Sîyasetkarî Çira Vera Di-ziwanîye û Perwerdeyê Di-ziwanîye Vejînê?*

Munaqeşeyê derheqê perwerdeyê diziwanîye û ziwanê komelan de hîna zaf îdîayê ke do zafziwanîye zehmetî û têmîyanekîye rê bibo sedem, dest pêkenê. Bi vateyêko bîn, xo rê wina fikirîyenê ke di ziwanî do fehmkerdiş de muşkile vejê. Cêrabîyayîşê nasnameyî, venganeya kulturî, problemê kesayetî yê sey derheqê xo de fikrê negatîfî û bêkokîye, ancî reya esta problemanê komelkî zî dekenê vileyê diziwanîye de. No ri ra zî fehmêko winasî virazenê, seke ziwan bi xo problem o. Sewîyeya kesane de ney la eke sewîyeya şaran de bêro fikirîyayîş, diziwanîye reye esta ke çarçewaya bêhuzurîya mîyanê grûban de sewîyeya neteweyî û mintiqayî de yena munaqeşekerdiş.

Meylê sîyasî yê ke sey yew ‘problem’ ewnîyenê cîyayîya ziwanan ra, yew welat de dewamkerdişê estena eqalîyetanê zafziwanîyan û eke nê eqalîyetî ziwanê xo qisey bikerê, wina ferz kenê seke hetêk ra, nê sey sedemê ke vernî ro yewbîyayîş û pîyabîyayîşê komelî gênê, heto bîn ra benê sedemê dişmenî û pêrodayîşê mîyanê komelan. Coka wina fikirîyenê ke seba vernî ro gelemşeyê (kargaşa) ke ziwanê eqalîyetan ra virazîyenê, eke mîyanê ziwanê zafan de asîmîle bibê mesela hel bena. Fikrêko winasî naye ra yeno, bawer kenê ke xerco ke grûbanê cîya-cîyayan yew ca de gêno ziwanê zafan o. Wina bawer kenê ke pêroyê hemwelatîyan ziwanê zafan yê welatî de bi asanî têkilîye saz kenê, no qabîlîyet sey warê muşterek yeno dîyayîş. Yewbîyayîşê welatî, tektîpî û yewşeklîye de seypê yeno hesibnayîş. Fikrê vera naye de zî, vanê eke tektîpîye nêbo zî yewîyîya neteweyî saz bena. Mumkin o ke ziwanî zafî bê la ancî welat de yewîye estbo. Sîngapur, Luksemburg û Swîs na babete de sey nimûneyanê pozîtîfan yenê nîşandayîş.

Yew ca de bîyayîşê di yan zî hîna zaf ziwanan nadîren ameyo dîyayîş ke bîyo sedemê pêrodayîş yan zî gelemşeyî. Tarîxê herban zaf rey nîşan dayo ke cîyayîya ekonomîkî, sîyasî û dînî hîna bi hawayêko bellîkerde bîyê sedem. Bi vatişêko bîn, ziwanî nadîren benê sedemê pêrodayîşî. Şerê ke rayîrê dînî de benê, reqabetê mîyanê dînan de, reqabetê mîyanê partîyanê sîyasî yê cîya-cîyayan de û hêrîşkarîya ekonomîkî gelemşe zêdnena. Oxro zaf tay merdim rastê ci yeno ke ziwan bibo sedemê bêhuzurîye. Zafê cigêrayîşê ke welatanê cîya-cîyayan de sedemanê bêhuzurî û pêrodayîşanê zereyî de bîyê, nîşan danê ke nê welatan de estena ziwanan esas bi tena sereyê xo nêbîya sedemê bêhuzurîye. Sedemê bêhuzurîye, mehrum verdayîş, rejîmê otorîterî û modernbîyayîş aseno.

