Tanî Estanikî û Deyîrê Ma

Tanî Estanikî û Deyîrê Ma

Roşan Lezgîn

Tanî Estanikî û Deyîrê Ma nameyê kitabê J. Îhsan Esparî yo. No kitab reya verêne adara 1995î de Almanya de hetê Weşanên Rewşen ra ginayo çape ro. Reya diyîne zî, payîzê 2004î de Îstanbul de hetê Weşanxaneyê Vateyî ra ginayo çape ro û 198 rîpelî yo.

Verî ke ez derheqê muhtewaya nê kitabê ma de tay agahîyan bida û tikêk zî fikrê xo îlawe bika, ez wazena derheqê cuyê nê nuştoxê ma yê erjayeyî de tay agahîyan bida.

J. Îhsan Espar 1956 de Pîran de maya xo ra bîyo. Ey 1979 de, Dîyarbekir de Înstîtuyê Perwerdeyî qedênayo. Demeyêko kilm Kurdistan de mamostetîye kerda. Ameyîşê Cuntaya Eskerî ya 1980î ra pey, semedê xebata ey a sîyasî polîs ci geyrayo. Menga nîsana 1982 de Kurdistan ra vejîyayo, 1983 de şîyo Swêd û nika zî uca ciwîyêno. J. Îhsan Esparî Swêd de zî unîversîte de tarîx, îlmê cematkî û averşîyayîşê ziwanê ciwananê diziwanîyan wendo.

Hetanî ewro gelek nuşteyê ey ê kurdkî (kirmanckî, kurmanckî), tirkî û swêdkî, hîkaye û şîîrî ey ê kirmanckî kovar û rojnameyan de neşr bîy. O, Grûba Xebate ya Vateyî reyra ziwanê kurdkî û bi taybetî lehçeya kirmackî ser o xebitîyêno. Û hûmara yewine ra hetanî nika redaktorîya kovara Vateyî keno.

Kitabê ey:

1. Tanî Estanikî û Deyîrê Ma, Çapa yewine Weşanên Rewşen, 1995 Berlîn, Çapa diyîne Weşanxaneyê Vateyî, 2004 Îstanbul
2. Beyi Se Bena?, Weşanxaneyê Vateyî, 2004 Îstanbul
3. Ferhengê Kirmanckî (Zazakî)-Tirkî û Tirkî -Kirmanckî (Zazakî), çapa yewine 2001, çapa diyîne ya hîrakerdîye 2004 Îstanbul, (No Ferheng, Grûba Xebate ya Vateyî reyra amade kerdo.)
4. Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), 2005 Îstanbul (No kitab, Grûba Xebate ya Vateyî reyra amade kerdo.)

Kitabê ke tadayê (tercume kerdê):

1. Beşîkçî, Îsmaîl, Çend gotin li ser ronakbîrên Kurd, 1992 Bonn (Tirkî ra kurmanckî, J. Îhsan Espar & Amed Tîgrîs)
2. Nordqvist, Sven, Dema Findo biçûk bû û winda bû, 2001 Stockholm (Swêdkî ra kurmanckî)
3. Defoe, Daniel, Robinson Crusoe, 2005 Îstanbul (Swêdkî ra kirmanckî)
4. Hugo, Victor, Notre – Damea Parîsî, 2005 Îstanbul (Swêdkî ra kirmanckî)
5. Wolde, Gunilla, Kreşa Emma, 2007 Stockholm (Swêdkî ra kirmanckî)
6. Wolde, Gunilla, Tûte û Malîne, 2007 Stockholm (Swêdkî ra kirmanckî)
7. Wolde, Gunilla, Emmaya Eksî, 2007 Stockholm (Swêdkî ra kirmanckî)
8. Wolde, Gunilla, Tûte bi Pişê Kay Keno, 2007 Stockholm (Swêdkî ra kirmanckî)
9. Wolde, Gunilla, Tûte Hurdî yo, 2007 Stockholm (Swêdkî ra kirmanckî)

Eke ma agêrin muhtewaya kitabî ser, bêguman seke nameyê xo ra zî eyan o, kitab arêkerdişê folklorî yo û heme 6 qisman ra ameyo meydan.

Sernameyê qismê yewinî “Gore bi edetanê ma zewac” o. No qisim rîpel 11 ra dest pêkeno hetanî rîpel 34 dewam keno û tede goreyê edetanê mîyanê Pîranî, sere ra hetanî peynî merhaleyê zewicîyayîşî yenê qalîkerdiş. Mavajin, “’Emrê zewacî”, “Awa yerî”, “Keyneki veynayîş” (Kêneke dîyayîş), “Qali girewtiş” (Soz girewtiş; la pa wa kerdiş), “Cenî waştiş”, “Qalin birnayîş”, “Nîşan ronayîş”, “Şîrine werdiş”, “Patîrey” (Lengerî), “Cêz erînayîş”, “Şewa henî”, “Veyve” û “Zêrey (Zeyî)” derg û dila amey qalîkerdiş.

