Şîyayîşê Kurdîstanê Rojhelatî – IV

Universîteya Kurdîstanî ya şaristanê Sine de perwerdeyê kurdkî çin o. Hewna, ne bi fariskî ne bi kurdkî qisimê kurdolojî zî çin o. Statu û selahîyetê ey tam çi yo, ez nêzana la çarçewaya Unîversîteya Kurdîstanî de bi nameyê “Merkezê Cigêrayîşê Ziwan û Edebîyatê Kurdkî” yew dezge esto û wina aseno ke tayê fealîyetan keno. Mesela, “Konferansa Yewine ya Edebîyatê Kurdkî” ke ez behsê aye kena nê dezgeyî organîze kerde. Hewna, eynî dezgeyî Ferhengê Fariskî-Kurdkî ke çar cildan ra yeno pê, amade kerdo û weşanayo. Nê çar cildan ra cildê çarin xulasaya hîrê cildan o. Nika Ferhengê Kurdkî-Kurdkî ser o xebitênê. Berpirsîyaranê nê merkezî ra yew Macîd Merdoxî Rûhanî yo. Şarê Sine yo, kurdêko hişyar û zanaye yo, serpereştîya xebata ferhengan keno. Vanê, şagirdê mamosta Hejarî bîyo.

Universîteya Kurdîstanî de di salonî estê. Kapasîteya Salona Mewlewî qasê panc seyî kesî ya la Salona Firdewsî qijkek a, qasê di seyî kesî ya. Akerdişê konferanse Salona Mewlewî de virazîya. Roja verêne wendekarê unîversîte hîna vêşî bîy. Badê ke şan de xebera virazîyayîşê konferanse kanalê televîzyonê mehelî yê Sine de vila bî, roja dîyine de şarê Sine ra zî gelek kesî ameybîy. Mi bi xo televîzyon temaşe kerd, sipîkerê kurdî bi ziwanêko zaf fesîh û bi şuûrêko mîlî qalê muhîmîya ziwanê dayîke kerdêne. Vatê, merdim des ziwanan zî bizano la ganî hertim bi ziwanê xo qisey bikero. Salone de cinî û camêrdî yewbînan ra cîya roniştêne. Cinî qisimê hetê çepî de bîy û qasê hîrine ra yewê camêrdan bîy. La tayê cinîyê ke mêrdeyê xo reyde ameybîy, mîyanê camêrdan de roniştbîy.

Destpêk de camêrdêk vejîya serê sehne û mîkrofon de Quran wend. Dima marşa neteweyî ya Îranî wanîya. Badê ke slaytê daşinasnayîşê Unîversîteya Kurdîstanî pêşkêş bi, na rey kênayêka delale ke kincê kurdan piradaye bîy ameye serê sehne, mîkrofon de bi vengêkê zaf weşî şîîrê kurdkî wendîy. Na kêneke di rojê ke konferanse dewam kerde, hertim pêşkêşkarîye kerde û vernîya her pêşkêşkerdişî de şîîrê kurdkî ra nimûneyî wendîy. Gama ke venga moderatorêk dayne, zaf biîhtîram vatêne “Mamosta-gîyan fermo!” Bi dawetkerdişê na kêneka delale rektorê unîversîte Dr. Cîhanşîr Emînî vejîya serê sehne û bi fariskî qisey kerd. Derheqê konferanse û unîversîte de mesajî day. 

