Şîîrê Malmîsanijî: Herakleîtos

Reya verêne, ez vana qey 1992 yan 1993 bi, mi serê qapaxê yew kitabî de nameyê “Malmîsanij”î dîbi. Dîyarbekir de, Berê Koyî de serê yew dezgeyê seyarî de kitabî ameynê rotiş. Mi bala xo da ê kitaban ser, mîyanê înan de kitabê Malmîsanijî “Said-i Nursi ve Kürt Sorunu” estbi. Mi nêzanaynî ke “Malmîsan” nameyê yew koyî yo la hewna zî nê nameyî yew ko ardibi vîrê mi, koyanê welatê mi ra yew koyo serberz, heybetin û esaletin…

Welatê mi welatê koyan o. Welatê mi çend wayîrê koyanê serberz, heybetin û esaletinan bo, -ez zana- hende zî dere û derxoleyê xorînî, çal û çuxûrî tede estê. Eke dereyê xorînan, çal û çuxûran ra nêbo ma do senî berzîya koyan bivînin?

Malmîsanij yew koyê welatê min o. Ez paştîya xo bêminet û bi bawerî şanena nê koyî.

Herakleîtos, nameyê kitabê şîîran ê Malmîsanijî yo. No kitab êlula 1988î de Upsala – Swêd de, hetê Weşanxaneyê Jîna Nû ra ginayo çape ro û 51 rîpel o.

Verî ke ez muhtewaya nê kitabê ma ser o malumatan bida, ez wazena derbarê mamosta Malmîsanijî de binêk agahîyan bida şima wendoxanê erjayan.

Malmîsanij 1952 de yew dewa Pîranî de maya xo ra bî. Wendişê xoyo verên û mîyanên Kurdîstan de, unîversîte Anqara de qedênay. Dima heşt serrî Kurdîstan de malimîye kerde. Mabênê serranê 1975 û 1981î de semedê kurdîye ra hîrê rey dekewt hepisxane.

1982 de welat ra vejîya. Unîversîteya Sorbonne (Parîs) û Unîversîteya Uppsala (Swêd) de qismê ziwananê îranî wend. Unîversîteya Linköpingî de qismê perwerdeyî de wend. Swêd de Unîversîteya Göteborgî de masterê xo temam kerd.

Malmîsanij hîna zaf bi lehçeya kirmanckî (zazakî) û tirkî nuseno. Ehmedê Xasî û 'Usman Efendîyê Babijî ra pey heta 1970 welat de kirmanckî nênusîyabî. Malmîsanij keso tewr verên o ke serranê 1970 de welat de kirmanckî nuşto. Ey û tayê hevalanê xo 1979-1980 de Tirkîya de kovara Tîrêje vete. Nêmeyê na kovare kirmanckî nêmeyê aye zî kurmanckî (kirdaskî) bî. Ferhengê verênê kirmanckî Malmîsanijî hazir kerd û 1987 de neşr kerd. Ey fariskî û tirkî ra tayê hîkayeyî zî tercumeyê kirmanckî kerdî. Reya verêne ey Mewlidê Ehmedê Xasî û Usman Efendîyê Babijî herfanê erebkî ra çarnayê herfanê latînkî ser û nê her di şaîrê kirmancan bi ma dayê naskerdene.

Heta ewro nizdî pancas rojname û kovaran de, bi seyan nuşteyê Malmîsanijî vejîyay û ey nê kovaran de redaktorîye kerde: Tîrêj (Îzmîr), Hêvî (Parîs), Armanc (Stockholm), Çarçira (Stockholm), Wan (Stockholm), Çira (Stockholm).

O demêk Swêd de serekê Komeleya Nuştoxanê Kurdan bi. Nika serredaktorê kovara Vateyî yo.

Tayê kitabê ey tercumeyê îngilizkî, erebkî, kurdkîya başûrî (soranî) û kurmanckî; tayê şîîrê ey zî tercumeyê îngilizkî, franskî û swêdkî bîyê.

