Tercume û Averşîyayişê Ziwanî de Rolê Tercumeyî

Ruhê Kurdîzade Ehmed Ramîz Begî rê

Ta zemananê verî ra, Babîl ra nat, seba ke miletî yewbînan ra fam bikerê, yewbînan dir têkilî ronê, hewcedarê tercumeyî biyê. Tercume netîceyê mucadeleyê însanan yê famkerdiş, zanayiş û muhakemekerdişê fikr, xeyal, tesewur û heme tecrubeyanê teberê xwu yo. Yan zî, o rayir o ke însan xebat û mucadeleyê xwu yê waranê sey fikir, zanist (bilim), huner û tecrubeyan de, bi ey miyanê milet û cematanê bînan de vila bikero û înan dir bare bikero. Coka tercume berê dinyaya fikir û xeyalanê ke ma baş nêşinasnenê, ma rê akeno.

Tercume, o çiyo ke ziwanêk de îfade beno, eynî çî, ena rey ziwanêkê bînî de, seke her hetan ra teqabulê ey bikero, newe ra îfadekerdiş o. Eke tercume nêbiyêne, tu milet bê tecrubeyanê xwu hayî ro tecrubeyê miletanê bînan nêbiyene û averşîyayişê medenîyetê dinya zî hende asan nêbiyêne. Reyna, sayeyê tercumeyî de, miyanê kultur û medenîyetanê cîya-cîyayan de pirdî virazîyayê; însanan û miletan zêhn, edet, keşf û fikranê yewbînan ra îstîfade kerdo û wina zî edet, kultur û fikrê muşterekî seba heme însanîyetî vejîyayê meydan; însanî zaf çiyan de eynî hiş, saman û sermiyanê fikrî, zanist û tecrubeyan de resayê pê.

Hetêkê tercumeyî zî o yo ke, sayeyê tercumeyî de, ziwanî bi xwu zî aver şîyê; kewtê binê tesîrê yewbînan û bi eno qeyde kapasîteya ziwanan biya hîra; ziwanan qabîlîyet, meharet, fam û ferasetê neweyî yê îfadekerdişî qezenc kerdê; çekuyê neweyî, qalib û termî dayê yewbînan û yewbînan ra girewtê. Her ke tercumeyî zêdîyayê, ziwanan de zengînîya vatişî û îzehkerdişî ameya meydan.

Eno derheq de, nizdîyê ma de nimûneyê hewlî estê: Averşîyayişê ziwanê tirkî û Tirkîya de averşîyayişê huner û edebîyatê modernî sayeyê tercumeyî de dest pêkerdo. Wezîrê Perwerdeyê Milî yê Tirkîya yê wextêk (1938-1946) Hasan Âli Yücel, yew kampanya dano destpêkerdiş û xwu resneno zafê entelektuelanê ê wextî, telîfêko baş dano înan û wazeno ke çiqas klasîkê miletanê bînan estê, açarnê ziwanê tirkî ser. Ena kampanya ra pey o ke ziwanê tirkî aver şino û Tirkîya edebîyat, huner û gelek wareyanê bînan de aver şina.

Reyna, Elî Esxer Muhemmed Xanî zî vano “Îranê modernî de fikro rexneyî, sey zaf fikranê bînan mehsûlê tercumeyî yo.” (1)

Ewro zafê welatanê dinya de “tercume” sey disîplînêko xwuser qebûl beno û unîversîteyan de sey derse diyeno wendiş. Derheqê tercumeyî de; derheqê metod, teknîk, uslûb û hawayê tercumeyî de hetanî nika dinyayêk kitabî û meqaleyî nusîyayê.

Herçiqas tercume bi xwu sey wareyêkê zanistî bihesibîyo û eno derheq de zaf çî biyerê zelalkerdiş zî reyna merdim eşkeno vajo ke tercume tam nêameyo îzehkerdiş. Çimkî tu metnêk eynî sey metnêkê bînî nîyo, seke ziwano verîn de ameyo nuştiş, wina, motamot bi o qeyde ziwanê açarnayişî (çeviri dili) de saz nêbeno. Coka her metno ke açarnîyeno, metnêko birîndar o.