Dr. Cîhanşîr Emînî ra dima mamostayanê Unîversîteya Kurdîstanî û organîzatoranê konferanse ra Dr. Necmedîn Cebarî bi kurdkî (erdelankî) qisey kerd. Gama ke Dr. Necmedîn Cebarî vejîya serê sehne çepikan ra camê salone lerzay. Wina asayêne ke şarê Sine, bitaybetî zî wendekarê unîversîte ey ra zaf hes kenê. Yan zî, beno ke kurdanê Sine alim û zanayanê xo ra hes kerdêne. Çunke seba Macîd Merdoxî Rûhanî zî bi eynî hawa zaf zerrî ra çepikî cenîyayêne. La beno ke bi nê hawayî mesaj dayêne karbidestanê Îranî û vatêne ma şima nêwazenê la ma qedrê alimanê xoyê kurdan zanê! Dr. Necmedîn Cebarî qiseykerdişê xo de derheqê organîzekerdişê Konferansa Yewine ya Edebîyatê Kurdkî de malumatî day û va, “Bîy di serrî ke ma amadekerîya na konferanse kenê. Pêropîya 145 meqaleyî kewtîy destê ma. Nînan ra 85 teneyî qebûl bîy. Nê 85 meqaleyanê ke qebûl bîyê ra 32 meqaleyî pêşkêş benê.” Û ser o zêdna ke, peynîya konferanse de do heme meqaleyî di cildan de bêrê weşaneyene. Dr. Necmedîn Cebarî merdim û dezgeyanê ke organîzekerdişê konferanse de ardim kerdo, ardimkarîya hemîne yew bi yew îzeh kerde û hemîne rê cîya-cîya sipas kerd.

Dr. Necmedîn Cebarî ra pey walîyê Sine Îsmaîl Necarî qisey kerd. Merdimanê ke qismê protokolî de roniştbîy ra teber kesî walî rê çepikî nêcenay. Kesê ke rêza verêne de roniştbîy, gama ke walî werişt şi serê sehne û gama ke ame war, ey ver ra weriştî payan. La rêzê bînî tam eksê rêza protokolî, tena seba Dr. Necmedîn Cebarî weriştîy payan. Walî Îsmaîl Necarî bi duayan dest pêkerd. Wina asayêne ke nê duayî zaf tekrar bîyê, coka sey awe fekê ey ra herikîyayêne. Mi va qey camî de xutbe waneno. Homayî rê, Hz. Elî rê, pêxamberî rê, duwês îmaman rê, serekan û melayanê Îranî rê dergûdila duayî kerdîy. Qiseykerdişê xoyê bi fariskî de ke kaxite ra wendêne, ziwanê kurdkî sey lehçeyêka mehelî name kerd û va, “Ziwanê kurdkî serwetê milî yê Îranî yo. Ziwanêko muhîm o. Erjêno ke merdim qîymet bido.” Û dima zêdna, va “Mintiqaya kurdan mintqayêka kulturî ya.” Walî badê zî behsê xebata walîyîye kerde, çend mesajî sîyasî û îslamî day, kerrey eştîy bi Amerîka û Îsraîlî. Axir qiseykerdişê xo bi kurdkî “zor sipas”î reyde temam kerd.

Walîyê Sine ra dima, na rey sey rîsipîyê kurdan dezayê serekkomarê Komara Kurdî ya Mehabadî Qazî Muhemedî Ehmed Qazî qisey kerd. Ehmed Qazî qiseykerdişê xo de va, “Heqê ma kurdan çin o ke ma tembelî bikerin û cayê xo de vinderin. Ganî ziwanê ma kurdan zî êdî heme waranê îlmî de, mavajin ke warê dîplomasî, televîzyon, sînema û reklamî de bêro şuxulnayene.” Ehmed Qazî va, “Qismêk nuştoxê mayê ke bi kurdkî nusenî, zafê înan standard nênusenî. Gramerî rast nêşuxulnenî. Zaf fariskî û erebkî dekenê mîyanê ziwanê ma. Qismêk nuştoxê ma estê, nuştişê xo de ziwanê ma tehrîf kenê. Rîayetê tebîetê ziwanê ma nêkenê.” Ehmed Qazî qiseykerdişê xo de bale ante erjanê neteweyî ser û va, “Demeyêk Tehran de ez rastê yew çînijî ameya. Ma îngilîzkî qisey kerd. Mi ê çînijî ra persa va, gelo şima rê ezîyet nîyo ke bi a alfabeya hende zehmetine nusenê? Ê çînijî cewabê xo da va, rast a ke musayîş û şuxulnayîşê alfabeya ma zaf çetin o, zehmet o. Hetanî ke ma musenê, çimê ma vejênê. Labelê a alfabe serwetê mayê milî yo. Merdimê ke wayîrîye ro serwetê xoyê milî nêkerê, şexsîyetê xo vindî kenê.”

