Statuyê “Şaranê Cayîyan” Çi yo?
Ma derheqê statu û programê “şaranê cayîyan” (yerli halklar) yê Yewîya Neteweyan de Prof. Mehmed S. Kayayî reyde yew roportaj viraşt. Ma cêr ra pêşkêş kenê.
*
Roşan Lezgîn: Mamosta, ez facebook de tesadufen rastê yew mesajê to ameya. To behsê “Şaranê Cayîyan” yê YN kerdêne. Tarîfê “Şaranê Cayîyan” yê YN çi yo?
Prof. Mehmed S. Kaya: Tarîfê “Şaranê Cayîyan” yê Yewîya Neteweyan (YN) wina yo: Komelêk, verî ke hetê şarêk yan zî dewletan ra bêro dagîr kerdene yew cografyaya bellîkerda de ca dayo xo yan zî uca ciwîyayo, feqet erdo ke ser o ciwîyêno hetê dewletanê bînan ra ameyo îlhaq kerdene, la nê şarî edetê xo, şeklê cuya xo ya sosyalî û kulturî yan zî sîsayî û dezgeyê xo yê edetî tam yan zî qismen muhafeze kerdê ra vanê “Şaro Cayî” (Yerli Halk). Merdim şêno vajo şarê otoktonî yan orîjînalî zî.
Çîyo ke “Şaranê Cayîyan” yê bînan (serdestan) ra cîya kenê, faktor ê. Rewşa kurdan tam goreyê nê tarîfî ya. Çunke verî ke şarê ma hetê çar dewletanê xerîban ra bêro dagîr kerdene, na cografya ser o ciwîyayo û hîna zî eynî cografyaya xo ser o ciwîyeno. Erdê ma hetê dewletanê xerîban ra verî dagîr bîyo dima zî înan îlhaq kerdo. Yanî dewletan pê darê zorî mintiqayê kurdan daxilê dewleta xo kerdê. Tabî bê ke kurdan ra bipersê. Badê dagîrkerdişî, qismen bo zî kurdan kulturê xo, edetê xo, erjê xo, nasnameya xo ya kulturî û dezgeyê xo yê edetî muhafeze kerdê. Nimûne, kurdî kênaremnayîş yan mêrdekiştiş de, seba helkerdişê meseleyî muracatê dadgehanê tirkan nêkenê. Meselayanê winasîyan de hema zî pê huqûqê zereyî yê kurdan meseleyî yenê hel kerdene. Yanî şêxî, axayî yan zî şexsîyet/otorîteyê dînî kewenê nê tewir dewayan û yew çare vînenê. Seba helkerdişê nê meseleyan dadgehanê tirkan de çareyî dima nêno gêrayene. Çunke kesê ke kewenê mehkeme yenê tehqîr kerdene, tayê derb wenê yan marûzê îşkence benê, heta mecbur manenê ke ruşwet bidê. Çîyo tewr muhîm zî çareyo ke dadgehanê tirkan de yeno pêşnîyaz kerdene hetê kurdan ra tebîî nêno dîyene. Çunke çareyê winasî kultur yan zî mentiqê înan (kurdan) ra nêvîrazîyayê yan zî pênêkewenê.
Tarîfê şaranê cayîyan nê hetî ra zî beno ke, şarê bînî bîyê wayîrê eknomîyê endusturîyelî û dewletêka sîyasî, la ê teberê nê awanîyan de mendê. Labelê eynî wext de mîyanê sînoranê sîyasî yê dewletêk de ciwîyenê. Komelê winasî sey şarêko orîjînal yenê dîyayene, la erdê înan hetê hêzanê xerîban ra ameyo dagîr kerdene û ameyê kolonî kerdene. Hetê krîterê mutesîrbîyayîşê endustrî ra zî, seba kurdan hema zî rewşe ca de ya. Nufûsê kurdan ra qismêko gelek pîl hema zî nêkewto binê tesîrê endustrî.
Şarê cayî, hetê Yewîya Neteweyan ra sey grûbê tewr dezavantajin û bêmudafea yê cîhanî yenê hesibnayene.
Roşan Lezgîn: Şarê cayî kam ê?