Eke yew biwazo metnêk açarno yan zî karê açarnayişî bikero helbet ganî îlmê tercumeyî ra agadar bo. Labelê agadarbîyayiş zî qîm nêkeno, ganî her di ziwanan zî baş bizano û bi xwu zî wayîrê qabîlîyetê açarnayişî bo. Enê zî bes nîyê, açarnayox (*) ganî mana, îfade, dazanayiş û îlmê ke miyanê metnî de yê, waqifê înan bo û ziwanê ziwanî ra zî baş fam bikero.

Senî ke zafê ziwananê dinya sayeyê tercumeyî de aver şîyê, helbet ziwanê ma zî do sayeyê tercumeyî de aver şêro û wina aseno ke zaf ra tay binesazîyêk (altyapı) ziwanê ma de zî sererast biya ke ma êdî eşkenê tayê eseran biaçarnê ziwanê xwu ser.     

Heto bîn ra, her nesil mîsyonêkê xwu esto. Xebatêk, mefhûmêk -tîya de ma vajin ziwanêk- qonaxêk ra teslîm gêno û heta qonaxêna aver beno, heta ke teslîmê neslê ameyoxî keno. Her gure de wina biyo, wareyê ziwanî de zî wina yo. Û helbet her neslî goreyê îhtîyacanê xwu ziwan xebitnayo.

Nika eno ziwano ke ma pê qisey kenê, ma aîdê ey ê; dapîr û bapîranê ma pê qisey kerdo; bi enê ziwanî bermayê, huyayê... Welhasil eno ziwan bi eno hal ameyo û resayo hetanî ma. Eno ziwano ke nika esto, kapasîte û çekuyê ey qîmê înan kerdo. Eke nêkerdêne, înan do enê ziwanî aver biberdêne. Labelê nika ma, sey ecdadanê xwu verara koyanê berzan de, zozanan de nêciwîyênê; ma herikîyayê bi şaristanan û heyatêko newe vera ma de yo. Koyî, zozanî, weyekerdişê pesî û malî uca mendî. Eke nika koyan de şarê ma estbo zî zafê ma êdî şaristanan de ciwîyênê. Tîya, heyatê ma yê verînî ra zaf-zaf aver heyatêna esto ke ma tede yê; herinda şiwantî û gawantî de, herinda toxumeştiş û citekerdiş de, kar û gureyê tewir bi tewirî, xeyal û fikrê zaf neweyî estê; disîplînê cîya bi cîyayî vera ma de yê û ma mecbûr ê ke înan de wurzin û ronişin. Şaristan de, eno ziwan qîmê vatiş, îfade û îzehkerdişê her çî nêkeno. Ma çiqas bi ziwanê xwu qisey bikerin zî, reyna, zaf cayan de ziwanê ma lal maneno.

Eke ma yew disîplîn, fikir yan zî tesewurî ziwanêkê bînî de biwanin, ma senî zî bikerin ma nêeşkenê ê disîplînî ziwanê xwu de bifikirîyê; la wexto ke ma ziwanê xwu de biwanin, o çax seke o çî ziwanê ma de îcad biyo, ziwanê ma de xeliqîyayo, ma bi asanî ziwanê xwu de ê çî fikirîyenê. Tenya lazim o ke açarnayiş de rîayetê usûlanê tercumeyî bibo! Coka nika barêko giran milê neslê ma ser o yo. Eke nika ma enê gureyî nêkerin, çend wext viyaro, -beno ke- eno gure hîna zehmet bo. Çimkî hema tesîrê fikirîyayişê bi ziwanê ma însananê ma de esto. La çiqas wext şino têkilîya şarê ma ziwanê ma ra visîyena û ena zî yena a mana ke ziwan miyan ra wedarîyeno.

Seke ma cor de zî nîşan da, miyanê zaf miletan de averşîyayişê medenîyetan bi tercumeyî dest pêkerdo. Tercumeyî dir, tebîî yo ke wendoxê ziwanê açarnayişî, îlm û mana û dazanayişê ke ziwanêkê bînî de nusîyayê, şinasnenê; xeyal û tesewurê neweyî vernîya înan de şewle danê, la esas çiyo tewr muhîm ziwan tim xebitîyeno.

