Şîyayîşê Kurdîstanê Rojhelatî – III

Ma ver û verê Gola Urmîye ra ke farisî aye ra vanê “Deryaçeyê Urumîye” ver bi başûr şîyêne. Awa Gola Urmîye gelek kêmîyabî, panc-şeş kîlometreyî apey ancîyabî. Ma bi xo serê rayîrê Mahabadî de dîy ke dewleta Îranî vernîya çemanê ke awa înan şina gole ser girewta, bendawî viraştê. Ez vana qey sedemê bingehîn yê kêmîyayîşê awa Gola Urmîye no yo.

Seba ke ma arayî nêkerdbî, ma şofêrî ra va, eke rayîr ra restoran yan tesîsêk rast ame, vindere ke ma arayîya xo bikerin. Badê ke ma rayîrê Neqede ra vîyartîy, rayîrê Mahabadî ser o yew tesîsê benzînroşî de vindert. Kîşta benzînroşî de restorantêk estbi. Camêrdo ke aşxane de bi, kurdkî qisey kerd la lewheyê restorantî ser o “Restorantê Biraderanê Tork” nuşte bi. Çîyê werdî tena hak û firingî estbîy. Ma ewnîya ke ha xo rê menemen viraşto, ma va, ma rê zî viraze. O mîyan de ma waşt dest û rîyê xo bişuwin la lawabo de awe çin bî. Ma va, şima serê dikanê xo de “biraderanê tork” nuşto, şima tirk ê? Va, ney, ma kurd ê, “biraderanê tork” şuhretê ma yo. Keyfê ma ne înan rê ne zî cayê înan rê ame. Ma sîparîşê xo betal kerd û bê ke arayî bikerin ma verê xo da bi Mahabad.

Mahabad şaristanêko rindek o. Derûdorê ey koyê bê daristan ê. Mahabad, verê zerrîya kurdanê welatperweran de şaristanêko ezîz o. Çunke reya verêne dewleta kurdan a moderne Komara Kurdî Meydanê Çarçira de îlan bibî. Qebrê Qazî Mehemedê serekê Komara Kurdî nika Mahabad de yo. Coka dekewtişê Mahbadî de ma biheyecan bîy. Ma şofêrê xo ra waşt şiro merkezê şaristanî ke ma persê qebrê Qazî Mehmedî bikerin. Labelê verî ke ma qebrê Qazî Mehemedî bivînin ma ro kitabxaneyan gêrayî. Mahabad de kitabê farisî zêde nêroşîyenê la kitabê kurdkî zaf ê. Mi kitabê kirmanckî (zazakî) nêdîy la heme lehçeyanê bînan yê kurdkî de estbîy.

Badê ke embazan gelek kitabî erînay, ma çend kesan ra persa, hemîne zî zanayne û ma rê bi heskerdiş tarîf kerdêne. Axir ma cayê qebrî dî. Qebrê Qazî Mehemed, Sedrî Qazî û Seyfî Qazî cêrê kendalêk de têkîşte de yê. Hetê corê qebrê înan ra rayîrêko zaf hîra viraşto. Dorê mezelan ra zî keyeyî estê. Serê qebrê înan de gulê tazeyî estbîy. Dorê qebran bi şîşanê asênan caxkerde bi. Çend xerzê çamêran yê di-hîrê serreyî estbîy. Bellî bi ke nê serranê peyênan de miqateyê qebran bîyê. Ma keyeyê kaleka qebran ra kilît waşt la înan va kilît ha destê keyeyê Qazîyan de, ê bi xo yenê miqate benê.

Badê ke ma seba ruhê heme şehîdanê Kurdîstanî û bitaybetî seba ruhê her hîrê şehîdanê Komara Kurdî ya Mahabadî fatiha wende û duayî kerdîy, ma hewna weniştîy taksîya xo û verê xo da bi Sine. Gama ke ma Mahabad ra vejîyay, herçiqas rayîrê Mîyandoawî hîna hol bi la semedo ke biney derg bi, coka ma rayîrê Bukanî ra şîy. Bukan ra dima Seqiz yeno, dima zî Dîwandere. Qasê pancas kîlometre nêzdîyê Sine de, hema vaje ke dewa Huseynawayî ra hetanî Sine rayîr zaf bêkeys o. Heme serecêr û qîyame, fetl û hokê bêkeysî yê. Seba ke nê doran ra zaf qezayî benê coka şarê ê doran nameyê na mintiqa “qesabxane” ronayo.