Mehmed S. Kaya: Şarê cayî teqrîben se ra pancê (% 5) nufûsê cîhanî yê. Yanî dinya de 360 mîlyon merdim sey şarê cayî hesibnîyêno û nê 70 welatanê cîya-cîyayan de ciwîyenê. Çermsûrî, Aborjînî û Samî (Latonî?) şarê cayî yê ke dinya de tewr zêde şinasnîyene. Eskîmo (sey Initter zî îfade beno), termêko umûmî yo ke seba heme merdimanê ke Gronland, Alaska, Kanada û Sibîrya de ciwîyenê yeno şuxulnayene. Eskimo yeno manaya “merdimê ke goşto kal wenê”. Çemsûrî qitaya Amerîka de, aborjînî Awustralya û girawanê okyanusî yê Oseanî de, samî zî Norweç, Swêd, Fînlanda û Rûsya de ciwîyenê.
Taybetmendîyê tîpîkî yê şaranê cayîyan zî nê yê: Verê verkan, eke parçeyê welatê ke tede ciwîyenê bê zî mîyanê cematê girdî de nufûso hakim nîyê. Taybetmendîyêko bîn zî, zafane wayîrê kulturêkê cîyayî yê ke çimeyanê tebîîyan ra virazîyayo. No kultur hetê zafaneyê nufûsî ra muşterek hesibnîyeno. No, her wext wina nêbo zî zafê şaranê cayîyan welatê ke tede ciwîyenê de eqalîyet hesibnîyenê. Amerîkaya Latîne de, nufûsê şaranê cayîyan tayê welatan de zafaneyê nufûsî teşkîl keno.
Heqê şaranê cayîyan girêdayeyê ê welatî yo ke tede ciwîyenê. Yanî welatanê cîya-cîyayan de wayîrê heqanê cîya-cîyayan ê. Zafê welatan de wayîrê statuyê eqlîyetîye yê.
Konseya Cîhanî ya Şaranê Cayîyan WCIP (World Council of Indigenous People) 1975 de Kanada de ronîyaya. Amancê WCIPî nê yê ke şaranê cayîyan qirkerdişê fizîkî û kulturî ra bixelisno, vernî ro hêrîşanê qirkerdişê etnîkî bigêro, vera nîjadperestîye de mucadele bikero û heqanê sosyalî, sîyasî û ekonomîkîyan ca bîyaro. WCIP, 1979 ra nat Yewîya Neteweyan de wayîrê statuyê çimdêrîye yo. WCIPî konferansa xo ya tewr peyêne 1997 de viraştbî. Çi heyf ke rêxistine o wextî ra nat aktîf nêbîya.
Roşan Lezgîn: Ma vajin ke heme grûbê kurdan ney, tena grûba cematkî ya kurdan ke kirdkî qisey kena, -lehçeya ke qisey kenê zî seba ke mîyanê lîsteya ziwananê ke vîndî benê de ya, bigêrîyo verê çimî- ma eşkenê sey “Şarê Cayî” tarîf bikîn?
Mehmed S. Kaya: Belê, cewabê na perse zehmet o. Başûr de dewleta kurdan ronîyaya la vakur de lehçeya zazakî ya kurdan ha mîyan ra wedarîyena. No zaf maneno rewşa samîyanê ke Îskandînavya de ciwîyenê. Samî bi heşt lehçeyanê cîya-cîyayan qisey kenê. Zafê reyan yewbînan ra fehm nêkenê. Gama ke serra 1980 de samî hetê YN ra sey şarê cayî ameyî qebul kerdene, hema vajîn kesê ke ziwanê xo yê dayîke samîkî qisey bikero nêmendbî. Badê ke samîyan statuyê şaranê cayîyan girewt, prosesê newe ra ganîkerdişê samîkî ame dest pêkerdene. Sey nimûneyî, vakurê Noweçî de panc beledîyayî estê ke samî tede zafane yê. Nê beledîyan de samîkî wendegehan de ziwanê yewin yê perwerdeyî yo. Hewna, seba ke merdim nê beledîyan de bigureyo, mecburîyet o ke samîkî bizano. Ewro nê her panc beledîyan de her kes samîkî zano û qisey keno. Samîkî newe ra bîye ziwanê keyeyî, ziwanê rayêumûmî, ziwanê bazirganîye ûsb. Qanûnê bingehîn yê Norweçî de zî ame nuştene: Noweçî û Samîyî. Rewşa xetere ya lehçeya zazakî ya kurdan do bigêrîyo verê çim yan ney, ez nêzana. Ganî merdim ser o bigeyro, çunke tehlukeyê vîndîbîyayîşî esto. Na rewşêka fewqilede ya.
