Tarîxê Îraîlîyan ra di qehremanî: Mordexay û Estêre

Enê şeş-hewt serrê ke ma Newepel vet, hende wextê mi girewtêne ke ez nêeşkaya xwu rê kitaban biwanî. Hîna zaf zî raştkerdişê nuşteyan wextê mi girewtêne. Mi enê rojan firsend dî, dades kitabê muhîmî wendî. Mesela, mi aşma rojeyî de mealê Quranî zaf bi dîqet wend. Nika zî ez Tewrat wanena. Çewres kitabê Tewratî pêro zî muhîm ê. Hem seba tarîxê dînî hem seba tarîxê beşerî yê însanîyetî, bitaybetî seba tarîxê şaranê Rojhelatê Mîyanînî melumatê zaf muhîmî tede estê. Werrekna mi rewna biwendêne.

Verêna, ez gama ke kitabêk wanena, ez wazena ser o binusnî zî, qet nêbo, tayê qisman yan tayê melumatan neqil bikerî ke belkî faydeyê xwu sewbîna merdiman rê zî bibo. Çimkî her kes firsend nêvîneno metnanê hende giranan biwano.

Tewrat ra gelêk melumatê enteresanî kewenê verê çimê mi, ez wazena hemîne neqil bikerî, la mumkin nîyo. Tenya ez tayê qisman ser o nusena, tayê çîyan neqil kena.

Mesela, çîyo muhîm ke mi Tewratî ra fam kerd, kam gama ke îsraîlî kewtê tenge, bela yan bobelatêk ameyo înan sere de, ma vajin, welatê înan dagîr biyo, bindest kewtê yan zî welatê xwu ra ameyê surgunkerdiş, înan tim xwu sûcdar kerdo, vato, rîyê qisûr, xeletî û kêmanîya ma ra bela ameyo ma sere de. Eno fikir îsraîlîyan de sey felsefe yo. Sey nimûneyî, Tewrat de, qismê 17. yê kitabê Qralî - II de wina nuşte yo:

"17.6. Serra newine yê qraltîya Hoşea de qralê asûrîyan Samîrîye girewte. Şarê îsraîlî surgunê Asûrî kerd. Halah de, kîşta robarê Xabûrî Gozan de û bajaranê Medan de ê îskan kerdî.  

17.7. Seba ke înan vera Homayê xwu Rebê ke ê binê nîreyê fîre'wnê Misirî ra xelisnayî û Misir ra vetî de gunehkarîye kerde, coka enê çî ameyî îsraîlîyan sere de. Çimkî sewbîna homayan rê îbadet kerdêne."

Seke aseno, Tewrat bi xwu vano, seba ke înan gunekarî kerde, sewbîna îlahan dima şî, coka enê çî ameyî înan sere de. Îsraîlî seba ke tenge ra bixelisîyê, Rebê Homayî ver de gunekarîya xwu îtîraf kerda, efûya xwu waşta, soz dayo ke rîayetê heqîye kenê û bi yewbînan girewto, o wext Rebî zî înan rê rayir akerdo û ê tenge ra xelisnayê.

Seba ke ez wazena enê nuşteyê xwu de esas behsê di qehremananê înan, yanî behsê Mordexayê yahûdî û Estêra rindeke bikerî, coka ez wazena qismê 25. yê eynî kitabî ra tayêna ayetan neqil bikerî ke mesela baş fam bibo:

"25.8. Qralê Babîlîyan Nebukadnessar serra newêsine ya qraltîya xwu de, roja hewtê aşma pancine de qumandarê alayîya muhafize, wezîfedarê qralê Babîlî Nebuzaradan dekewt Yarûşalim [Quds].

25.9. Mizgewta Rebî, saray û heme keyeyê Yarûşalîmî veşnayî, banê muhîmî rijnayî.

25.10. Artêşa kildanîyan ke binê emirê qumandarê alayîya muhafize de bî, bedenê dorê Yarûşalîmî rijnayî.

25.11. Qumandar Nebuzaradanî, êyê ke sax mendê, qaçaxê ke şîyê mîyanê sefanê qralê Babîlî û şaro ke mendo surgun kerdî.

25.12. La seba ke bibê miqateyê rezan û citêrî bikerê tayê feqîrî uca verdayî.

25.13. Kildanîyan mizgewta Rebî ra estûnê tûncî, tîkmeyî û hewza tuncîne parçe kerdî berdî Babîl.

25.14. Sitilî, huyeyî, maşeyê fitîlan, tebaqî û heme eşyayê tuncînî ke merasîmê îbadetî de ameyêne bikarardiş girewtî. 

25.15. Qumandarê alayîya muhafize buxûrdan û firaqê zerrnê safî û sîmê safî ra heme girewtî berdî."

Asûrî bi eno hawa Qudsî talan û wêran kenê, şarê îsraîlî zî hetê welatê Medan ser surgun kenê. Îsraîlî tam hewtay serrî surgun de manenê.