Tercume tenya o nîyo ke ma ziwanêkê xerîbî ra manayêk açarnenê ziwanêkê şinasî. Çimkî her ziwan bi sîstemê îşaretanê (göstergeler dizgesi) kulturêkê xwuserî dir, bi xulq û tebîetan, bi usûl û edeb û terbîyeyan, bi hawa û edetan, bi şeklê nîşandayişê refleks û reaksîyonanê miletî, bi eybdîyayiş û qîymetdayiş; bi erjanê komelkîyan (toplumsal değerler), xulase, bi heme şeklê ciwîyayişê miletî dir têzere de yo. Peyplanê (arka plan) her metin yan zî qiseykerdişî de enê çî tim hereket de yê. Coka tercume eslen tenya açarnayişê ziwanêk yan zî çekuyanê ê ziwanî nîyo. Tercume de, açarnayişê yew bi yew çeku yan zî cumleyanê ziwanêk ra vêşêr, ganî metin û mana biaçarnîyê. Eno nîno a mana ke tu ehemîyetê çeku û cumleyan çin o.

Ma vajin, ziwanê tirkî de cumleyêka winasî esta: “Açgözlü Hasan Bey, Dimyat’a pirince giderken evdeki bulgurdan oldu!” Cumleyêka winasî eke ma çeku bi çeku biaçarnin wina ya: “Hesen Bego çimvêşan, seba rizî şi Dîmyat la savarê eyo ke keye de bi, dest ra şi!” Bi eno şekil, manaya ke cumle de ya bena vindî. La eke ma wina biaçarnin, çiyo ke a cumle de, ziwano orîjînal (kaynak dil) de îfade beno, manaya ke ziwanê açarnayişî de teqabulê ey kena zaf ra tay dana: “Hesen Bego çimvêşan, nane geyra la lete zî dest ra şî!”

Reyna, her ziwan de tayê qalibî estê. Ma vajin, tirkî de: “Adınızı lütfeder misiniz?” Yan zî fariskî de: “Êsmê şerîfet?” Eke ma çeku bi çeku biaçarnin; “Şima nameyê xwu lutf kenê?” û “Nameyê to yo bi şeref?” Ziwanê ma de qet manaya ena cumle zî bi eno şekil çinê ya. La eke ma wina biaçarnin, tam îfadeyo ke teqabulê ena perse keno vejîyeno meydan: “Nameyê to bi xeyr?” Û cewabê ena perse zî wina diyêno: “Xeyrê Homayî ro to bo, nameyê mi...” Eno qalibo peyîn ziwanê tirkî yan zî fariskî de çinê yo.    

Û tercume de lazim o ke hem sîstemê herikîyayişê ziwanê orîjînalî hem zî ê ziwanê açarnayişî û qeydeyê gramerê (dilbigisi) her di ziwanan baş bêrê zanayiş. Ganî zanistîya ziwanî (dilbilim) û teorîya edebîyatî (yazın kuramı) zî bêrê zanayiş. Tercume bi qasê rexnekerdoxêk hişyarî û analîzkerdişê metnî zî wazeno.

Tercume de her kes wareyê xwu de enê karî bikero hîna baş beno. Ma vajin, şaîr şiîre biaçarno, doktor metnanê tibbî biaçarno, tarîxnas metnanê tarîxî biaçarno hîna baş beno. Merdim şaîr nêbo zî, eke şiîre biaçarno, ganî şiîre ra baş fam bikero. Wareyanê bînan de zî wina yo.

Heto bîn ra, zafê metnan tenya miyanê sînorê xwu yê objeyî (nesnel) de nîyê, teberê sînorê xwu yê asayeyî de zî bi zaf çîyan ra eşkera yan zî nimite têkildar ê. Lazim o ke açarnayox enê hetan ra zî haydar bo.

Reyna, miyanê ziwanêk de “ziwanî” zî estê: Ziwanê edebîyatî, ziwanê sîyasetî, ziwanê felsefe, ziwanê zanistî... Û zafê enê ziwanan zî miyanê xwu de qisim bi qisim cîya benê. Mesela edebîyat de: Ziwano epîk, ziwano lîrîk... Û her nuştox bi xwu zî ziwanê xwu yo orîjînal (özgün) o tenya aîdê xwu esto. Enê zî miyanê ziwanî de “ziwan” ê.