Roşan Lezgîn: Seba ke statuyê “Şarê Cayî” bêro girewtene ganî çi bêro kerdene, seba muracatî prosesêko senîn ramîyeno?
Mehmed S. Kaya: Verê verkan ganî merdim bibo endamê Konseya Cîhanî ya Şaranê Cayîyan (WCIP). WCIP, wayîrê ê heqî yo ke eşkeno Yewîya Neteweyan de pêşnîyazan pêşkêş bikero û şêwirmendîye bikero. Seba ke kurdî statuyê şarê cayî bigêrê, ganî WCIP hetkarîye bikero. Eke WCIP fonksîyonel nîyo, ez vana qey kurdî eşkenê raste-rast muracatê Yewîya Neteweyan bikerê. Muheqeq yew rayîrê xo esto, ganî merdim dima bigeyro.
Roşan Lezgîn: Çi faydeyê Programê Şaranê Cayîyan yê YN esto, çi dano?
Mehmed S. Kaya: Ez zaf musbet vînena ke YN kurdan bigîro mîyanê kategorîya şaranê cayîyan. Zafê şaranê cayîyan ekserîyetê komelî ra tedayêkê girde dîya, bîlhesa kurdan. Şarê cayî dereceyêko berz de bîyê qurbanê îhlalkerdişê heqanê merdiman. Tewr muhîmê nînan, qet nêbo Yewîya Neteweyan do kurdan nê îhlal û tedayanê ke ez behs kena ra bixelisno.
Heqê şaranê cayîyan wina ameyî meydan: Raportoro taybet yê YN Jose Martinez Cobo 1983 de bi sernameyê “Vera Şaranê Cayîyan de Cîyayîye” pêşkêşê YN kerd. No rapor badê pey bi bingehê hukmanê peymana konvansîyonê bi numre 169 yê Rêxistina Xebate ya Mîyanneteweyî (International Labour Organization-ILO) û Beyanê Yewîya Neteweyan yê derheqê Şaranê Cayîyan de. Naye gore, nuqtayê bingehînî ke ganî bibê heqê şaranê cayîyan nê yê: Şarê cayî wayîrê ê heqî yê ke ziwan û kulturê xo bi serbestîye aver biberê û derheqê îstîqbalê xo de qerar bigêrê. Şarê cayî seba ke kulturê xo aver biberê, ê xo rê tercîhê xo kenê. No, eynî wext de heqê averberdişê sîstemê xo yê sîyasî, ekonomîkî û sosyalî zî gêno zereyê xo. Muhafezekerdişê dorûverî, îfadeyê ziwan û kulturî, heqê tayînkerdişê qederê xo û heqê otonomîye, heqê perwerdeyî, heqê xo bi xo birakardişê erazî, erd û çimeyanê xo, beşdarbîyayîşê qeraranê ke tesîr ro înan û şeklê cuya înan kenê, heqê pawitişê erjanê xo yê edetîyan zî zereyê nê heqan de yê. Konvansîyonê ILO, heqanê eşîretan zî garantî keno.
Peymana bi numre 169 ya ILO, neke tena heqanê şaranê cayîyan û eşîretan gêna xo mîyan, seba ke nê heqî tetbîq bibê ganî hetê hukmatê neteweyî ra zî bêrê tesdîq kerdene ke bi no qayde girêdayîşê xo yê huqûqî estbo. Beyanê Yewîya Neteweyan yê derheqê Şaranê Cayîyan de beyananê bînan yê YN ra cîya yo. Çunke no beyan wayîrê statuyêkê winasî yo ke netewe ser ra yo. (*)
_____________
Referansî:
Study of the Problem of Discrimination Against Indigenous Populations, UNPFIL, 1983.
(*) No roportaj, Newepel, rojnameyê kulturî yo 15 roje, hûmare 13, 16-30 êlule 2011, rîpel 4 de weşanîyayo.
Şîrove Bike
Yewna rê bişawe 
Prînter Bike
Acor
