Şîyayîşê Kurdîstanê Rojhelatî – II

Senî ke ma berê Bajêrgeyî ra vîyartîy hetê wetî, taksîdar û xortê mayê kurmancê esmerî ver bi ma amey, dor ro ma girewt. Taksîdaran dest eşt valîz û çanteyanê ma. Xortan waşt ke pereyê Îranî (tumen) biroşê ma. Şeştî-şeştî û panc hezarî tumenê Îranî bi se hezar lîrayê tirkan rotêne. La agêrayîş de seba se hezar lîrayê tirkan hewtay hezarî tumen waşt. Hem natê sînorî hem wetê sînorî de, heme kurdê kurmancî bîy. Hemîne kurmanckî, tirkî, azerîkî û fariskî zanayne.

Ez û mamosta Xeyrullah û di merdimê bînî ke şarê Geverî bîy ma weniştîy taksîyêk, her hîrê embazê mayê bînî zî weniştîy taksîyêna û ma ver bi Urmîye kewtîy rayîr. Sînor ra bineyke wet nuqtaya kontrolî esta. Personelêkê dezgeyê îtlaetî (muxaberat) ke verçimikê camsîyayî daybîy çimanê xo ser û bellî bi ke azerîyêko şîa yo, pasaporta her di merdimanê bînan kontrol kerdîy. Yew-di persê basîtî înan ra persay. Înan zî wina kilmek cewab da û pasaportê xo apey girewtîy. La gama ke çim gina pasaporta keske yê mamosta Xeyrullahî ro, va “Aqa, sen dêvlet kargahinda çalişipsan! Harda çalişirsan?” Mi bi fariskî cewab da va “Ostadê danişgah est.” Naye ser o ma ardîy war û teberê dêsê hewşê qereqolî de yew qulûbeyêka qijkeke de ma day roniştene. Mamosta Xeyrullahî ra dest pêkerd, malumatê nasnameyî, kar, adresa keyeyî pers kerdîy û yew deftero sade de nuştîy. Malumatê derheqê cayê şîyayîşê ma, sedemê şîyayîşê ma zî musa. Hîna ke dore nêameybî mi ser, embazê bînî zî amey resay bi ma. Mîyanê ma û merdimê îtlaetî de mulaqatêkê komîkî dest pêkerdbi. Ma hem henekî kerdêne huyayêne hem zî cewabê persanê ey dayêne. Mesela, gama ke persê adresa keyeyê ma kerdêne, ma va, ti pê se kenî? Va, belkî ez rojêk bêrî uca, ez yena mêmanîya şima. Mi va, ez otele de rakewena. Heto bîn ra, keyeyê ma estbo zî ma merdimanê dewlete sey mêman qebul nêkenê. 

Ma ke agêray bi taksî, her di embazê mayê raywanîye û şofêrî ma rê qal kerd ke dewleta Îranî vera merdimanê wendeyan ke yenê bi Îran zaf hesas a. Hêzê dewlete merdimanê sadeyan rê ke seba tîcaretî yenê Îran musamehe kenê. La vera merdimanê wendeyan yê sey rojnameger û akademîsyenan de zaf bitedbîr ê. Coka ma ra va, werrekna şima qalê unîversîte nêkerdêne. Înan tewsîye ro ma kerd, eke ma wazenê biselametî Îran ra agêrin, hetanî ke ma ra yeno ganî ma xo tebeqeya ewame ra sey merdimanê cahil û nezanan binawnin. Ma zî va, ma bi hawayêko resmî hetê yew unîversîteya Îranî ra dawet bîyê. Rast nîyo ke ma malumato şaş bidin yan zî xo binimnin û rewşa xo bikerin meşkuk. Ma xo cahil û nezan nîşan bidin zî dirûvê ma wina nêvano. Heto bîn ra, wa dewleta Îranî bi xo bizano ke merdimê hîşyarî yenê Îran ra gêrenê, rewşa rejîmê Îranî vînenê. Bi no qayde do rejîmê Îranî hîna bikontrol têwbigêro. Hetanî termînalê Urmîye suhbetê ma nê babetan ser o bi.