Belê, ma agêrin kitabê şîîran, Herakleîtosî ser. Tam vîst (20) tene şîîrî tede estê. Hemeyê şîîran bi yew ziwano sade û fesîh nusîyayê. Şîîra yewine (Etnîk) 1979 de Çêrmûg de nusîyaya û şîîra peyêne (Key Min Û Banê Mi) zî 1986 de Stokholm de nusîyaya. Mamosta Malmîsanijî şîîrê xo mîyanê serranê 1979-1986 de cayanê cîya-cîyayan de, yanî Çêrmûgi, Silîvan, Çûrim, Şam, Parîs û Stokholm de nuştê.

Wexto ke merdim şîîranê Malmîsanijî waneno, çîyo ke sere de bala merdimî anceno, sadeyî ya. Sadeyîya şîîre bi di hawayî xo nawnena merdimî:

1. Vernî de, bi taybetî zî seba wendoxanê xeşîman, şîîre basît asena. Yanî, wendoxo xeşîm gama ke waneno, xo bi xo vano qey her kes şeno winî binuso. Bena ke şaîrê xeşîmî şîîranê naîfan binusê û merdim na hîskerdena xo de neheq nêbo la seba eserê yew hostayî na hîskerdene yew xap a.

2. Êyê ke edebîyat ra baş fam kenê, ancax ê tey vejenê ke na sadeyî nîşanê hostayîya şaîrî ya û çimî vera şewqê na sadeyîye de gêrîyenê.

Çiqas hostayî estê hemîne bi yew ziwano sade û fesîh eserê xo yê edebî nuştê. Û heto bîn ra Malmîsanîj hostayê ziwanî yo zî, heme çî ra ver qaydeyê ziwanî ey rê zaf muhîm ê, coka eke şîîre de hewce bo zî ez bawer nîya ke Malmîsanij bi zerrîyêka rehete cumleya/misraya şikita reyde şîîra xo bimûno. Bêguman şîîre de bi no qayde ziwan xebitnayîş xercê her her kesî nîyo, ancax hostayê ziwanî, êyê sey Malmîsanijî şenê bi no hawa ziwanî şîîre de bişuxulnê. Hem zî yew ziwanê sey kirmanckî ke heta bi dewrê Malmîsanijî zaf kêmî nusîyabi. Labelê, ez vana qey endîşeyê dayîş famkerdene zî şîîranê Malmîsanijî de weş aseno. O zî, ez vana qey, hetê ey ê pedagojîkî ra yeno. Çunke mamosta Malmîsanijî wextêk malimîye kerda, hema zî malim o (Alimî her wext malim ê). Malmîsanij şîîre de mana lêl nêverdeno, çi vano zerrî ra wazeno ke hetê muxatabê ey ra zî rast bêro famkerdene. Ne kêmî ne zêde. Bena ke tay vajê no çî kalîteya şîîre nizm keno la şîîra hostayan de, bi taybetî şîîra Malmîsanijî de ney. Mesela ma bala xo bidin şîîra tewr sade, “Fîq-fîqa Keynekan” ser:

Fîq-fîqa keynekanê ciwanan

zaf weş bi mi şona.

La ez hewnêna ki

tay çîyan ra bêxeberey ra yeno no huwe

hetî ra

zera mi serd bena tira. (r. 31)

Eke merdim tay çîyan ra xeberdar bo, gelo merdim şeno hende rehet, bi fîq-fîq bihuyo? Yan zî kesê bêxeberî, wazena wa kênekî bê zî, bihuyê çi nêhuyê çi! Şaîr bi çend çekuyan, bi yew ziwano basît, bi sadeyî û zaf zî asan (na basîtîye nîya) ma keno herinda xo, yanî çimanê xo dano ma û yew hawayê huyayîşî de (fîq-fîqa kênakan) ferqê xeberdarîye û bêxeberîye bi ma nawneno. Ne ke şaîr huyayîş ra hes nêkeno. O zerrîya xo nêperneno huyayîşê bêxeberî. Esas zerrîya ey bêxeberîye ra serd a. Bi hawayêko sade, bê ke şîîre dekero pirênê dîdaktîzmî, nê çîyan nawneno ma. Kalîte û sewîyeya ecibnayîşî/begemkerdişî nîşan dano.

Yan zî ma vajin yewna şîîra sade (Namê Mi Gune) wina ya:

Mevajê “namê to bi xeyr?”

mepersê mi ra!

Namê mi…

gune. (r. 43)

Hetêk ra heta ke ti vajî hende sade asena ke her kes şeno vajo, ez zî şena yew şîîra winasî binusa la kamo ke winî fikirîyêno, tena xo xapêneno.

