Sîwan de Şahîyêka Verêne: Kalê Mi

Şahîya (festîvala) “Kalê Mi” emserr roja 16 êlule 2010 de virazîya (pîroz bî). Na şahî se serran ra zêde yo ke dewa Aldunî (bi tirkî: Alaadin) ya Sîwanî de her serre roja pancşemeyê hîreyin ê aşma tebaxe de virazîyena. Emserr seba ke roceyê remezanî aşma tebaxe de bi û na aşme de referandum zî virazîya coka dewijan na şahî aşmêk erey pîroz kerde.

Şahîya “Kalê Mi” tîya ra yena ke vanê, pîlanê ma ra “Kalê Mi” yan zî “Kaley Mi” yew ewlîya bîyo, ey ra vato “Kal Emer” yan zî “Seyîd Emer” la kes nameyê ey nêvano. Aldunijî vanê “Kalê Mi”, yeno manaya “Bawkalê Mi”. Mîyanê cuya aldunijan de cayê “Kalê Mi” zaf muhîm o. Dewa Aldunî de çar babî (keyeyî) vanê, “O bawkalê ma yo.”

Goreyê vateyê pîlanê ma ra, Kal Emer hetê Baxdadî ra ameyo. Zaf cayan de gêrayo, badê dewa Îsan (Îsû) de ronayo. Îsan ewro mezraya dewa Bircikî û qezaya Mîyaranî ra girêdayî ya. Îsan ha mabeynê dewa Bircikî û beldeya Tirmale de. Dewa Îsanî de dewijan xo mîyan de dayo pêro, yewbînan ra merdimî kiştê û dewe raşanîyaya. Uca ra bar kerdo şîyê dewa Aldunî, binê Kerreyê Kapî de nayo ro.

Pêroyê dewijan ser o hemfikir ê ke Kal Emer yew ewlîya, şêx yan zî seyîd bîyo. La Kal Emerî xo ra pey yew belge nêverdayo, mîyanê nê çar heme babîyan de zî yew wende yan zî yew şêx, seyîd û mela çin o. Û muslumantîya înan zî zaf ser ra bîya. Mesela, dewa Aldunî de hetanî serranê 1970an zî kesî roşanê qurbanan de qurban sernêbirnayêne, mîyanê înan de yew edeto winasî çin bi la her kesî tirba Kal Emerî ser o qurban serbirnayêne.

Ameyişî Kal Emerî ser o fikrê cîya-cîyayî vacîyenê. Nînan ra goreyê yew rîwayetî, vanê, yew serre varan nêvarayo, awê çeman heme peysayê, ziwayîye ver keyê Kal Emerî çemê Dîcle teqîb kerdo, ameyo dewa Aldunî çimeyê awe ser o ronayo.

Rîwayeto bîn zî, vanê Kal Emer yew seyîd bîyo, pê qebîleya xo ya hetê Bexdadî ra ameyo koyê Sipî dewa Aldunî de ronayo. Labelê çi sebeb ra ameyo, çi wext ameyo, kes pênêzano.

Wexto ke Kal Emer merdo, mezelê ey leweyê koyê başurê rojawanê Aldunî ser ro viraşto û dewijan uca kerdo zîyaret. Coka nê koyî ra vanê “Koyê Kalî”. Çend se serrî yo ke merdo, kes nêzano. Welakîn roja merdişê ey ra hetanî ewro her serre roja pancşemeyê hîreyin ê aşma tebaxe de mehlayanê Kal û Motarî têmîyan de heywanan (bizan), belxur û ardan arêdanê, cinî, camêrd bi qican (tutan) ra pêro yew hewte verê cû ra xo hadre kenê. Roja şahîye her kes kincanê xo yê pak û neweyan xo ra dano, a roje kes kar û debar nêkeno. Hedrekerdişê na şayî û werdî de mehlaya Cêrine daxilê xebate nêbena la tim û tim yena dawet kerdene.