Gama ke ma şîy nêzdîyê Urmîye ma dî ke derûdorê Urmîye heme baxçeyê sayêran û rezê mehşilêran ê. Xora Urmîye hetê zîretê engure û sayan ra namdar a. Se ra heştayê engura Îranî Urmîye ra hasil bena. Ma ke resay bi Urmîye, ma qerar da ke a şewe uca bimanin. Coka ma Xîyabanê Kaşanî de otelêka bi nameyê “Hotel Ana” de ca da xo. Otele yê azerîyan bî la personelê aye kurmancî bîy. Kurmanckîya înan weşe bî. Mi va, kurmanckîya şima zaf weş a. Va, ma kurmanc nîyê, ma şikakij ê, ma şikakî qisey kenê. Mi va, ê ke xo ra vanê “kurmanc” nê doran ra estê yan ney? Va, nê doran ra, şikakî, celalî, herkî, ertûşî û dirî estê, bi şikakî, celalîkî, herkî, ertûşîkî û dirîkî qisey kenê. Nê heme kurd ê.

Labelê esasê xo de nê nameyê eşîranê kurdan ê. Heme kurmanckî qisey kenê, sey miletî xo kurd zanê la mi ewnîya ke xo ra nêvanê “kurmanc”. Nê hawayê namekerdişî kirdê (kirmanc, dimilî, zaza) ma ardî bi vîrê mi. Mi fehm kerd ke meseleya zafbîyayîşê nameyan mîyanê heme kurdan de, her çar parçeyanê Kurdîstanî de esta. Mesela, gama ke ma şîy Sine, mi dî ke uca zî meseleya zafîbîyayîşê nameyan esta. Vanê, ma erdelanî yê, ma lek ê, ma kelhor ê, ma goran ê, ma kirmanşanî yê, ma îlamî yê, ma hewramî yê.

Serekê eşîra Şikakîyan Simkoyê Şikakî badê şerê cîhanî yê yewine hema vajêne ke Urmîye zî tede demeyêk nêmeyê Kurdîstanê Rojhelatî ser o desthelatdarîye kerdbî. Gama ke ma sûka Urmîye ra gêray, ma dîy ke ziwanê şaristanê Urmîye azerîkî yo.

Esas Urmîye hem hetê dînî ra hem hetê qewmî ra şaristanêko kozmopolît o. Urmîye de her çar mezhebê dînê îslamî, yanî şafiî, henefî, malikî û hembelî estê. Hewna şîayî gelek zaf ê. Dînê sey cihûdî û mesîhî, mezhebê mesîhî yê sey gregoryan, katolîk û protestanî estê. Hewna miletê sey azerî, kurdî, aşurî, armenî û farisî estê. Farisî ne tede miletê bînî cayîyê Urmîye yê. Mîyanê şarî de ziwanê nê heme miletan yenê qisey kerdene. Zafê merdiman nê heme ziwanan zanê la seke mi va, ziwanê sereke yê Urmîye azerîkî yo.

Badê ke ma otele de ca da valîz û çanteyanê xo, ma vejîyay teber. Ma seraserê Xîyabanê Danişgahî de ro cayê Navenda Çanda Selahedînî ke kovara Sirwe weşanayne gêrayî la ma peyda nêkerd. Dima ma kitabroşê Camîya Şafîîyan ra pêhesîyay ke dewlete no dezge girewto. La gama ke ma roja bîne şîy Sine ma dî ke kovara Sirwe êdî Sine de vejêna.

