Tarîx û Milet

Her milet wayîrê yew tarîxê muşterekî yo. Tarîxo ortax, miletbîyayîş de xususîyetêko muhîm o. Xora na taybetmendî vîrê miletî de hîsêko neteweyî û şuûrêko tarîxî virazena.

Wexto ke ma tarîxê kurdan ra ewnîyenê, ma vînenê ke kurdî bi heme grûbanê cematkîyanê xo wayîrê yew tarîxê muşterekî yê. Her çiqas wextî reyde cografyaya kurdan lete bîya û kurdî yewbînan ra dûrî kewtî zî hetanî ewro bi hawayêk yewbînan de têkîlî ronaya.

La tena estbîyayîşê nê tarîxî bes nîyo. Gerek no tarîx bi hawayêko rast bireso neslê bînan zî. No zî bi wasitayê îlmê tarîxî beno. Zaf munaqeşeyî zî ewta ra, yanî “nuştişê tarîxî” ra dest pêkenê. Eke miletêk tarîxê xo nênuso, o tarîx yan beno malê miletêkê bînî, yan rast nênusîyeno yan zî kemî maneno.

Bi rastî derheqê kurdanê zazayan de hetê tarîxî ra zaf cigêrayîş nêvirazîyayo. No zî zaf rey suîstîmal bîyo. Mesela serranê peyênan de derheqê kurdanê zazayan de tayê teorîyan ra sey “heqîqet”î behs beno ke nînan ra yewe zî “Teorîya Deylemî” ya. Her çiqas tayê oryantalîstan tena sey “îhtîmalêk” na teorî ra behs kerdo zî, tayê merdimî sey “heqîqetêko bêşik” ewnîyenê tira. Bingeyê na teorî tena pêmanayîşê çekuyê “Dimilî” û “Deylem”î yo. Ney ra vêşêr qet delîlêko tarîxî çin o. Labelê ewro bi dokumananê tarîxîyan vejîyayo orte ke kokê çekuya “dimilî” “dunbulî” yo û zemanî reyde sey “dumbulî, dumulî, dimilî” bedelîyayo. No tewir bedelîyayîşê vengan dimilkî de sey çekuyanê “şenbe-şeme”, “sinbore-simore” de xora esto. Reyna Şerefname de behsê “Dunbuliyê Boxtî” beno û ma zanî ke ewro zî “dimilî” nameyê yew eşîra kurdan o ke qismêkê înan kirdaskî qismêk zî kirdkî (zazakî) qisey kenê. Reyna vejîyayo orte ke “dimilî” û “Deylem” cîya yê.

Bêdelîl bo zî, tayê merdimî na teorî zaf seweknenê, vanê belkî ma no hewa tarîxê zazayan, tarîxê kurdanê bînan ra cîya bikê. No nimûne hetê usûlê tarîxnuştişê oryantalîstan ra zî balkêş o. Zafê oryantalîstî sey objeyêk ewnîyenê şarê ma ra. Raştîya miletê ma peygoş kenê, goreyê teorîyanê xo ma “tarîf” kenê. Coka ma gerek tarîxê xo bi hewayêko rast binusê. Nêke şuûrê tarîxê ma zirar vîneno.