Ma destpêkê kitabê 17. Estêr ra tayê ayetan neqil bikin ke meselaya Mordexay û Estêre hîna baş fam bibo:

"1.1. Ahaşveroş mintiqaya ke Hodû ra hetanî Qûş derg bena de padîşayê se û vîst û hewt bajaran bi. (Ahaşveroş bi nameyê Xerxes zî yeno zanayiş. Hodû ra hetanî Qûş zî, yeno manaya Pakistanê ewroyî ra hetanî Sûdan.)

1.2. O wext textê xwu yê Diza Sûsa ra welat îdare kerdêne.

1.3. Serra hîrêyine ya padîşayîya xwu de seba şerefê heme mîreyan û wezîfedaranê xwu şayîyêk tertîb kerde. Qumandarê artêşe yê Persî û Medî, giregirî û walîyê bajaran uca bî."

(…)

1.9. Eynî wext de keybanû Vaştî zî seba cinîyanê ke saraya padîşa Ahaşveroşî de bî şayî dayêne.

1.10-11. Roja hewtine, padîşa Ahaşveroşo ke tesîrê şerabî ra keyfweş biyo, emir da hewt axayanê ke xizmetê heremê ey kenê -Mehûman, Bîzta, Harvona, Bîgta, Avagta, Zetar û Karkas- keybanû Vaştî bi taca xwu biyarê hizûrê ey. Keybanû Vaştî rinde bî. Padîşayî waştêne aye nîşanê şarî û mîreyan bido ke a çiqas rindek a.

1.12. Labelê keybanû Vaştî emirê ke axayanê heremî ardo red kerd. Enê ser o padîşa zaf hêrs bi, hêrsan ra xwu werd.

1.13. Padîşa bi rîsipîyanê ke qanûn zanê dir şêwirîya. Çimkî edet bi, gereka padîşa bi rîsipîyanê ke qanûn û edalet zanê dir bişêwirîyêne.

1.14. Bi rîsipîyanê tewr nêzdîyê xwu Karşena, Şetar, Admata, Tarşîş, Meres, Marsena û Memûkanî dir rî bi rî şêwirîyayêne. Enê hewt rîsipîyê Împaratorîya Persan û Medan îdarekarê tewr berz yê Împaratorîye bî.

1.15. Padîşa Ahaşveroşî persa, va 'Keybanû Vaştî goş nêda emirê ke ma bi wasitaya axayanê heremî şirawit, qanûnî gore gereka ma se bikin?'

1.16. Mamûkanî vernîya padîşayî û mîreyan de winî cewab da: 'Keybanû Vaştî neke tena vera padîşayî de, vera heme mîreyan û şarê heme bajaran de sûc kerd.

1.17. Çi cînîyê ke bi enê hereketê keybanû bihesîyê, do vajê 'Padîşah Ahaşveroşî seba ke bêro hizûrê ci emir da keybanû Vaştî la keybanû nêşî' û ê do goş nêdê mêrdeyê xwu.

1.18. Ewro cînîyê esilzadeyî yê Persan û Medan ke bi enê hereketê keybanû bihesîyê do vera camêrdanê esilzade yê padîşayî de eynî hereketî bikerê. Eno zî do bibo sedem ke cînî tim tehqîr bibê, camêrdî zî hêrs bibê.

1.19. Eke padîşa zî minasib vîneno, wa yew ferman vejo; eno ferman wa îlaweyê qanûnanê daîmî yê Persan û Medan bo. Enê gore, Vaştî reyna wa nêro hizûrê padîşa Ahaşveroşî û wa padîşa yewa aye ra rindêr xwu rê sey keybanû weçîno."

Seke aseno Îparatorîye yê Persan û Medan pîya ya. Tewrat de tim behsê her di miletan beno.