Ma weniştî taksîyêk û ma şîy Camîya Şafiîyan. Çunke ma pêhesîyaybîy ke binê na camî de kitabroşêk esto ke tede kitabê kurdkî roşîyênê. Kitabroş bi xo kurmanc û şafiî bi, kurmanckîya ey zî weşe bî. Asayêne ke dewleta Îranî ra hes nêkeno. Îran de tehekumê dînî tehekumê miletîye ra zaf vêşêr o. Dewleta Îranî tim lebitîyêna ke heme bawerîyan mîyanê şîayetîye de bihelêno. Kesê ke şîa nêbê dewleta Îranî caran pê bawer nêbena, dezgeyanê xo de îstîxdam nêkena. Senî ke karakterê dewleta Tirkîya neteweperestîya tirkîtîye ser o ronîyayo, karakterê bingehîn yê dewleta Îranî zî fanatîzmîya şîayetîye ser o ronîyayo. Semedo ke zafaneyê kurdanê Kurdîstanê Rojhelatî şafiî yê, coka grûba cematkî ya ke hem hetê dînî hem hetê milîyetîye ra tewr zêde teda vînena, kurd ê. Seba ke azerîyê Îranî şîa yê, coka nê hetî ra rewşa azerîyan zaf hol a.

Goreyê vatişê şarê Urmîye ra, Îran de Urmîye şaristano tewr azad o. Serbestîyêka tebîî ya bitoleranse Urmîye de esta. Gama ke ma sûka Urmîye ra gêrayêne ma dî ke cinîyê Urmîye hetê lîbas û xopiştişî ra rehetî bîy. Cinîyê Urmîye rengsipî û rindekî bîy. Zaf modern asayne. Hemîne bi dîqet xo viraştbi, rîyê hemîne makyajkerde bi. Esas Urmîye, Mahabad û Senendec de, çi cinî û kênayê ke ma dîy, bîla îstîsna, hemeyê înan wina bî. Pêrune mijangê xo, dorê çimanê xo kil kerdbi.

Şan de ma yew lokantayê azerîyan de şamî werde. Personelê lokantayî zî kurdî bîy. Ma şorbayêk şimite, yew kebab ke nameyê ey “qafqazî” bi û birinc werd. Hesabê ma 62 hezarî tumenî ame. Goreyê pîyasaya Îranî ra zaf zêde bi. Sey nimûneyî, seba panc merdiman ma heqê otele 80 hezarî tumenî day. Urmîye ra hetanî Sine ma heqê taksî 70 hezarî tumenî day. Goreyê nê hesabî ra zî weş aseno ke nê azerî hesab zêde nuştbi. Badê ke ma hesab û bexşîşê garsonê kurdîy zî da û weriştîy, hevalanê ma ra kek Xalitî mîyanê berî de patronê azerî ra va, şima hesabê ma zêde nuşto. Patronê azerî zaf bêhurmet vengê xo berz kerd û va, şima nê werdî Îstanbul de biwerê diqat o. Ma qet cewab nêda û kewtîy teber. Ma hol nêzanî, gelo ey kurdan ra hes nêkerdêne yan verê cû şibi Îstanbul û zêde hesab dabi, coka heyfê qazixê tirkan ma ra girewtêne!

Badê ke ma werdê xo werd, ma agêray bi otele. Ma resepsîyonerê otele ra ke kurdêko şikakij bi, waşt ke seba şîyayîşê Sine ma rê yew taksî eyar bikero. Camêrdî telefon akerd û va, temam ha yeno. Ma va, qet nêbo wa kurd bo. La kurmancê mayê şikaijî va, şofêro ke mi venga ey dayo, ecem o. Hetanî nika mi vatêne qey çekuya “ecem”î manaya “faris”an de ya la ez ey ra musaya ke çekuya “ecem”î manaya azerî yan zî turkmanan de ya. Axir taksîyêk ameye verê berê otele de vinderte. Gama ke ame, ma ewnîya ke şofêr azerîyêko rûçiktal o. Da-hîris serran ra cor asayne. Roja bîne ke ma şîyêne bi Senendec, ey rayîr ra ma rê qal kerd ke mîyanê ey û cinîyan qet çin o. Verî, va heme cinî xirab ê, tu cinîyêka başe, sadiqe çin a. La dima îlawe kerd ke hetanî nika tu cinîyêk o begem nêkerdo coka nêzewicîyayo. Mi bi xo zerrî ra heq da cinîyan ke înan no camêrdo bêbîçim nêecibnayo.