Qismê diyîne “Deyîr” ê. No qisim de tam 26 tene deyîrî amey komkerdiş. Heme deyîrî sey vatişê vatoxan ameyê nuştiş. La çi heyf ke kitab de notayê deyîran çin ê. Werrekna îmkanî bibîyêne, nuştoxî nê heme deyîrî yewe bi yewe fekê vatoxan ra bigirewtêne kamera. Dima ra hetê yew muzîsyenê profesyonelî ra notayê înan biamêne ronayîş. Bi no qayde, nê deyîrî do hîna weş heta bi heta xizmetê muzîkê ma de bîyêne. Herçendî vateyê deyîre zaf muhîm bê û kesê ke ziwan û edebîyatî reyde mijul benê, şênê ci ra zaf îstîfade bikerî zî la esas deyîre meqamê xo reyde temam bena, gerek meqam bîyero zanayîş ke deyîre yew manaya xo bibo. Ez hêvî kena ke nuştox va pa bîyaro û na kêmanîye bîyero temamkerdiş.

Qismê hîrêyine “Meseley” ê. No qisim de tam 21 tene meseleyî estê. Hema vajêne ke nuştoxî hemeyê meselan vîrê xo ra arêkerdê. Çi meseleyê ke ey verê cû Pîran de yan zî sewbîna cayan de eşnawitê, senî ke vîrê ey de mendê, ey zî bi o qayde nuştê. Nuştoxî fekê kamî ra mesela eşnawita, eke vîrê ey de mendo, nameyê qalîkerdoxî yan zî qalîkerdoxe bin de nuşto. Nê meselan ra yewe bi no qayde ya:

“Yew dizd hergû roj sewlanê cematî camî ra tiraweno.

Rojê cemat vano “Inhawa nêbeno, ma xwi rê yew mêrdimî veynî, wa sewlandê ma heti newbeti bigêro û ma piya heqê yê bidî.” Cemat qebul keno û ebi inhawa cematî ra yew newbeta sewlan paweno.

Pawitoxê sewlan şino keye, cenêrda xwi ra vano:

- Mi xwi rê yew gure dîyo. Ez eyro ra pey camî di sewlanê cematî paweno.

Wexto ki azanê sibhay wanêno, cenêki dekuwena mêrdedê xwi, vana:

- Wardi, wardi mêrdek, mela ha veng dano, şo camî!

Mêrdekî ra veng nêveciyêno. Cenêki hewna dekuwena bide. Mêrdek vano:

- Cenêki, mi bigeyri, ez xwi rê rakewena. Dizdê sewlan ez o û ez zî ha keye di yo. Kam şino sewlan tiraweno?”

Qismê çarine de “Vateyê kay” estê. Vernîya vateyanê kayî de nuştoxî derheqê înan de yew şirove nuşto, vano:

“Vateyê kay, kultur, psîkolojî û zewqê gedan îfade kenî. Vatan di yew fikir ya zî mantiq çinîyo. Tema yînî muşterek nîya. Kes şêno gelek hedîsanê cîyayan nê tekstan di veyno. Beyntardê nê hedîseyan di têkilî zî çinîya. Yew mesela ra perenî yewna mesela. …”

Qismê pancine “Nameyê Tanî Mewqîyanê Pîranî” yo û no qisim de nameyê cayan û mewqîyanê dorê merkezê Pîranî heme ameyê nuştiş.

Qismê şeşine, yanî qismo peyên zî “Estanikî” yo. No qisim de şeş tene sanikî estê. Tay sanikî hetê merdimanê bînan ra ameyê arêkerdiş. Mavajin “Şanika Biza Kole” hetê Elîcanî ra, sanika “Pisinge û Kutik” û “Qemer” hetê Lerzan Jandîlî ra, sanika “Şay Maran” hetê Malmîsanijî ra ameyê arêkerdiş.

Kitab de yew xetaya basîte ya teknîkî zî kewte verê çimê mi; rîpelo ke muhtewaya kitabî tede ameya rêzkerdiş, yanî qismê “TEDE” de tay numreyê rîpelan şaş ameyê nuştiş. Mavajin ke “Pisîngi û Zeng……118” nuşte yo, la rîpelê 118 de “Elîfi Kura Ya?” esta û “Pisîngi û Zeng” zî ha rîpelê 120 de.

No kitab folklorê ma ra yew eser o.