Ma Urmîye ra şîy hetanî Sine la ma ara bîy. Homayî kerd ke çanteyê ma de biney eşkicî û dendikê vaman estbîy, herinda arayî de ma ê çerez kerdîy. Ma qasê çar seyî-panc seyî kîlometre rayîr şîy, ez vana qey panc-şeş dewî nêkewtîy verê çimê ma. Nufûsê Îranî dorê 75 mîlyonan o, erdê ey zî 1.648.000 km² yo. Nufûsê Tirkîya 73 mîlyonî yo, erdê aye zî 814.578 km² yo. Seke aseno teqrîben nufûs pêqas o la erdê Îranî diqat o. Urmîye ra hetanî koyanê Sine her ca xele ramite bi la seke mi va, dewî zaf kêmî bîy.

Ma êreyêk resay bi paytextê mîrekîya Erdelanî, şaristanê şaîre Mestûre Xanima Erdelanî Sine û ma Dr. Necmedîn Cebarî rê telefon akerd. Ey adresa “Hotelê Cîhangerdîyê Senendec”î da ma. Ma ke amey otele, kek Necmedîn verê berî de pabeyê ma bi. Badê ke ma kel-melê xo oda de ronay, ma rêberîya Dr. Mensûrî de vejîyay sûka Sine ra gêray. Dr. Mensûr, hewramî bi.

Şaristanê Seqiz, Bane, Dîwandere, Tîyab, Bicar, Merîwan û Kamyaran, sey mintiqaya mîrekîya Erdelanî hesibîyenê. Sine merkezê mîrekîye bi. Şarê na mintiqa lehçeya erdelankî qisey keno. Mi rê dîyalekta înan mîyanê hewramkî û sorankî de ameye la sorankî ra zaf sivikêr fehm bîyêne. Keyfê şarê Sine qet fariskî rê nêno. Ge-ge mi fariskî dekerdêne mîyanê qiseykerdişê xo, înan tavilî ez îqaz kerdêne ke ez kurdkî qisey bikerî. Bitaybetî kek Mensûrî bi hewramkî mi ra vatê “Zuwanê xoy wace, kurdîy zazayî wace. Zuwanê kurdî weştir e le farisî.” Mi zî bi kirdkî va, “Madem wina yo, ti zî erdelankî mevaje, hewramkî vaje.” Va, “Serê çiman!” Êdî hetanî ke ez uca bîya, min û kek Mensûrî ma xo mîyan de kirdkî û hewramkî qisey kerd. Hûmaritişê ma û hewramijan sey yewbînan bi. Înan “hîrê” ra vatêne “yîrê”.

Kek Mensûrî ma berdîy yew aşxaneyê qijkekî ke ma biney çîyo sivik biwerin. Çunke şan de ma rê unîversîte de şamî amade bîyêne. Ma her yewî di şîşî kezebe waşte. Garsonî va “Do diwên?” Yanî, “Do wazenê?” Ma do waşt, la doyê înan sey sirkeyî tirş bi. Ma nêşay biwerin. Dima mi ewnîya ke çend cayanê bînan de zî doyê înan wina tirş o. Mevaje ke ê doran ra doyo tirş wenê. Hende tirş kenê ke mumkin nîyo şarê hetê ma biwero.

Ê hîrê-çar rojanê ke ez uca bîya, bitaybetî Sine de, mîyanê şarê ê doran de çîyo ke tewr zêde bala mi ant, mulahîmîya înan bî. Pîlan ra bigîre hetanî qijan, cinîyan ra hetanî camêrdan, zaf nermek bîy. Hereketê înan, vengê înan, xîtabkerdişê înan zaf mulahîm, nermek û medenî bi. Eke nê hetî ra ma şarê Sine û şarê Dîyarbekirî bidin têver, mîyan de koyê zaf berzî estê. Şarê Dîyarbekirî, şarê dorûverê Dîyarbekirî goreyê şarê ucayî ra zaf sert û asabî yo. Merdim wexto ke ewnêno ser û sîmayê şarê Dîyarbekirî ra pêrodayîş yeno vîrê merdimî, haletê ruhîyeya şarê Dîyarbekirî haletê ruhîyeya asabîyetîye yo. Vengê şarê ma huşk o, bi vengo berz qisey kenê. Labelê şarê Sine zaf sakîn asayne. Mesela, cinîyê înan tam cînîyane bîy; bi hereketanê xo, bi têwgêrayîşanê xo, bi xîtabet û ewnîyayîşê xo, bitaybetî bi vengê xo tam makî bîy, vengê înan tam vengê cinîyan bi. Vengê cinîyanê Dîyarbekirî vera vengê înan de sey vengê camêrdan yeno. Sey dirûv zî, cinîyê Dîyarbekirî hîna vêşî nêrkî yê, maço yê. Wendey yan nêwendey qet ferq nêkeno, se ra newayê cinîyanê mayê Dîyarbekirî, merdim vano qey têlê qirika înan bêaqord ê. Seba teyîdkerdişê naye, ez mîsalêk bidî. Tayê embazê mi estê ke Dîyarbekir de seba kurdkî fîlman dublaj kenê. Ê bi xo zî vanê ke ma kenê nêkenê Dîyarbekir de tam vengê cinîyan peyda nêkenê. La cinîyê Sine, vengê înan perdeyê tewr nizmekî de û tam cinîyane vejîyayêne. Ez vana qey sedemê naye no yo ke cinî û camêrdî her kar de têmîyan de nîyê, zafê cayan de cinî cîya camêrdî cîya yê. Labelê beno ke kulturê şaristanîye ra bo. Çunke Sine paytextê mîrekîya Erdelanî bi, kurdê nê şaristanî çend seyî serrî ra nat bajarij ê. Camêrdanê înan zî eynen winî bi vengêko nizmek û sakîn qisey kerdêne. Bitaybetî gama ke teblîxî amey pêşkêş kerdene, no ferq zaf eşkera asayêne. Embazanê mayê Bakurî ra qismêk to vatêne qey ha mitîng de xîtabê şarî kenê. Nîsbet bi şarê Sine tonê qirika şarê mayê Bakurî qalind û huşk o, asabî yo.