Ehmed Qazî peynîya qiseykerdişê xo de çend pêşnîyazî kerdîy û va, “Ma kurdan rê yew ziwano standard lazim o. Ganî ma mîyanê lehçeyanê kurdkî ra lehçeyêk xo rê sey ziwanê resmî qebûl bikerin. Mesela, ziwanê erebkî de gelek lehçeyî estê. Her kes welatê xo de, mintiqaya xo de bi ziwanê xoyê mintiqayî, bi lehçeya xo qisey keno. La gama ke heme erebî yenê têhet, bi erebkîya fusha qisey kenê û bi asanî yewbînan ra fehm kenê. Labelê ma kurdî seba ke her kes qîmê xo bi lehçeya xo ano, yan bi ziwanê serdestan qisey kenê yan zî yewbînan ra fehm nêkenê.” Ehmed Qazî dewam kerd va, “Seba ke qiseykerdoxê heme lehçeyan yewbînan ra asan fehm bikerê, ganî yew ferhengê kurdkî ke heme lehçeyî tede ca gênê amade bibo.” Ehmed Qazî sey vateyê peyênî zî va, “Ganî mîyanê heme dezgeyanê kulturî yê kurdan de, mîyanê unîversîteyanê kurdan de û mîyanê roşinbîr û ziwanzananê kurdan de peywendîyêka pête û daîmî estbo. Ganî heme dezge û unîversîteyê kurdan pîya kar bikerê.”

Badê ke qiseykerdişê destpêkerdena Konferansa Yewine ya Edebîyatê Kurdkî temam bîy, îstîrehet dîya. Dima, celseya verine ya panelan dest pêbî. Panelê verênî de kurdanê kurmancan ra Prof. Tosinê Reşîd, kurdanê kirmancan (zazayan) ra Roşan Lezgîn û kurdanê soranan ra Dr. Bextîyar Secadî panelîst bîy. Kurdanê kurmancan yê Kurdîstanê Bakurî ra açarnayoxê kitabê M. Reza Hemzeh’ee Ergîn Opengîn zî moderator bi. Semedo ke Prof. Tosinê Reşîd nêşabi bêro, teblîxê ey hetê Ergîn Opengînî ra ame wendene.

Panelo verên goreyê ûsulê panelanê ucayî ra virazîya. Verî, moderatorê panelî Ergîn Opengîn vejîya serê sehne. Mîkrofon de qisey kerd, tayê mesajê xoyê şexsî day. Dima, seba ke Prof. Tosinê Reşîd nêamebi, Ergîn şi masa ser o ronişt û metnê ey ke qasê vîst rûpelan derg bi, her rîpel ra yew di paragrafî elelûsul wendîy. Teblîxê Prof. Tosinê Reşîdî tarîxê edebîyatê kurdkî yê Yewîyîya Sovetan ser o bi. Semedo ke kurmanckîya Prof. Tosinê Reşîdî kurmanckîya hetê Qafqasya bî û rast nênusîyabî, Ergîn nêşayne rehet biwano. Mesela sernuşteyê metnê ey wina bi: “Edebyata Kurdi li Yekyatiye Soviet” Esas ganî wina bîyêne: “Edebîyata Kurdî li Yekîtîya Sovyetan”. Labelê Ergîn zaf biheyecan bi, ecele têwgêrayêne. Bi eynî heyecanî venga mi da. Ez zî werişta şîya, mi teblîxê xo bi qalîkerdiş pêşkêş kerd. Gama ke mi qalî kerdêne Ergînî çend rey ez îqaz kerda. Va, bîy des deqayî ke ti qisey kenê, va mendîy hewt deqayê to, mendîy panc deqayê to, mendîy hîrê deqayê to û axir va, bibirne. Mi zî birna. Heqê qiseykerdişê panelîstan 20 deqayî bîy la ez vana qey qiseykerdişê mi pancês deqayî zî dewam nêkerd. Dima venga Dr. Bextîyar Secadî da. Ez vana qey pêşkêşkerdişê teblîxê ey zî qasê pancês deqayî dewam kerd. Çunke moderator Ergîn Opengînî qiseykerdişê ma her dîyan zî birna.