No gune, çîyêdo şexsî, çîyêdo tena aîdê şaîrî nîyo. Hetta ke sey yew kesî, şaîr masum o, bêgune yo. Tîya de gune yew nameyo cematkî (kolektîf) yo: Nameyê neteweya şaîrî yo, nameyê kurdan! Îbareya “Namê to bi xeyr” ziwanê ma de yew qalib o. Labelê çi gama ke ma binêk nêzdî ra bala xo bidin ser û ma çekuya xeyrî zî bidin kaleka guneyî, yewna çî xo nawneno ma: Xeyr û gune!...

Şîîrê Malmîsanijî rewşa kurdan û welatê kurdan ser o yê. Zerrî ra û bi hîssîyatêko berz qal keno. No hawa şîîrî her wext mumkun o ke dekewê yew dama sloganîke la Malmîsanij weş hay ro vatişê xo yo û qet rî nêdayo na dama xapînoke. Û Malmîsanij helbet zerrîya xoya zîze nawneno ma la seba pîyabîyena yew kêneke, seba eşqê şexsî ney, eke zerrîya xo binawno zî wina nawneno:

Zera mi,

cenîya çeharmêrde,

birîna çeharçime

û dara çeharşax a. (r.13)

Û Malmîsanij şîîranê xo de xeyalan dima nîyo, qet rî nêdano romantîzekerdene zî, weş nêkeno. Realîst o la dîdaktîk nîyo. Sey Numûneyî, şîîra xo ya “Şalagi” de vano:

Bi çare bê şima, bi namê Hûmayî!

Merdim hêrsan ver xînt bo zî

lal û tat

û ker û gêj bo zî

kijj!

Dişmen kesî rê nêdejeno.

Dima zî vano:

‘Elem eşkera

wegîrotişê şalagi ma dest do.

ma nêronay, ma…

qey ma nêronay? (r. 15)

Her çeku de, her misra de îllahîm hostayîya ziwanî xo nawnena merdimî. Bala xo bidinê çakuya “kij” ser. Na çeku (kijayîş, kijayene) vengê veşayîşî ya, bi taybet zî vengê rûno ke serê adirî de veşeno.

Yew çeku bi tena sereyê xo yew manaya xo esta û hew. Labelê şîîre de çeku destê yew şaîrê hostayî de manaya xo ra zaf-zaf wetêr şina. Bala xo bidinê, tîya de na çeku bi di “j”yan nusîyaya. Şaîrî veşayîş/kijênî şidênayo, bi no qayde veşayîş verê çimê ma de ganî kerdo, kerdo rastikên. Merdim şeno fam biko, bena ke hem zerrîya şaîrî ra zî kijênî şina, hem zî vano şima mîyanê adirî de biveşê, kijênî şima ra şiro zî, şima bivilişîyê zî dişmen şima rê nêdejeno, dişmen guneyê xo bi şima nêano!

Welatê Malmîsanijî tena bi şaristanê ey sînorkerde nîyo. Her cayo ke welatê kurdan o, o welat welatê Malmîsanijî yo zî. Vano:

Seyîd Rizay

bi ziwanê xoyê Dêrsimkî pêtkanî va:

“Ez resena ganfîdanê kurdan

û xortê kurdan, heyfê kiştan

do bigîrê.

Wa weş bo Kurdistan

û şarê Kurdistanî! (r. 27)

Yewna şîîre de vano:

Anika zera mi çeharlejg a

çeharşax:

Lejga yew, hîranê Pîranî

û mîyanê koyanê Dêrsimî dir

çanqilyaya, bîya çewt.

Lejga yew, Silêmanîya û Hewlêr dir

çungirryaya.

Yew, çorşmey Mehabad û Senendej ya

zey vîya lay a.

Yew zî sîndorê corênê Sûrîye ver o

heway tîrmaran

surrikeya ya. (r. 12)

Yewna şîîre de Kurdistanê Rojhilatî esto, vano:

Yew kurdê Mehabadijî va mi ra:

1981 de pasdaranê Xumeynî,

sempatîzananê Çerîkhayê Fedaî-Eqellîyet- ra

yew xort kişt:

Rehmet Şerîfî.