Camêrdê Sine zafane bejnbarîyê derg ê, zafê înan eynen dirûvê Nasir Rezazî de yê. Şal û şapikanê kurdan xo ra danê. Rîyê hemîne taşte yo, pank ê. Cinîyê Sine nîsbet bi cinîyanê Urmîye û Mahabadî bineyke esmerî bîy la na esmerîyêka wina nêbî ke merdimî narehet bikero. Bîlaeks, esmerîyêka şîrine bî; esmerîya kurdan. Çimê înan zaf rindek ê; sîya û bimana.

Cinî yan camêrd, pîl yan qij qet ferq nêkeno, gama ke xîtabê yewbînan kenê, vanê “Selam”. Binezaket, zaf nermek persê halê yewbînan kenê, vanê “Çwon î, baş î? Îcazêt heye şitêk bipirsem?” Yanî, “Ti destûr danê ke ez çîyêk bipersî?” Cewabdayîş zî bi eynî nezaket o: “Selam, qurbanêt. Fermo. Le xizmetê to me.” Yanî, eleykumselam, ez qurbanê to bî, kerem ke, ez xizmetê to de ya. Nê çîyan zerrî ra vanê. Zaf medenî û bisamîmîyet vanê. Eke cewabê persa xo girewt. Hewna bi eynî samîmîyet vanê “Sipas dikem. Xwa hafiz.” Cewab hewna eynî yo: “Xwahiş dikem. Xwa hafiz.” Yanî, ez rica kena, emanetê Homayî.

Hetê ma de, Dîyarbekir de, dorûverê Dîyarbekirî de şarê ma zaf bi “lo” û “lê” xîtabê yewbînan keno. Nameyê yewbînan bi hawayêko huşk û zafê reyan zî nêmcet gênê fekê xo. Vanê “Hes, Hus, Hem… Eyşe, Fate, Zilfe” Uca mi dî ke nameyê merdiman zaf biîhtîram gênê fekê xo. Zafane vanê “Kek Perwîz, kek Qubat, kek Necmedîn… Sirwe Xan, Nesrîn Xan…” Zemîrê “ti”yî nêşuxulnenê, herinda nê zemîrî de vanê “cenabêt”, yanî cenabê to. Eke nameyê yewbînan nêdê, na rey vanê “Canekem, gîyanekem, jîyanekem… Mamostagîyanem, mamostagîyan.” Quretî, kîbr, xo begem kerdene, xîtabo qure esla înan het çin o. Zaf qedr danê aliman û zanayanê xo.

Sûke de, cayêk de wexto ke merdim heqê çîyêk dano, meheqeq vanê “Qabilî nîye.” Yanî, muhîm nîyo, wa mi ra bo, wa îkramê mi bo. Labelê mi dîqet kerd, tayê çîyan de, mavajin çîyê sey kincan de para bazarkerdişî fîyet de verdenê. Yanî, bazar de qayîl ê ke zêde biroşê.

Nermayî, nezaket, mulahîmî û medenîyetî sîrayetê şeklê mîmarî, sîrayetê kuçe, cade û sûkan zî kerdo. Mesela, mîyanê şaristanî de lambayê trafîkî tena serê rayîranê girdan de, felekeyanê (gilover) ke peyayî uca ra nêvîyarenî de estbîy. Sewbîna, tu cayêk de lambayî çin bîy. Trafîkê înan zaf nermek herikêno, qireqir û qelebalix nêkenê, qorna nêcenenê. Hîrê-çar rêzî wesaîtî yew rayîr ra şinê, peyayî zî bi asanî mîyanê wesaîtan ra vîyarenê a kîşte û na kîşte. Wesaîtî tim rayîr danê ke peyayî ravîyarê. Ez pêhesîyaya, Îran de gama ke qezayê tarfîkî benê, eke peyayî birîndar bibê, tim wesaîtî, yanî şofêrî sucdar ê. Ganî şofêr, yanî wayîrê wesaîte heme mesrefê peyayê birîndarî bido. Zerar û zîyanê birîndarî ke karê xo ra mendo zî ganî bido. Ser de zî tezmînatê razîkerdişê birîndarî bido, birîndar fek dewa ra verado, hîna şofêr heps ra bifelitîyo.