Meclisa îdareyî ya Împaratorîya Persan û Medan winî pêşnîyaz kena: 

"2.2. Xizmetkaranê taybetî yê padîşayî va 'Seba padîşayî wa ro keynayanê ciwan û rindekan ke destê kesî pê nêbîyo bigeyrê,

2.3. Padîşa her terefê welatê ke tede serwer o de wa wezîfedaran tayîn bikero. Enê wezîfedarî wa heme keynayanê ciwanan û rindekan ke destê kesî pê nêbîyo arêdê biyarê heremê Diza Sûsa, teslîmê axayê heremî Hegayê ke keynayan ra mesûl o bikerê. Seba ke hîna rindek bê, çi hewce keno wa bidê.

2.4. Peynî de kamcîn keynaya ke bi weşê padîşayî şîye, wa herinda Vaştî de bibo keybanû.' Keyfê padîşayî enê pêşnîyazî rê ame û winî zî kerd."

Hîkayeya Mordexay û Estêra ke miletê îsraîlî qirkerdiş ra xelisnayî tîya ra dest pêkena. Ez kitabê 17. Estêr ra tayê çî xulase bikerî.

Diza Sûsa de bi nameyê Mordexay yew yahûdî beno. Seke ma cor neqil kerd, qralê asûrîyan ê Îsraîl ra surgun kerdbî welatê Medan. Winî aseno ke eno merdim biyo xizmetkarê saraya împaratorîye.

Mordexay qebîleya Benyamînê lajê Yaqûb pêxamberî ra yo. Tîya de ma behsê yewna çî zî bikerin baş beno. Sedemo ke îsraîlîyan ra vanê "yahûdî" zî eno yo. Her duwês lajanê Yaqûb pêxamberî ra yew qebîla ameya meydan. Badê ke Misir ra vejîyayê zî barixa xwu cîya-cîya muhafeze kerda. Mîyanê înan de zî şer û pêrodayişî vejîyayê. Demeyêk bîyê di qralîyetî; eşîra ke lajê Yaqûb pêxamberî Yehûdayî ra ameya meydan Samîrîye de xwu rê qralîyetêko cîya nayo ro, yanî demeyêko derg di qralîyetê îsraîlîyan virazîyayê. Coka qismêkê înan ra vato "yahûdî", dima eno name teşmîlê hemîne biyo. La eslê xwu de heme "îsraîlî" yê.

Bi nameyê Hedesa yew dedkeynaya Mordexayê yahûdî bena. Babîyê Hedesa Avîhayîl û cînîya xwu mirenê, Mordexay keyneke gêno xwu het, weye keno. Nameyê aye Hedesa ya la dima ci ra vanê "Estêr". Estêre zaf ridek bena.

Badê ke temamê welatê Persan û Medan ra seba padîşayî keynayanê rindekan anê, Mordexay dedkeynaya xwu Estêre zî şiraweno saraya padîşayî. La aye ra vano kesî ra behsê milîyetê xwu meke, mevaje ez yahûdî ya. Axayê heremê padîşayî Hegay Estêre zaf ecibneno, xisûsî miqate beno. Çimkî heqîqeten Estêre zaf rindek bîya.

Keynayê ke welatan ra ardê, badê ke serrêk înan miqat kenê, yew bi yew şawenê nivîna padîşayî. Padîşa înan mîyan ra Estêre zaf ecibneno. Aye herinda Vaştî de keno keybanû û tace dano sere.

Mordexayo ke verê berê saray de wezîfedar o, demeyêk goşdarîya di merdiman keno ke wazenê padîşa Ahaşveroşî rê suîqest bikerê, ey bikişê. Mordexay xebere dano Estêre, a zî padîşayî ra vana. Padîşa ê merdiman qefilneno îdam keno.  

Ma ancî kitab ra neqil bikin:

"3.1. Enê hedîseyî ra pey padîşa Ahaşveroşî paye da lajê Hammedatayê Aqakijî Hamanî û o bi wezîfeyo berz muşeref kerd. Heme lîderan ra zêdeyêr selahîyet da ey dest. 

3.2. Emirê padîşayî ser o her keso ke verê berê saray de xebitîyeno gereka vernîya Hamanî de xwu çewt bikero, şiro erd. La Mordexay ne bi çewt ne zî şi erd.

3.3. Wezîfedaranê berê qesra padîşayî Mordexay ra persa va 'Ti çira vera emirê padîşayî de vejyenê?'

3.4. Her çiqas wezîfedaran ey ra her roje ena perse persayêne zî Mordexay goş nêdayêne înan. Enê ser o xebere daye Hemanî. Çimkî Mordexay înan ra vatbi ez yahûdî ya û înan waştêne ke bizanê hela enê tawrê xwu de dewam keno yan nê.

