Sîyasetê Mîreyîya Bidlîsî

Wîlayetê Bidlîsî û dorûverê xo heşt sey serran ra zêdeyêr terefê mîreyîya Bidlîsî ra îdare bîyo. Na mîreyîya kurdan, Osmanîyan ra ver ameya ronayene û Osmanîyan ra zêdeyêr payîdar menda. Dewleta Osmanîyan, a ke pesnê aye dîyeno ke şeş sey serrî payîdar menda!

Sey heme mintiqayanê kurdan Bidlîs zî mabeynê Osmanî û Safewîyan de mendo. Hetêk de tirkî hetêk de farisî. Mabeynê Xelîl û Celîlî de.

Mîreyîya Bidlîsî ser o “Şerefname” de dergûdila zanayîş esto. Nuştoxê Şerefnameyî Şerefxan mîreyê Bidlîsî yo. No kitab di cildan ra yeno meydan. Cildo verên tarîxê kurdan, cildo dîyin tarîxê Osmanî û Safewîyan ser o yo. Cildo verên bi çar qisman amade bîyo, qismo çarin xususen mîreyîya Bidlîsî ser o nusîyayo. Nuştox behsê pîr û pîrbabanê xo keno, behsê heyatê xo keno. Şerefname 1597 de amade bîyo, hedîseyê hetanî ê demî tede estê. Şerefxan qesranê Safewîyan de ameyo dinya û uca bîyo pîl. Pîyê ey Emîr Şemsedînî destê Osmanîyan ra xo eşto bextê şahê Safewîyan Şah Tahmapsî. Şerefxanî hetanî 36 serrîya xo verê destê Safewîyan de îdarekarîye kerda. Mergê şah Tahmapsî dima xebere gêno ke sultanê Osmanîyan beratê ey veto û îdareyê mîreyîya Bidlîsî dayo ey; yeno welatê pîy û kalanê xo de ca beno, 1579 ra hetanî 1603-4 mîreyîya Bidlîsî keno.

Mi waşt ez derheqê mîreyîya Bidlîsî de Şerefname ra tayê çîyan neql bikera. 1394 de împaratorê Moxolan Tîmur (Tîmuro Leng) Bexdad, Mûsil, Tîkrît, Mêrdîn û Amedî gêno. Yeno qerargeyê xo deşta Mûşî de ronano. O wext Bidlîs, Xelat û Mûş destê mîreyîya Bidlîsî de yê. Mîreyê Bidlîsî Hecî Şeref o. Xora nameyê mîreyanê Bidlîsî yan Şeref yan Şemsedîn o; Şeref şono Şemsedîn yeno, Şemsedîn şono Şeref yeno. Mîreyê Bidlîsî Hecî Şeref mifteyanê mîreyîye gêno, şono huzurê Tîmurî, mifteyan teslîmê ey keno. Keyfê Tîmurî bi nê hal û hewalê ey yeno, dest nênano Bidlîsî ra, îdareyê Pasîn, Evnîk û Malazgirdî zî dano Hecî Şerefî. Bidlîs tabîyê Moxolan o.

Hukimdarê Qereqoyunluyan Qere Yusuf, Tîmurî ver remeno xo erzeno bextê Osmanîyan. Tîmur wesêneno ke ey teslîm bikerê. Osmanî wina nêkenê, Qere Yusufî serbest verdanê, o zî xo erzeno bextê hukimdarê Misirî. Xeylê kes dorme de yeno pêser, çimê misirijan ey ra terseno. Hukimdarê Misirî fende fetilneno ke ey bikişo. Feqet Qere Yusuf şik beno ser, merdimanê xo arêdano û remeno. Yeno verê Bidlîsî; mîreyê Bidlîsî Emir şemsedîn berê Bidlîsî ey rê akeno. Mîreyê Bidlîsî qey wina kerdo bellî nîyo? Keso ke Tîmurî ver, Moxolan ver remeno, kesê ke leyê Osmanî û misirijan de xo rê ca nêdîyo, qey yeno Bidlîs de ca beno! Tabî, o wext Tîmur merdo la hukmê Moxolan dewam keno. Mîreyê Bidlîsî Emir Şemsedîn kênaya Qere Yusufî gêno, beno zamayê ey. Mintiqaya Pasînî û kelaya Evnîkî dano îdareyê vistewreyê xo. Qere Yusuf badê zor dano Moxolan, hemeyê Azerbaycanî gêno, Emîr Şemsedîn êdî “laj”ê ey o. Qere Yusuf ey ra vano “Lajê mi”. Emirname vejeno ke Bidlîs û cayê ke ey ra beste yê, milkê Emir Şemsedînî yo. Bidlîs beno tabîyê Qereqoyunluyan.

Qere Yusuf mireno, mergê ey ser ra 40 rojî vîyarenê, Emir Şemsedîn heyetêk şaweno bi huzurê lajê Tîmurî Mîrza Şahruhî ke êdî tabîyê înan o (1421). Bidlîs ancî beno tabîyê Moxolan.

