"Söğüt ağacının ağacı!"

Merheba kek Roşan,

Min meqaleya to ya bi nameyê "Dara valêre" nêbena "söğüt ağacının ağacı" wende.  Min waşt qenaetê xwu yê şixulnayişê suffîksê "-êre" to dir bare bikerî. Beno ke ez zî tarîyê serê kirdkî ra yew quncik roşn bikerî.

Ewilê ewilan, ez ziwannas nîya, warê ziwanî de xwu sey otorîte nêvînena. Xulase, hetê lîsanîyatî de ez amator a. Labelê ez zerrîwaz û xizmetkarê ziwanê xwu ya.

Babeta ke to nuşteyê xwu de hurdî-hurdî tehlîl kerda ser o ez do bi di hetan xwu îfade bikerî.

Heto yewin de, eke ma ziwanê xwu yê pak û delalî her wext biaçarnê tirkî û ma tede qîl û qisûr bivînê, wey halê ma rê! Ina reftarî bingeyê xwu fikrîyatê tengî ra gêna. Ê ke ino ray ser o yê, tirkî sey prîzmaya heqîqetî şixulnenê û her leteyê ziwanşinasîye danê a prîzma ro, goya xwu resnenê heqîqetî. Eke ez bi awayêko zelal û serûber ziwanê xwu bixebetnî, vatişê min bi tirkî yeno çi mana, mi rê çi? Di nezerê îlmê taksonomî de, çekuya 'dare' yew çekuya pêroyî ya, 'valêre' zî yew qala taybetî ya. Her di çekuyan piya bikarardiş, mana û îfadeyêko zexm dano ziwanî. Gama ke ma piya şixulnayişê  'dare' û 'valêre' şaş bihesebnê, bi ino zêhno seqet, zafane  îzafeyê  ma zî benê xeletî. Mavajî, 'Meslekê spîkerî, ro Tîjda kona', yan zî 'Sektorê tekstîlî de farqînijî raver şiyê'... Eke ma bi çimê inê embazan biewnîyê babete ra, 'spîkerî' xwura yew meslek o, coka îcab nêkeno ma vaji 'meslekê spîkerî'. Yan zî, çekuya 'tekstîlî' eslê xwu de nameyê yew sektorî îfade kena, a yewe ra, xelet o ke ma vajê 'sektorê tekstîlî'. Ez bawer a ke, absurdîya rexnekerdişê îzafeyê "dara valêre" verê çiman de yo û zêdetir qisey hewce nêkenê. Bi ina cambazîya qalan, wezîfedarê kolonyalîstan wazenê ke enerjîyê roşnvîranê ma tewş de şêro.

Heto bîn ra, to meqaleyê xwu de, derheqê peydabiyayişê sufîksê  "-êre" de vînayişî ardê têhet û to yewî ver de yewî hember de ca girewto.

1) Sufîksê "-êre" "dare" ra peyda biyo.

2) Sufîksê "-êr" esasê xwu de "gêr" o, la vengê "g"yî helîyayo biyo vindî.

Mamoste, seke min sere de vat, ez bi îlmê xwu qasê to çin ya, la ez rastîya her di tezan ra guman kena. Seba ke ma rêça inê sufîksî çewt nêaçarnê, lazim o ke ma qenaetê musteqîlî ra dûrî bikewe, bi nîyadayişo hîra binê sîwanê keye-ziwanê Hînd-Ewropa de biewnîyê, ziwananê cîranan bidê têver û tehlîlêko pêroyî bikerê.

Çend melumatê ke min înternetî ser ra dayê arê ez wazena bidî balê to ver. Seke ti zî zanê, grûba ziwananê îranî de yew sufîks bi nameyê gīr گير (girewtiş, tepîştiş, wayirî) esto. Ziwanê rojane de çend çekuyê ke ino sufîks miyan de ca gêno ma bivînê:

bergîr > dewaro ke bar gêno

cîhangîr > girewtişê dinya

kefgîr > tepîştişê kefê serê werdî

pêşgîr > piştişê vernî yê merdimî

gangêr > qetilkerdiş

Ez xaseten ewnîyawa ke ino sufîks, semede namekerdişê dare bi mehsûlê aye ameyo şixulnayiş yan nê. Labelê ez rastê ci nêameya. Mesela, ma biewnî fariskî de nameyê tayê daranê fêkîyan senînî.

درخت بید > valêre (motamot tercume: dara vîyale)

درخت زردآلو > mişmişêre (motamot tercume: dara mişmişe)

درخت سیب  > sayêre (motamot tercume: dara saye)

Nimûneyêko balkêş zî ez îlawe bikerî, çekuya 'çineyêre' (dara çinare) yew îstîsna asêna, çunkî yew mêweyo bi nameyê 'çine' çîn o.

'+arius' û '+ator' di sufîksê muhîm ê ke ziwanê latînkî de ca gênê. Bi inê sufîksan kar ra kerdox virazîyeno. Bi vatişêko bîn, fîîl bedelêno beno faîl. Gama ke inê sufîksî derbasê înglîzkî benê, bedelênê bi formê '+er'î ser. Ziwanê rojane de çend çekuyê ke ino sufîks miyan de ca gêno, ma bivînê.

komputur > compute (hesebnayiş) + er

prînter > print (çapkerdiş) + er

spîker > speak (qisey) + er

mîkser > mix (têmiyan kerdiş) + er

Inê sufîksê latînkî gama ke derbasê franskî benê bedelênê bi formê  '+ier'î  ser. Tiya de çiyo muhîm ke ma eleqedar keno, franskî de ino sufîks eynî bi qaydeyê kirdkî dara mêwî bi mehsûlê aye name keno. Ma biewnî çend nimûneyan ra:

‎poire (mûrîye) + ier → ‎poirier (mûrîyêre)

pomme (saye) + ier → pommier (sayêre)

abricot (mişmişe) + ier → abricotier (mişmişêre)

pêche (xewxe) + ier →  pêcher (xewxêre)

Bi inê melumatan, seke asêno, ma rêça inê suffîksê "-êre" biaçarnê, go ristimê ci bireso '+arius' û '+ator'ê latînkî.

Bimane weşî de...

____________

Kek Diyar,

Seba eleqedarî û nûşteyê to zaf sipas.

Eger bi destûrê to bo, ez zî wazena fikrê xwu kilmek îfade bikerî. Kirdkî de tenya hîrê tewirî darî estê ke çiyêk nêgênê, nameyê her hîrêyan zî di çekuyanê pêrabesteyan ra virazîyayo û nêrkî yenê vatiş: asindar, sûredar, zilindar

Seke aseno, enê nameyî “asin + dar”, “sûr + e + dar”, “zilind + dar” ra virazîyayê.

Darê bînî pêro çiyêk gênê, tayê yenê werî tayê nînê werî. Mesela, valêre ‘vîyal’an gêna, bizwîyêre ‘bizwî’yan gêna, çinayêre zî yew tewir çî gêna. Miheqeq nameyê ê çî zî esto.

Eger teorîyê to raşt bo, qey “asindar, sûredar, zilindar” nêbiyê asinêre, sûreyerê, zilindêre?

Çiyo ke ti vanê, texmîn o. La çiyo ke ez vana, bingeyê ci miyanê şarê ma de û ziwanê ma de esto. Eke çinê bo, qey şar vano “dara tuyêre, dara gozêre, dara mazêre…?” Û qey şar nêvano “dara asindar, dara sûredar, dara zilindar?

Roşan Lezgîn