3.5. Hamanî gama ke dî Mordexay nêbeno çewt nêşino erd, hêrsan ra xwu werd.

3.6. Neke tena waşt ey bikişo, seba ke zanayêne o kamcîn miletî ra yo, coka qerar da, çiqas yahûdîyê ke welatê binê hukmê Ahaşveroşî de ciwîyenê hemîne mîyan ra wedaro."

Ez nika fikirîyena, gelo Mordexay çira hurmet nîşanê enê wezîrê neweyî nêdano? Beno ke Hamanî vetişê meydanî yê suîqestî de rolê Mordexay kerdo vindî, heqê ey werdo.

Seke ma sere de zî va, o wext hema vajêne ke miletê Îsraîlî heme surgunê welatê Medan bibî. Xulasa wezîro pîl Heman, rîyê Mordexay ra beno dişmenê yahûdîyan, fermanê înan vejeno.

Padîşa Ahaşveroş engiştraneyê xwu ke mohr ser o yo, vejeno dano Hemanî. O zî fermanê qirkerdişê yahûdîyan nuseno, mohrê padîşatîye dano fermanî ro. Gereka roja hîrêsê adarî de heme yahûdî bêrê qirkerdiş. Wexto ke ferman Diza Sûsa de wanîyeno, şar heybet gêno la Haman û padîşa Ahaşveroş xwu rê saray de şerab şimenê, keyf kenê.

Dima ferman se û vîst û hewt walîyan rê yeno şirawitiş. Xezînaya împaratorîye ra seba enê qetlîamî mesref bîle abirnenê. Êdî seba qetlîamî tena paweyê roja hîrêsê adarî vindenê.

Ma ancî kitab ra neqil bikin:

"4.1. Mordexay gama ke bi enê çîyan hesîya, kincê xwu dirnayî, pelase pişte xwu ro, wele kerde xwu sere ro, bi qîrî û barî feryad kerd, şi meydanê şaristanî.

4.2. Şi verê berê saray de vindert. Çimkî tu keso ke pelase pişta xwu ro nêeşkayêne enê berî ro şiro zere.

4.3. Her ca û bajarê ke fermanê padîşayî resabi ci de, yahûdîyan şînêko giran çarna, bermayî, feryad kerd, roje girewt. Zafê înan zî pelase pişte xwu ro û wele kerde xwu sere ro.

4.4. Wexto ke xizmetkarî û axayê heremî ameyî behsê halê Mordexay kerd, keybanû Estêre qerifîya. Seba ke pelase xwu ra bikero Mordexayî rê kincî şirawitî la Mordexay qebûl nêkerd.

4.5. Enê ser o Estêre ferman da axayê heremî Hatak ke xisûsî xizmetê padîşayî de bi; şiro Mordexay ra vajo, se biyo çi qewimîyayo.

4.6. Hatak verê berê saray ke meydanê şaristanî ser abeno de şi verê Mordexay.

4.7. Mordexay çi ameyo bi sere de, heme ci rê qal kerd. Seba ke yahûdîyan qir bikero, Hamanî mîqdarê pereyê ke xezînaya saray ra wehd kerdo bîle tam ci ra va. 

4.8. Seba ke nîşanê Estêre bido, yew nimûneyê fermanê ke seba kokê yahûdîyan biqelênîyo Diza Sûsa ra vila biyo zî da ci. Û waşt ke Estêre şiro verê padîşayî, ci ra merhemet biwazo, seba şarê xwu ci rê lavey bikero."

Qanûn yan zî edetê ê wextî gore, heta ke padîşa keybanû nêwazo, a nêeşkena şiro hizûrê ci. Coka Estêre apey xebere şawena Mordexay rê, vana, eke ez xwuvero şirê, qanûnî gore do mi bikişê. La Mordexay ancî xebere şiraweno ke fermanê qirkerdişê yahûdîyan vejîyayo, tek yew şansê înanê xelase esto, o zî a ya. Eke a şiro verê padîşayî, belkî fermanî bido betalkerdiş. Enê ser o Estêre mergê xwu kena xwu çim, vana "hema mi kişenê zî wa bikişê" û şina hewş de qarşî padîşayî de vindena. Padîşa gama ke aye vîneno, seba ke ci ra zaf heskeno, coka hêrs nêbeno, çogana xwu ya zerrnîne hetê aye ra derg keno. Estêre şina bi sereyê çogane gêna. Padîşa vano "Ti çi wazena?" Estêr vana "Eke padîşa zî munasib vîneno, ez wazena ewro seba ey yew zîyafet bidî, wa Hamanî zî xwu dir biyaro." Vana eke şima bêrê zîyafet ez waştişê xwu vana. Padîşa qebûl keno. Padîşa û wezîrê xwu Haman pîya şinê zîyafet. La Estêre waştişê xwu nêvana. Vana “Ez ancî zîyafet dana, eke şima reyna bêrê, ez do vajî.”