Metin bi ziwan nusîyêno helbet û her metnêk zî ziwanê xwu esto. Tayê metnan de nuştoxî bi xwu mana sergirewta (kapalı), nimita verdaya. Xwura tu eserêko baş estetîkê xwu wina viran nênawneno wendoxî.

Heto bîn ra, Seke Roland Barthes zî îzeh keno, tayê nuştoxî bi ziwano ke ma dest de hazir o, pê razî nêbenê, qîmê xwu pê nêanê. Ena babete de R. Barthes nuştoxan keno di qismî: Nuştox û nuştekar (yazar ve yazman). Û vano, “Ziwan nuştoxî rê amanc o, nuştekarî rê wasita yo...”(2)

Zafê nuştoxan tim wazenê ziwanêko newe virazê. Manaya rasterast (düzanlam) ra wetêr, wazenê manayêna (yananlam) zî bidê çekuye. Ma vajin,

“Miyanê şewa tarî de kewtî rayir û şî.”

Ena cumle bi eno qeyde bena cumleyêka sade. Labelê gama ke merdim vajo:

“Miyanê şewe de kewtî rayir û tarî-tarî şî.”

Êdî ena bena cumleyêka tilsimîne. Cumleya peyîne cumleyêka edebî ya, zêhnê wendoxî de tesîrêko îmajin (imgeli) virazena. Xeyalê wendoxî de berê vîrardişanê cîyayan kena a. Yanî tîya de, açarnayox ganî ziwanxebitnayişê nuştoxî ra zî haydar bo û açarnayiş de rîayetê ci bikero.

Açarnayox, eke metnêkê edebî açarneno, helbet lazim o ke bi qasê nuştoxê metnî, ê metnî ra fam bikero û wina bihesibno: Eke nuştoxî tenya bi ziwanê mi bizanayne, eynî bi enê erjan û bi enê tewirî gelo do eno metin senî binuştêne? Labelê eynî krîter seba metnanê teberê hunerî de wina nîyo. Ma vajin metnêko îlmî yan zî hiqûqî. Enê çî zî goreyê termînolojîyê xwu açarnîyênê.     

Gama ke metnêk ziwanêk ra açarnîyêno ziwanêna, lazim o ke tehm, boye, reng, şekil, estetîk, teşbîhî û îmajî, mana, îfade û dazanayişê ke ziwanê orîjînalî de yê, ziwanê açarnayişî de bi hawayo ke teqabulê înan bikerê, ganî newe ra bêrê sazkerdiş.

Tercume newe ra nuştiş o. La hema wina ser ra nuştişê çiyê hazirî nîyo û çîyo ke esto, newe ra tadayiş û nuştişê ey zî nîyo. Tercume nuştoxîya nuştoxî ya. Belkî zî, şaîrîya şaîrî...  

Tercume motamot sey metnê orîjînalî nîyo. Tercume bin ra bi komeçekuyanê cîyayan zî nîno nuştiş. Tercume bi xaye û amacanê xwu, bi qeydeyanê mexsûsê xwu, çîyêko cîya, teberê qeydeyanê tewiranê bînan ê nuştişî de, fealîyetêko taybet yê edebîyatî yo.(3)

_____________

* Bê ke ez hayî ro ci bî, ena meqale de kerdoxî (özneler) xwuvero nêrkî nusîyayê. Dima mi zî qet dest nêda înan. Neke ez bi xwu hetê cinsîyetî ra tenya nêrkî fikirîyena, nê! Beno ke zihnîyetê fikirîyayişê ma (ziwan nê) nêrkî yo, coka. Labelê wendox eşkeno formê nêrkî seba makî (açarnayoxe) zî fam bikero.

1 Zemîme Heftegîyê Hemşehrî, Tehran, Şomare: 39

2 Roland Barthes, Yazı ve Yorum, Metis Seçkileri, İstanbul 1990, r. 83-84

3 Esero ke mi nuştişê ena meqale de ci ra îstîfade kerdo: Akşit Göktürk, Çeviri: Dillerin Dili, YKY, 2. Baskı, Îstanbul, 2000.

Not: Ena meqale “Vate, Kovara Kulturî, Numre: 24, Îstanbul, Wesar 2005, r. 117-121” de weşanîyaya. Nika mi tenya hetê formê çekuyan ra, ma vajin sey “xo > xwu” tayê çî redakte kerdî.