Axir dore ameye pers û cewaban ser. Çar-panc roşinbîranê Silamanîye ke ê zî sey panelîst dawet bibîy, nameyê xo seba qiseykerdişî da nuştene. Heqê qiseykerdişê înan di deqayî bi la her yewî panc deqayî ra vêşêr qisey kerd. Yanî panelîstan ra vêşêr înan qisey kerd. Mesela Raûf Osman ke Kurdîstanê Başûrî de parlamenter bi, mi bala xo da, heme panelan de qisey keno. Camêrd bi xo yew panel de panelîst bi û hîrê panelan de zî moderatorîye kerde. Panelanê bînan de zî, peynîya her panelî de heqê qiseykerdişî girewtêne û dergûdila qisey kerdêne. Esas, kurdê mayê Silêmanîye û Hewlêrî zaf meraqdarê qiseykerdişî yê, seba qiseykerdişî zaf îştehê înan esto. Kurdê mayê Hewlêrî herinda ke vajê “Gêw Mukrîyanî” vanê “Cêw Muçrîyanî”, coka merdim hîna zehmet fekê înan ra fehm keno. Kurdê mayê Behdînan zî estbîy la sey efendîyan cayê xo de roniştbîy. Mi kurdê mayê soranî serra 2006î de Hewlêr de zî dîybî. Kurdanê soranan xo rê kerdo edet, panelan de nameyê xo seba qiseykerdişî danê nuştene û panelîstan ra vêşêr qisey kenê.

Badê ke panelê ma temam bi, seba werdê taştereyî mabeyn ame dayene. O mîyan de ma qismêk embazan îtîraz ro hawayê virazîyayîşê panelan kerd. Çunke bi hawayê înan wext bîlasebeb xerc bîyêne. Venga yew panelîstî dayêne, hetanî panelîst cayê xo ra weriştêne, şîyêne serê sehne, hetanî ke xo amadeyê qiseykerdişî kerdêne, tewr tay hîrê-çar deqayî bîlasebeb şîyêne. Bi no qayde hîrê panelîstan de kerdêne da-pancês deqayî. Hewna, ma pêşnîyazê xo de va, hewce nêkeno ke goşdaritoxî zî werzê şirê serê sehne û goreyê xo ra yew panel zî ê bidê. Pêşnîyaza ma kewt bi sereyê înan. Panelê yewin ke ez tede bîya ra pey, êdî heme panelî bi hawayêkê normalî virazîyay. Her hîrê panelîst û moderator pîya şîyêne cayê xo de roniştêne û bi dore qisey kerdêne. Gama ke dore ameyêne pers û cewaban zî, bi destûrê moderatorî personelêk mîkrofon dayêne goşdarîkerdoxêk, cayê xo ra persê xo persayêne yan zî şîroveyê xo kerdêne. Bi no qayde rengê panelan û munaqeşeyan başîye ser vurîya, zaf baş bi. La nê metodî de ancîna roşinbîranê Silêmanîye bêûsulî kerdêne. Hem zêde qisey kerdêne hem zî bê destûr dest eştêne mîkrofon yan zî mîkrofon erey teslîm kerdêne.