Badê ke ma seba şîyayîşê Senendecî bazarê xo kerd û numreya telefonê ey girewte, saete yewendesê şewe de ey ma bi taksîya xo berdîy Şêx Tepe. Saeta Îranî tam saetêk û çewres deqîqe ma ra ver a. Şêx Tepe nameyê yew girêkê berzî yo. Şaristanê Urmîye uca ra sey sînîye aseno. Goreyê ke Xalit Sadînî şarê Urmîye ra eşnawito û ma rê qal kerd, nameyê “Şêx Tepe” Şêx Ubeydulahê Nehrî ra yeno. Vanê, serranê 1880an de gama ke Şêx Ubeydullahê Nehrî Urmîye gêno, çadira xo serê nê girî de kuweno û verê topan dano şaristanê Urmîye ser. A roje ra nat nameyê nê girê ke nika cayê seyrangehê Urmîye yo, bîyo Şêx Tepe. Badê ke ma şîy dîyarê Şêx Tepeyî, ma şofêrê ecemî ra va, ti şo îstîrehet bike, meşte rayîrê ma dûrî yo. Ma zî şîy yew qewexaneyê ke azerîyan şuxulnayêne de roniştîy.  

Şofêro ke her hîrê embazê mayê bînî sînorê Sêro ra ardbîy bi Urmîye, verî embazanê ma ra vato ez azerî ya û bi azerîkî qisey kerdo. La badê ke biney embazî şinasnayê û tam bawer bîyo ke ê kurdê şafiî yê, vato, esas ez zî şafiî û kurd a. La ez kurmanckî zaf nêzana, ma mîyanê azerîyan de asîmîle bîyê.

Gama ke ma Şêx Tepe ra agêray bi otele, şofêrê ma xortêko azerî bi. Ey bi xo zî teyîd kerd ke qismêk kurdî asîmîleyê azerîyîye bîyê. Urmîye de qismêkê kurdan hewes kenê ke xo bikerê azerî, ziwanê azerîkî musenê, vanê ma azerî yê. Helbet qismêk azerî zî estê ke seba peywendîya cematkî kurdkî musenê û qisey kenê la caran azerîyêk nêvano ez kurd a.

Serê sibay ma weriştîy, valîz û çanteyê xo ardîy war û ma pabeyê taksîdarê ecemê rûçiktalî vindertîy. O mîyan de kurmancêko zimbêlzer, weşsîma û qamrindek ke umrê ey dorê hîris serran bi, ame selam da ma, va şima şinê kamca ez şima biberî. Ma va, ma şinê Sine, nê biraderê resepsîyonerî ma rê taksî eyar kerda, nika do bêro. Badê ke şi resepsîyonerî ra musa ke camêrdo ecem yeno, heqîqeten zî narehet bi. Va, qey kes nêmendbi to venga ê ecemî da? Şan de ma resepsîyonerê kurmancî ra vatbi ke ma rê şofêrêkê kurmancî eyar bike.

Gama ke ma kurmancê sîmaweşî reyde qisey kerdêne ecemo taksîdar zî vejîya ame. Ma kel-melê xo dekerdîy bagajê taksî. Bi saeta Îranî saete hewt û nêmê serê sibayî, bê ke ma arayî bikerin, ma kek Xalit Sadînî ra xatir waşt û verê xo da bi Mahabad.

Seba wendişê qisimê yewin bitikne>>>

Seba wendişê qisimê hîrêyin bitikne>>>

Seba wendişê qisimê çarin bitikne>>>