Yew ziwanê eqalîyetêk zafê wextan, merdimê ke ê ziwanî qisey kenê umûnen muşkileyê sey feqîrîye, wendegeh de dereceyo nizm de mendiş, têwgêrayîşê sosyalî û dezawantajê garantîya karî, ancî kulturê zafan de pênêkerdiş (uyumsuzluk) ra girêdaye yo. Nê hetî ra, ziwanê eqalîyetî sedemê qismî yê problemanê sey sosyal, ekonomîk û perwerdeyî ra girêdaye yeno fehmkerdiş. Zafane bi yew cumleya “no ziwan manî yo” yeno xulasakerdiş, vanê “eke îngilizkî (nimûyê Tirkîya de ‘tirkî’) qisey bikerdêne, mesela hel bîyêne.” Ziwanê eqalîyetî zafê reyan hetê sîstemê perwerdeyî ra sey problemêk ke ganî hel bibo yeno dîyayîş. Pêşnîyazanê ke seba helkerdişê mesela yenê fikirîyayîş ra yewe na ya, eke ziwan keye de bêro qiseykerdiş zî wazenê bi şeklê xurtkerdişê perwerdeyê ziwanê zafan mesela hel bikerê. Domananê ziwanê eqalîyetî ke daxilê cereyanê bingehînî kenê, amancê xo no yo ke ziwananê serweran yê sey îngilizkî de qabîlîyetê xo yê ziwanî wextêko tewr kilmek de aver biberê û bi no qayde sinifanê umûmîyan de domanê ke ziwanê dayîka înan îngilizkî ya reyde biresê eynî sewîye.

Sedemanê ke cor de behsê înan bi ra, perwerdeyê di-ziwanî rey-rey hetê sîyasetkaran ra zî sey yew problemê ziwanî ameyo fikirîyayîş. Nê sedemî ra îdîa kenê ke perwerdeyê di-ziwanîye bêhuzurîya komelkî û cîyabîyayîşî rê rayîr akeno. Tersenê ke weyekerdişê ziwanê eqalîyetan û etnîkanê cîya-cîyayan mîyanê komelan de bibo sedemê vejîyayîşê pêrodayîşî. Oxro ke tecrubeyê zafê welatan û mintiqayanê dinya de nîşan danê ke perwerdeyê zafziwanîye û di-ziwanîye pêkerdişî asan kenê, sewbîna zî aştîya komelkî zî aver benê. Nê sedemî ra perwerdeyê zafziwanîye sey faktorêk ke problemanê ziwanî rê rayîr akeno ganî nêro fikirîyayîş. Eksê naye de, xebatî û delîlî îşaret kenê ke sayeyê perwerdeyê di-ziwanîye de di-ziwanîye û di ziwanan de averberdişê wendiş-nuştişî hetê perwerdeyî ra mumkin o:

* Domanê aîdê ziwanê eqalîyetan dersa mufredatî de dereceyêko hîna berz de ser kewenê;

* Ziwanê dayîke û kultur yenê pawitiş:

* Bi xo bawerbîyayîş, vera nasnameyê xo û perwerdeyî de helwêstêka hîna pozîtîfe yena meydan;

* Ziwanê serdestan hîna baş yeno musayîş;

* Aştîya komelkî binê tehdîdî de mendiş ra xelesîyena.

Tew ser de zî, seba ê ke hêvîya ekonomîkî û hesabanê îstatîstîkan kenê na zaf rehet yena vatiş ke serkewtena wendegehê berzî seba ekonomîyê welatî, bikarardişê çimeyanê merdiman û şuxulnayîşê qabîlîyetê merdiman de faydeyêko musbet kena.

Prof. Dr. Colin Baker

Unîversîteya Bangorî, Galler

* No nuşte kitabê Colin Bakerî A Parents' and Teachers' Guide to Bilingualism (Seba Dadî-Babîyan û Maliman Rehberê Di-ziwanîye) ra bi adaptekerdiş tercume bîyo. Coka tercume bi metnê orîjînalî de motamot yew nîyo.

________________

*Na meqale buroşurê "Polîtîkayê Zafziwanîye û Plankerdişê Ziwanî, Tirkî ra çarnayîş: Roşan Lezgîn, Weşanê DÎSA, Dîyarbekir 2013, r. 27-28" de weşanîyaya.