Seke yeno zaneyîş, nê davîst serranê peyênan de cuyê şarê ma her hetan ra serûbin bi. Şarê ma koçber bi. Erdê xo, herrîya xo ser ra kewt dûrî. Dewî, banî, keyeyî amey veşnayîş… Nê hedîseyan tesîrêko negatîf kultur û ziwan û folklorê ma ser o kerd. Bêguman zafê folklorê ma zî dewan û banan û keyan reyde veşa, bi weli. Hetêk ra zî, teknolojî bi suret kewt mîyanê cuyê ma. Polîtîkaya asîmîlekerdişî û yasaxbîyayîşê ziwan û kulturê ma ra teber, kanalanê televîzyonanê tirkan zî kulturê ma bi ma da vindîkerdiş; bi no qayde şarê ma bi xerîbê xo… Xulasa nê davîst serrê peyênî, yanî serranê 1980an ra heta bi serranê 2000inan seba ziwan û kultur û folklorê ma yew dewranêko zaf krîtîk bi; keyeyê ma xeripîya; zafê çîyê ma bîy vindî. Labelê ma rê folklor zaf muhîm bi. Werekna ma zî sey şaranê bînan firsendê xo bidîyêne û folklorê xo wexto wextên de heme bidayne arê. Yan zî werrekna heme wendeyê ma sey J. Îhsan Esparî, sey tayna merdimanê ma yê erjayan ke hûmara înan engiştanê yew destî ra vêşêr nîya, belê, wendeyê ma yê bînî zî sey înan hîşyarê xo bîyêne. Her yewî cayê xo de folklorê ma bidayne arê. Çi heyf!... 

Nika ke ma wazenê yew edebîyato modern bîyarin meydan, a dara tewr qewîn û sehîhe ke ma paştîya xo bişanin qirmê aye, helbet dara folklorî ya, yanî edebîyatê ma yo fekkî yo; folklorê ma yo. Çunke ma yew mileto wayîrê yew kulturê nuştekî nîyê. Sedemê nê rewşî zaf ê; sedemê zereyênî û teberênî têmîyankewte yê; yew sedemî tesîr ro yewnayî kerdo. Yan zî yew sedemî yewnayî xo reyde ardo meydan. Belê, seba ke ma yew ziwano sehîh edebîyatê xo de bişuxulnin, ganî ma kok û ristim û rîşteleyanê xo yê esîlan ser o zergun bibin. Û helbet heme reng û dirûv û xasîyetê ma yê karakterîstîkî zî mîyanê folklorê ma de nimite yê.

Folklor delîlê bîyayîşê tarîxî yê miletî yo. Folklor sey tesewurî nêameyo wucûd; hetê kesêk yan zî çend kesan ra netîceyê yew tesawurêkê bi zaneyîşî de nêameyo viraştiş, ney, folklor yew proseso derg û dila yo tarîxî de bi hawayêko tebîî û bi xebatêka anonîme virazîyayo. Helbet her esero folklorîk yew esero hunerî yo. Sey yew eserê hunerê modernî, gelek mesajê cîya-cîyayî yew esero folklorîk de zî estê. Bena ke zafê nê mesajan ra ma bi xo ewro zêde fam nêkerin, yan zî ma rê zêde yew manaya xo çin bo, la no yew çîyêdo zaf muhîm o ke prensîbê exlaqî yê yew miletî folklor de pawite yê. Nika tekane çime yo ke ma yew awa bêminete, awa helale ci ra bişimin, folklorê ma yo. Û heke ma na merhale de folklorê xo arênêdin, yan zî kesê ke edebîyatê modernî reyde eleqedar benê, eke bala xo hurdî-hurdî nêdê folklorî ser, ez bawer nîya ke bişenê yew ziwano sehîh bişuxulnê. Eke ma, qet nêbo hetê ziwanî ra, qiseykerdişê xo yo edebî ziwanê eseranê xo yê folklorî ser o awan nêkerin, bena ke ma dekewin dama yew ziwanê viraşteyî yan zî yew ziwanê bêkokî. O semed ra lazim o ke heme çîyê folklorîkî bi metodolojîyêko rast bîyerê arêdayîş, qeyd bibê. Çunke folklor hîşê ma yo muşterek o, hîşê ma yo neteweyî yo.

Nêke tena mîyanê ma de, ney, verîya ma de zafê miletan edebîyatê xo yê fekkî heme arêdayo, muhafeze kerdo, ser o mutala kerdo. Dima ra hêdî-hêdî edebîyato modern kokê xo yê folklorîkî ser o awan kerdo. Badê ke edebîyato modern balix bîyo, xora, folklorî zî wezîfeyê xo temam kerdo. La mîyanê ma de, seba ke rewşê miletê ma sey miletanê bînan aver nêşîyo, seba ke ma her hetan ra erey kewtê, coka edebîyatê ma yo modern, o ke esto, hema nêkewto linganê xo ser. No semed ra na pêle de edebîyat û ziwanê ma zaf hewceyê folklorî yê.

Roja ewroyîne de, eke folklor nîyero arêdayîş, qeyd nêbo, êdî bin ra beno vindî û şino. Seke qet çin bîyo. Coka na merhale de werre bi canê ê kesî ke dest eşt folklorê ma, eke tena yew çekuye bo yan zî yew qale bo, vindîbîyene ra xelisnaya.