Rehmeto Serdeştij,

yew xorto jêhatîyo vîst û di serre

tern û ciwan. (r. 29)

Û ziwanê Malmîsanijî zî tena bi dîyalekta ey, bi fekê mintiqa yan zî dewa ey sînorkerde nîyo. Helbet heme lehçeyê ziwanê kurdkî zî û fekê mintiqayanê bînan zî heme ê Malmîsanijî yê. Sey numûne, lehçeya kurdkî lurrkî ra, şaîrê tewr verên ê kurdan Baba Tahirî ra misrey girewtê mîyanê şîîra xo, vano:

Sirûşkem ger buwed xûnîn, ‘ecêb nî,

Mû an darem ke der xûn rîşeem bî.

(Ecêbe nîya, eke hesrê mi gonînî bê,

Ez, a dar a ke reyayê mi gonî de bê.) (r. 46)

Hêna lehçeya kurmanckîya cêrêne (mukrî-sorankî) ra, şaîrê namedarî Hêmînî ra misrey girewtê:

Yadî yaran û wilatim roj û şew

Lê heram kirdim qerar û xurd û xew. (r. 44)

Ta bimênî nûrî çaw û hêzî pêm

Dêm û dêm û dêm û dêm û dêm û dêm! (r. 48)

 Hêna kurmanckî (kirdaskî) ra zî çekuyî girewtê mîyanê şîîranê xo. Sey numûneyî: bênav û nîşan (r. 8), gel (r. 16), balîv, kevir (r. 42).

Kirmanckî de fekê cîyayî şîîra Malmîsanijî de:

…

“Ma” vatînî “wazenîme ke

bibîme wayîrê xo,

wayîrê ziwandê xo,

çekandê xo,

banandê xo bîme,

xoser bimanîme.

Bê gopal /bê çopol/ bê qereqol… (r. 23)

Sima hevalê mi kist. (r. 25)

Çizikê zû may lit. (r. 28)

Rext mîyonê polon di

Giley mîyonê kifton di. (r. 46)

Ez vana qey Malmîsanij bi hetê xo yê tarîxnasîye hîna vêşêr yeno şinasnayîş. Bêguman Malmîsanij tarîx ra hes keno, xebata ey a tarîxî zaf xurt a, warê tarîxî de zaf eserê muhîmî ardê meydan. Şîîre de zî no hetê ey aseno. Labelê şîîra Malmîsanijî de tarîx beno şîîr, nêke şîîre bena tarîx. Ma biewnîyin:

Tarîxê to hima nênusiya Pîran

Pîrmansurî ra ver û pey.

‘Esl û feslê Qama Keyna Qiralî

û ay bînan wa ewca manê,

ma ca verdîm

dewranê verê ‘Îsay Meryemi,

hima ma vajîm

hinzar û new sey û vîst panc di

qe çi ame to serî ser di? (r. 33)

Malmîsanij hol zano ke şîîre nuştiş ziwan de kaykerdiş o. No het ra rolê xo ra haydar o, ziwan de kay keno. Şîîra tewr peyêne de bi qaydeyêko cîya, bi yew qaydeyo ke kirmanckî de çin o, wazeno ziwanî biceribno.

Ewro ma renckêş îm,

tewgiran

û kul û jan

û bi birîn îm.

Birîndar îm,

…

Ma wayirê derd îm. (r. 51)

Şaîrî pêro serewedaritox nîyê, zafê şaîran pesnê hukumdaran, otorîteyan dayo. La şaîrê tewr rastikênî roşnvîr ê, persenê. Persanê xo reyra ma zî musnenê persan persayîşî. Esas kilîtê berê heme fikran pers o. Persî dima fikr, fikrî dima hereket. Malmîsanij serewedaritoxêko jîr û jêhatî yo, perseno:

Hûmay zaf çîy gune kerdî ma rê,

Hukmatî zaf çîy ra va “yasax!”

Û şarî va “eyb o!”

Şima çi verda ma rê?

Vajê veyna,

çi mend?

Çi mend? (r. 37)

Bala xo bidinê, di rey perseno vano “çi mend?” Persê verênî otorîteyan ra,  yê dîyinî xo ra perseno, vano “Çi mend?”

Eke pers ame persayîş helbet cewabê xo vîneno. Û her serewedaritiş mehsûlê yew persî yo.