Seba ke di salonan de teblîxî eynî saete de pêşkêş bîyêne coka ez nêşaya hemeyê panelan taqîb bikerî. La nê çend çîyan ra teber ez şêna vajî ke bi hawayêko umûmî panelî heme serkewte vîyartîy. Konferanse zaf bifayde bî. Panelan de zafê embazan, bitaybetî embazê mayê ke Bakur ra ameybîy, qismêkê înan zêde hakimê teblîxê xo nêbîy. Heşt embazanê mayê Bakurî ra mi teblîxê xo bi qalîkerdiş pêşkêş kerd. Mi bi xo nêdî, la Dr. Abdurahman Adakî va, mi zî bi qalîkerdiş pêşkêş kerd. Embazanê bînan metn ra wend. La hewna zî wendişê qismêkê embazan hol nêbi. Teblîxê di kurdanê mayê Bakurî de tu çîyê çin bi. Mesela, embazêk tena va, ez pêşnîyaz kena ke ma nêvajin “edebîyat” ma herinde de vajin “wêje”. Hewna, va, ma nêvajin “dîyalekt” ma vajin “zar”. Va, şîîrê Melayê Cizîrî hende xorin ê, merdim nêşêno xorînya şîîranê Cizîrî bivîno. Va, konferansê winasî zaf hol ê, wa hertim virazîyê. Serrêna wa Bakur de, Amed de virazîyo. Amed de zî xora tena şaredarî şêna virazo…    

Kurdanê mayê Bakurî ra teber panelîstanê bînan ra zî zaf kesan metn ra wendêne. La gelek roşinbîrê ke hakimê babeta xo bî zî estbîy. Mesela, kek Eyub Rustemî ke bi xo kurdêko sunnî bi la bi sernameyê “Gulbijêrêk Le Srûde-pîrozekanî Yarsan” teblîxêk pêşkêş kerd, zaf hakimê babeta xo bi. Hewna Feyzulla Pîrî ke xortêko ciwan yê şarê Kirmanşanî bi, derheqê şaîr Şamî Kirmanşanî de teblîxêko erjaye û sempatîk pêşkêş kerd. Ez peynîya panelî de resaya ser la mi dî ke Gulsum Usmanpûr zî teblîxê xo bi hawayêko westayane pêşkêş kena. Teblîxê aye dîwanê Mewlewî û tesîrê ey şîîranê kurdkî ser o bi. Wina asayêne ke babeta xo rê zaf serdest a.

Panelo tewr peyên yê Macîd Merdoxî Rûhanî bi. Babeta panelê ey derheqê amadekerdişê ferhengê Fariskî-Kurdkî de bî. Kek Macîd merdimêko zaf sempatîk û zarweş bi, tam kurdêk bi. Temaşekaran her qiseykerdişê ey rê çepikî cenayêne. Hende çepikî zêdîyay ke nêşa qisey bikero û mecbûr mend rica bikero ke çepikî nêcenîyê la ricaya ey rê zî çepikî cenîyay. Kek Macidî mîyanê qiseykerdişê xo de va, ma heme lehçeyanê kurdkî ra mastarî girewtê. Şan de gama ke ame otele, mi ey ra persa ke mastarê lehçeya kirdkî (zazakî) zî estê yan ney? Va, belê, estê. Mastarê zazakî “iş” û “yîş” ê, yanî, sey “werdiş” û “huyayîş”î. Mi va, ti senî pêhesîyay, ti senî zanî? Va, ez wextêk Îstanbul ra ameyêne hetê Îranî ra, rayîr ra mi kurdêko zaza şinasna, ey mi rê va. Naye ser o mi pê da zanayîş ke kirdkî de mastarê “ene” û “yene” zî estê, yanî, sey “werdene” û “huyayene”. Kek Macidî, yewbînan ra fehmnêkerdişê lehçeqiseykerdoxanê kurdkî sey yew “afat”î name kerd û ey zî sey Ehmed Qazî va, ganî ma kurdî êdî xo rê yew lehçe sey lehçeya resmî qebûl bikerin. Name nêda la wina asayêne zerrîya her dîyan zî sorankî de ya. Va, “Welatê mi çar parçe yo, ziwanê mi çar parçe yo. Coka nika zerrîya mi zî çar parçe ya. La ganî êdî qet nêbo ma ziwan de pêresin.”    

