşudur. Kolos Ağa'nın Şeyh Said'in kaderi de tıpkı Alişer, Şahan Ağa, Hus Wasmunu gibi yüzlerce kahramanın cesedi üzerinde tahribat yapılmıştır. Başı ve kulağı cesedinden koparılarak şehre teşhir edilmek üzere götürülür. Dönemin komutanı tarafından "kellesi istenilen" Kolos Ağa'nın üzerine bestelenen stranlar boşuna söylenmemiştir.

Kolos Ağa yazılmadı fakat anlatıldı, stranlarda da söylendi. Şu iyi bilinmeli, toplumsal hafıza bir gün döner gizli saklı olan ne varsa vurur, cellâdı da, katili de sessiz kalan ve izleyeni de, ateşi yakanı da vurur. Son dönemlerde Şeyh Said hareketinin yaşanan olayları tanıkların dilinden yapılan röportajlardan önemli bilgi ve anekdotlar bizim çalışmamızı da kolaylaştırıyor.

Sonuç olarak, Pêçar tenkil hareketinin gazabına uğrayan coğrafya kan ağlıyordu. İnsanlar tevekkül içinde ağıtlar, çığlıklar, doğası, yer ve göğüyle Türk ordusunun ateşiyle yanıp, kavruluyordu. Murad Nehri, Çewtela dağının dili olsaydı da yaşanan zulmü anlatsaydı.

Bir sonraki yazım Şeyh Said hareketinin Dara Hênî valisi şehit, Modanlı Feqî Hesen'i anlatacağım. Modanlı Feqî Hesen'in fotoğrafı, yaşamı ile ilgili yazılı kaynaklar ve yakın akrabalarının dilinden derlediğim bilgilerde buluşmak üzere.