O mîyan de Haman zî seba îdamkerdişê Mordexay yew daraxacîya qasê 23 metreyî berz amade keno ke ey îdam bikero.

La Estêr padîşayî rê behsê Mordexay kena ke zemanêk heyatê padîşayî xelisnabi. Enê ser o, padîşayê împaratorîya Persan û Medan Ahaşveroş, ewnîyeno arşîvê împaratorîye ra, eke ey seba ena hewlîye tu îhsan bi Mordexay nêkerdo. Bi destê Hamanî ey xelat keno; Hamano ke a roje gereka Mordexay îdam bikero, bi emrê padîşayî, qeftanê padîşatîye dano pira, ey wenişneno estore, hefsarê estore de gêno û ey şaristan ra çarneno.

Estêre mêrdeyê xwu padîşa Ahaşveroşî rê behsê fermanê qirkerdişê yahûdîyan zî kena, vana “Ez zî yahûdî ya, gereka ez zî bêrî kiştiş.” Vana “Hamanî fermanê ma veto û mohrê to zî dayo piro.” Enê ser o, padîşa a daraxacîya ke Hamanî seba Mordexay îdam bikero amade kerdbî de Hamanî îdam keno.

Padîşa Ahaşveroş derheqê yahûdîyan de selahîyet dano Estêre û dedzayê aye Mordexay, engiştraneyê xwu yê ke mohrê ey ser o yo, ena rey dano înan. Ê zî nameyê padîşayî ser o ferman vejenê, fermanê verînî betal kenê, herinda ci de fermanê neweyî vejenê ke, ena rey yahûdî roja hîrêsê adarî de kam ke înan ra hesnêkeno bikişê. Yahûdî zî winî kenê, kamî ke înan ra hesnêkerdo, a roje înan kişenê.

Vanê qismêk şarê bînî zî o wext benê yahûdî. Kitab de wina vîyareno:

"8.17. Her ca û şaristano ke fermanê padîşayî resa ci de yahûdîyan mîyan de bi sedemê bextewarî û keyfweşîye. Şayî tertîb kerdî. Seke roşanê înan bo. Şaranê welatî ra zaf kesî bîyî yahûdî; çimkî tersê yahûdîyan kewtbi zerrîya hemîne."

Beno ke o wext tayê kurdê ma zî bîyê yahûdî. La merdim bawer nêkeno ke yahûdî bibê kurd. Enê kurdê ke Kurdistanê Başûrî ra şîyê Îsraîl û nika înan ra vanê "Kurdê Yahudî" beno ke nînan ra bê. Seke vanê, nika Îsraîl de nifûsê înan qasê hîrê seyî hezarî yo.

Welhasil kitab de derheqê Mordexayê yahûdî û keybanû Estêra rindeke de winî nuşte yo:

"10.1. Padîşa Ahaşveroşî heta bi cayê tewr dûrî yê welatî ra xerac girewtêne.

10.2. Pîltîya ey, qehremanîya ey û her hetî ra senî Mordexay muşeref kerdbi, tarîxê qralanê Persan û Medan de nuşte yo.

10.3. Mordexayo yahûdî padîşa Ahaşveroşî ra dima bi merdimo diyin. Mîyanê qewmê xwu yahûdîyan de zaf hurmet dîyêne û hetê zafine ra ameyêne heskerdiş. Çimkî o başîya qewmê xwu fikirîyayêne, seba selametîya heme qewmê xwu xeyret kerdêne."

Eke Mordexay û Estêre ra nêbîyêne, beno ke ewro qewmê îsraîlî dinya de nêmendbi. Çimkî zaf qewmî kokê înan qelêyayo, dinya ra bîyê vîndî şîyê.  

Kamcîn miletî ra benê wa bibê, werre bi ê kesan ke sey Mordexay selametîya qewmê xwu fikirîyenê û seba miletê xwu mucadele kenê. Ancî sey cînîyêk, werre bi canê Estêre zî, wina bi cesaret seba miletê xwu mucadele kerdo, ê qirkerdiş ra xelisnayê.