Her di rojanê konferanse de salona girde ya Unîversîteya Kurdîstanî Salona Mewlewî ke 500 merdim ra zêde tede ca bîyêne heme panelan de pirr bî. Şaristananê cîya-cîyayan yê Kurdîstanê Rojhelatî ra, Xorasan ra, Kurdîstanê Başûrî ra gelek kesî seba temaşekerdişê konferanse ameybîy Sine. Şarê Sine û wendoxanê Unîversîteya Kurdîstanî eleqeyêko baş nîşanê konferanse da. Mîyanê temaşakaranê konferanse de Dr. Celal Celalîzade ke di dewreyî parlamenterîya Sine kerdbî estbi. Akademîsyenê kurdan o namdar M. Reza (Ferîborz) Hemzeh’ee zî estbi. Mi bi xo nêeşnawit la peynî de Dr. Celal Celalîzadeyî embazanê ma ra vatbi, virazîyayîşê na konferanse ro weşa dewlete nêşîyo.

Konferanse de hîris û di teblîxê cîya-cîyayê balkêşî derheqê edebîyatê kurdan de, bi lehçeyanê cîya-cîyayan pêşkêş bîy. Şarê ucayî zaf meraqdar bi ke her kes bi lehçeya xo qisey bikero. Mesela, gama ke Feyzulla Pîrî şiîrê Şamî Kirmanşanî dayêne şinasnayene, temaşekaran ra persa, va ez bi erdelankî qisey bikerî yan bi kirmanşankî? Nêmeyê salone, bitaybetî wendekaran va “kirmanşanî, kirmanşanî”. Şarê Sine nisbet bi kurmanckîya Behdînan kurmanckîya Bakurî ra hîna asan fehm kerdêne.

Roja yewê konferanse de şan de organîzatoran ma berd keyeyê mîreyanê Erdelanî ra yew keye ke nika ey ra vatêne “Xaneyê Kurdan”. Roja dîyê konferanse zî, ma bineyke firsend dî, ma çar embazî şîy buroyê kovara Sirwe zîyaret kerd. Ez wazena tîya qalê anekdotêkê balkêşî zî bikerî. Roja peyêne ya konferanse de di camêrdê hewramî amey salona ke ma tede werd werdêne. Mi ewnîya destê înan de fotokopîyê alfabeyêka balkêşe esta, nîşanê roşinbîran danê. Mi meraq kerd. Mi ewnîya ke vanê ma kurdan rê yew alfabeya latînkî îcad kerda. Kurdî êdî wa alfabeya ereban ney, bi na alfabeya ke ma kurdan bi xo amade kerda binusê. Ma hemîne înan ra va ke alfabeya latînkî ya kurdkî 1932 ra nat esta û hetanî nika bi hezaran kitabî pê nusîyay.

Peynîya panelê tewr peyênî de ke êdî konferase qedîyayêne, her hîrê embazê mayê ke Unîversîteya Artuklu ya Mêrdînî ra ameybîy, înan yew plaket pêşkêşê Dr. Necmedîn Cebarî kerd. Zaf keyfê temaşekaran naye rê ame. Belkî des deqayî zerrî ra û payanî ra çepikî cenay.

Axir sey vateyê peyênî ez wazena vajî, helbet mi hol zanayêne ke mîyanê sînoranê dewleta Îranî de qisimêko muhîm yê welatê ma Kurdîstanî esto, gelek kurdê ma uca ciwîyenê la hişê mi de hende zelal nêbi. Nê şîyayîşî reyde derheqê Kurdîstanê Rojhelatî de fotografêko muhîm hişê mi de zelal bi. Çîyo tewr muhîm, mi bi çimanê xo dî ke şaristananê muhîman yê sey Mahabad û Sine de kurdî bi kurdbîyena xo, bi erjanê xoyê neteweyîyan îftîxar kenê, kurdbîyena xo reyde aşt ê. Werrekna kurdê mayê Bakurî zî wina erjanê xoyê neteweyîyan û kurdbîyena xo reyde aşt bîyêne û bi kurdbîyena xo, bi ziwanê xo, bi mîlîyetê xo îftîxar bikerdêne.

Seba wendişê qisimê yewin bitikne>>>

Seba wendişê qisimê diyin bitikne>>>

Seba wendişê qisimê hîrêyin bitikne>>>