Nermayîye muzîkê înan de zî xo nawnena. Mesela, muzîkê hetê Dîyarbekirî de teq-req zêde yo, sert o. La muzîkê kurdanê mayê Rojhelatî de hîna vêşî newa, melodî û meqam esto. Merdim fehm nêkero zî goşanê merdimî nêdejneno, goşdarîkerdiş ra merdim rincan nêbeno. Labelê muzîkê dorûverê Dîyarbekirî merdimî leze betelneno, sereyê merdimî masneno. Belkî her kesî rê wina nêbo la mi rê wina yeno. Gama ke merdim muqayese keno no ferq xo nawneno.

Çi camêrd çi cinî, kurdê Rojhelatî kincanê kurdîyîye danê xo ra. Mahabad de zî, Sine de zî wina bi. Kurdîstanê Rojhelatî de çadora ke fars û azerî, yanî şîayî ro xo pêşenî, ma kesî ra nêdî. Seba ke çadore sembolê şîayetîye ya, coka kurdê şafiî caran ro xo nêpêşenê. Cinîyê kurdan, bitaybet cinîyê sereyî kincanê rengînan yê kurdan danê xo ra. Kênayê kurdan zî zafane pantolanê qumaşan kenê xo pay û ser de zî pirênêkê şenikî ke vernîya ra bi gocakan gêrîyêno danê xo ra. Rengê nê tewir kincan sîya, gewr yan zî tonêko sakîn de yo. Çîyo tewr muhîm, kurdanê mayê Rojhelatî ra qismêko zaf muhîm, bitaybetî kurdê Mahbad û Senedecî bi ziwan, kultur û lîbasanê xo îftîxar kenê, kurdbîyena xo ra razî yê. Şuûrê înanê kurdîtîye ma ra zaf aver o.

Dewleta Îranî hîna vêşî bingehê bawerîye ser o teda kena. Dînê dewlete şîayetî ya. Beno ke vera dînanê sey cihûdî û mesîhîye de bitoleras bo la vera muslumananê sunnîyan de zaf huşk a. Kurdê yaresan û zerdeştî zî Îran de zaf ê la ekserîyetê kurdanê mayê Rojhelatî muslumanê şafiî yê. Kurdanê hetê Kirmanşan û Îlamî ra qismêko pîl şîa yê. Zafê memurê dewlete ke mintiqayanê kurdan de wezîfe kenê nê kurdan ra yê. Kurdê şîayî angajeyê kurdbîyene nîyê, înan rê şîayetîye hîna muhîm a. Na helwêste zaf ro weşa dewleta Îranî şina. Coka nê kurdan ra qismêko pîl sey ajananê nimitkîyan gurenena. Nînan ra vanê “Besîc”. Besîcîye teqrîben manena korucuyîya ke Bakur de esta. Feqet besîcî nimite yê. Wezîfeyê înan o sereke no yo ke mîyanê şarî ra her tewir malumat arêdê û bidê dewlete. Kurdê kurdperwerî, kurdê ke şîa nîyê besîcan ra nefret kenê. Coka eke besîcîya kurdêk eşkera bibo, êdî tersê kiştişî ra nêaftareno mîyanê kurdan de bimano.

Dewleta Îranî caran kurdanê sunnîyan karê dewlete de îstîxdam nêkena. Coka xortê kurdan ke unîversîte wanenê û şaristananê kurdan de kar peyda nêkenê, mecbur manenê ke hetê Tehranî ra şirê. Heto bîn ra, dewlete bidîqet têwgêrena ke tim kurdanê şîayan bi kom û kulfetê înan ra hetê Kirmanşan û Îlamî ra bîyaro şaristananê sey Sine û Mahabadî de bi ca bikero. Kurdê şîayî kurdkî zanê la fariskî qisey kenê. Badê ke Sine de hûmara kurdanê şîayan zêdîyaya, dewleta Îranî merkezê Sine de dikan û keyeyî kurdanê sunnîyan ra bi zor erînayê û rijnayê, herinde de camîyêka girde ya şîayan viraşta. La dewlete caran ardimê camîya sunnîyan nêkena.

Seba wendişê qisimê yewin bitikne>>>

Seba wendişê qisimê diyin bitikne>>>

Seba wendişê qisimê çarin bitikne>>>