Hêverî pêro-pîya şinê serê tirba Kalî dua kenê, badê, heywanan (bizan) mezelî ser o serebirnenê û gewdeyê goştî wenanê qatiran anê mîyanî mehlaya Motarî binê baxçeyê tuyêran.

Dewa Aldunî de cayo raste zaf kêmî yo, mîyanê mehlaya Motarî de yew baxçeyê tuyêran esto. No baxçe biney raste yo. Uca lîye û beroşan nanê adirî ser. Goşt û belxul pewcenê. Heto bîn ra cinîyê mehlayanê Kal û Motarî mîr alawenê, tewqe ser o nano lavaş pewcenê.

Her serre dewijê dormeyê Aldunî pêro dawet biyêne, ê dewan ra zî her serre gelêk merdimî ameyêne Aldun û wareyê mîyanê mehlaya Motarî de honîkê binê daranê tuyêran de cinî û camêrdan hetanî serranê 70an têdest ra (têmîyan de) ge-ge neqra û zirna, ge-ge zî lulî ver de la hîna zaf deyîranê kirdkî (zazakî) reyde govende kay kerdêne.

Badê, serranê 1950an ra pey mîyanê baxçeyê Motarî de camî, mekteb û banê tendirustîye (Sağlık Ocağı) pêdima virazîyay, înan ca zaf teng kerd. Baxusus wexto ke Şêx Selhedîn ame a mintiqa de propagandaya muslumanîyê kerde, şahîya “Kalê Mi” zî zaf bedelîya. Mesela, têdest ra kaykerdişê govende yê cinî û camêrdan wedarîya, gune hesibîya. Mezelê Kalî ser o serebirnayişê heywanan zî wedarîya. Şêx Selhedînî va, tîya ra pey heywananê xo mîyanê dewe de serebibirnê, meberê mezelî ser. Û wa camêrd û cinî têmîyan de govende nêgêrê, gune yo. Uca ra pey camêrdî binê baxçeyî de govende kay kenê, cinî zereyê yew keyeyî de yenê yew ca govende kay kenê.

Rîwayet beno ke serrêk dewijan şahîya (festîvala) “Kalê Mi” nêviraşta. A serre bin ra varan nêvarayo, ziwayî virazîyaya. O wext ra pey dewijan bawerîya xo pê arda ke înan tirbê Kalî ser o qurbanî serenêbirnay û Kal înan ra hêrs bîyo, nêverdayo varan bivaro, coka a serre çî zergun nêbîyo. Dewijan a serre pê zehmetîye vîyarnaya. Uca ra pey dewijan hetanî ewro yew serre mabên nêvist û na şahîya “Kalê Mi” pîroz kerde.

Serranê 1980-90an de zafê dewijan koçber bîy şîy Adena. Ê serran devijê ke dewe de mendîy, înan xo mîyan de şahî (pîrozbahî) viraştêne û dewijê dewanê bînan zî dawet nêkerdêne. Bitaybetî serranê 2000an ra pey aldunijê ke ha teber ra, her serre roja pancşemeyê hîreyin ê aşma tebaxe de pêro-pîya yenê dewe, nêzdîyê 30-40 heb heywanan (bizan) serebirnenê û dewanê derûdorê Aldunî pêrine dawet kenê. Wextê verî ra tena ferqêk esto, cinî û camêrdî hîna zî têdest ra govende nêgênê hîna zî ha binê têsîrê şêxan de.

Şahîya (festîvala) Kalê Mi zaf kehen û pirîmîtîv a, hema zî sey 400-500 serrî verî virazîyêna. Ez nika ra pêşnîyaz kena ke çarçewaya “Şahîya Kalê Mi” tîya ra pey hebêna modern bibo. Eke sewbîna musabeqayî zî virazîyê, ez bawer kena ke do eleqeyêko zaf hol bivîno