Mîrza Şahruh seba ke domananê Qere Yusufî de ceng bikero, yeno û xeyma xo Xelat de ronano. Emir Şemsedîn çend beganê kurdan gêno, şono lew nano destê ey ra, îtaetkarîya xo ey rê pêşkêş keno. Mîrza Şahruh beratê ey newe keno ke Bidlîs milkê ey o. Bidlîs newe ra tabîyê Moxolan o.

Naye ser o, lajanê Qere Yusufî ra yew firsend ano ci Emir Şemsedînî kişeno. Herinda ey de lajê ey Emir Şeref beno mîreyê Bidlîsî.

Şahê Safewîyan Şah Îsmaîl şono Xarpêtî gêno, yeno qerergeyê xo Xelat de ronano. Emir Şeref xeylê çîyanê erjayan gêno, şono huzurê ey, îtaetkarîya xo ey rê pêşkêş keno. Şah Îsmaîl emîrname vejeno ke Bidlîs milkê ey o. Bidlîs beno tabîyê Safewîyan.

Şah Îsmaîl seba zimistanî şono Xoy de qerergeyê xo ronano. Emir Şeref nafa zî mîreyanê kurdan gêno leyê xo, pêropîya vejênê huzurê Şah Îsmaîlî ke ê tabîyê Safewîyan ê. Şah Îsmaîlî sîyasetê xo vurnayo, çimê ey tede yo ke erdê kurdan dagîr bikero. Hemîne tepîşeno, herinda înan de qumandaranê xo şaweno bi îdareyê mîreyanê kurdan ser. Mabeynê Osmanî û Safewîyan de ceng vejêno, Safewî mexlub benê, mîreyê kurdan ancî îdareyê mîreyan gênê xo dest. Bidlîs zî heme mîreyîyê kurdan zî tabîyê Osmanîyan ê, binê wesayetê Osmanîyan de yê.

Emir Şerefe pêhesêno ke Osmanîyan qerar dayo, îdareyê Bidlîsî ey ra gênê danê yewêkê bînî; xeylê xelatan şaweno bi Îstanbul la Osmanî fikrê xo nêvurnenê. Ordî ver bi Bidlîs kewena rayîr. Emîr Şeref remeno, xo erzeno bextê Safewîyan, ordîya Safewîyan zî ver bi Bidlîs kewena rayîr. Osmanî peyser ancîyênê. Emir Şeref xeylê xelatan dano Şahê Safewîyan Şah Tahmapsî. Şah Tahmaps emirname vejeno ke Bidlîs milkê ey o, o zî mîreyê mîreyanê erdê kurdan o. Nameyê Emir Şerefî vuryeno beno Şerefxan.

Padîşahê Osmanîyan Sultan Silêman 1535 de ordî şaweno Azerbaycanî ser. Gama ke ordîya Osmanîyan resena bi Amed, mîreyê Bidlîsî Emir Şemsedîn (Şeref şîyo Şemsedîn ameyo) xeylê çîyanê erjayan gêno, şono Amed de vejêno huzurê paşayê Osmanîyan. Paşa bi nameyê Sultan Silêmanî emirname vejeno ke Bidlîs milkê ey o. Bidlîs beno tabîyê Osmanîyan. Û paşayê Osmanîyan Emir Şemsedînî gêno leyê xo şono Tebrîzî ser. Badê, Siltan Silêman wazeno ke Bidlîsî Emir Şemsedînî dest ra bigêro, terefê Meletî û Mereşî de erd bido ey. Emir Şemsedîn qebul nêkeno, remeno û xo erzeno bextê Sefewîyan. Şah Tahmaps ey gêno maîyetê xo, îdareyê tayê cayan dano bi ey. Unwanê xo Şemsedînxan o.

Lajê Şemsedînxanî Şerefxan (nuştoxê Şerefnameyî) 1543 de Qum de yeno dinya. Hîna duwêsserre yo, Şah Tahmaps terefê Şîrwanê Azerbaycanî de Salyan û Mehmudabadî dano îdareyê ey. Dima şono bi Hemedan leyê xalê xo. Xalê ey walîyê Hemedanî yo. Uca hîrê serrî maneno. Kerxerûd, Gîlan û Şîrwan de îdarekarîye keno. Mergê Şah Tahmapsî dima ey rê yeno vatene ke o beno mîreyê mîranê kurdan, erdê kurdan binê îdareyê ey de beno. La wina nêkenê, îdareyê Nexçîwanî danê ey. Şerefxan pêhesêno ke padîşayê Osmanîyan beratê ey veto û Bidlîs dayo îdareyê ey, Nexçîwan ra yeno Bidlîs de ca beno, îdareyê mîreyîye gêno xo dest (1579).

Mîreyîya Bidlîsî bi nê sîyasetî 813 serrî payîdar menda! Çîyê ke Şerefname de nusîyayê mabeynê 1394-1597 de bîyê. Hema-hema 200 serrî. Verê ci û peyê ci zî esto. Mîreyîye 813 serrî payîdar menda la tena Bidlîs de menda.*

__________

* No nuşte “Newepel, Rojnameyo kulturî yo 15 roje, Hûmare 30, Dîyarbekir, 01-15 hezîrane 2012, r. 5” de weşanîyayo.