Têkilîya Perwerde de Bikarardişê Ziwanê Dayîke bi Şeklê Îdareyî de Çi ya?

Perwerde de sey ziwanê dayîke bikarardişê ziwananê cîya-cîyayan yan zî bingehê ziwanê dayîke ser o perwerdeyê zafziwanîye û şeklê îdareyê mintiqayêk yan zî welatêk, babetê winasî yê ke yewbînan reyde nêzdîye ra eleqedar ê. Çunke zafê welatanê dinya de komelê cîya-cîyayî ke ziwanê xo yê dayîke esas gênê û fealîyetanê pewrerdeyî kenê, nê fealîyetî bi hawayêk muxtarîyetê (özerklik) îdareyî ra girêdaye yê. Muxtarîyetê îdareyî, bi halê xo yê tewr basîtî, têkilîya îdarekerdişî ya mintiqa hetê merdimanê ke a mintiqa de ciwîyenê û goreyê îhtîyac û waştişanê înan ra şekl girewtiş o. Mintiqayê muxtarî (özerk bölgeler), ê mintiqa yê ke babetanê sey perwerde, tenduristî (sağlık) û fealîyetanê kulturî yê nê mintiqayan de ê bi xo qerarê xo danê û tetbîq kenê. Coka perwerde senî tenzîm beno, kamcîn ziwan yan ziwanî kamcîn derece de benê, girêdayeyê polîtîkaya mintiqayanê muxtaran ê. Temamê mintiqayanê muxtaran yê dinya de teberê ziwanê serdestî de, ziwan yan zî ziwanê nê mintiqayan zî perwerde de yeno bikarardiş. Lîteraturê zafziwanîye de nimûneyê mintiqayanê muxtaran ke tewr zaf yenê zanayîş mintiqayê bask û Katalonya, û mintiqayê muxtarî Orîssa û Andhra Pradesh yê Hindîstanî yê. Nê mintiqayan de umûmen perwerde bi zaf ziwanan yeno kerdiş û ziwanê sey îngilizkî ke têkilîyanê mîyanneteweyîyan de zaf yenê gurenayîş zî bi hawayêko pêt yenê musnayîş. Hetta ke netîceyê polîtîkayanê perwerde û ziwanî ke nê mintiqayan de tetbîq benê, nê demanê peynîyan de bîyê babeta tayê cigêrayîşan û zanayîşê ke kewtê dest, ardim kerd ke derheqê ziwan û perwerdeyî de qenaetê pêroyî tadîyo lehê zafziwanîye ser.

Babeta perwerde de bikarardişê ziwanê eqalîyetan (azınlık dili) de yew nimûneyo ke nêzdîye ra Tirkîya eleqedar keno zî Îraq de Îdareyê Mintiqayî yê Kurdîstanî yo. Çunke tîya de perwerde zî tede heme karê îdareyî dewrê mintiqa bîyê. Îdareyê kurdan, kîşta kurdkî de ke ziwanê zafan (çoğunluk dili) yê mintiqa yo, bi tirkmankî, erebkî, armenîkî û suryanîkî perwerde dîyeno û butçeya perwerdeyê nê komelanê ke nê ziwanan qisey kenê hetê Îdareyê Mintiqayî yê Kurdîstanî ra dîyena.

Eke muxtarîyet nêbo ziwanê dayîke perwerde de nêno bikaardiş?

Yeno bikarardiş. Bitaybetî perwerde de bikarardişê ziwanê eqalîyetan umûmen herçiqas perwerdeyê mintiqayanê ke bi hawayêk wayîrê îdareyê muxtarîyetî yê, resmî yan zî xeyrî resmî de bêro bikarardiş zî, perwerde de bikarardişê ziwanê eqalîyetan şeklê metodê tekaneyî tena mintiqayê muxtarî nîyê. Sey nimûneyî, Fînlanda hetê şeklê îdarî ra wayîra awanîyêka muxtarî nîya. La welat de hem seba şarê serdest fînan hem zî seba komelanê swêdij û samîyan îmkanê perwerdeyê di-ziwanî yenê pêşkêşkerdiş. Fînlanda welatêko wina yo ke eksê gelek mintiqayanê zafziwanîyan de statuyê tayan û zafan bi hîyerarşîyanê cidîyan têra mûnde yo. Sewbîna zî, Fînlanda de sey Tirkîya fehmêko wişk yê îdareyê merkezî çin o. Welatêko bîn ke tede sey tewirêkê muxtarîye fehmêkê îdareyê merkezîyetîya ademî (ademi merkeziyetçilik) çin a, la ziwanê eqalîyetan perwerde de yenê bikarardiş zî Armenîstan o. Qanûnê bingehîn yê Armenîstanî bi hawayêko resmî ziwananê eqalîyetan yê welatê xo şinasneno. Bi nê hawayî Armenîstan de ziwanê komelanê eqalîyetan yê sey rûsan, kurdan û suryanîyan sey ziwanê perwerdeyî yenê bikarardiş û se derse yenê wendiş. Merdim eşkeno biperso ke nê xizmetê perwerdeyî ke seba ziwananê komanê eqalîyetan benê gelo çiqas kalîteyin ê, feqet sey prensîbî, qebulkerdişê ziwanê eqalîyetan muhîm o.  La welatanê sey Azerbaycan û Gurcîstanî de ke umûmen sey welatanê yew-etnîkî yenê zanayîş de, eke fehmêkê îdareyê sey muxtarîyetî tede çin bo zî, perwerde de bikarardişê ziwanê eqlîyetan hendayê Tirkîya bi mueyîdeyan nêno astengkerdiş (engellenme).

Îdareyê Muxtarî eşkenê têkilîya hîyerarşîke ya cayîye mîyanê ziwananê cîya-cîyayan de biqedînê?

Eke îdareyê muxtarî (özerk yönetimler) têkilîya hîyerarşîke ya cayîye mîyanê ziwananê cîya-cîyayan de biqedînê zî nêeşkenê garantîyêka qetî bidê. Bitaybetî mintiqayanê Orîssa û Pradesh yê Hindîstanî de ziwanê eqalîyetanê ke ewlehîya qanûnî ra girêdaye yê, la pratîk de tayê ziwananê bînan ra hîna vêşêr qîymet vînenê. Labelê eke vernî ro êbînkerdişê (ötekileştirme) grûbanê ziwanî ke kategorîya tewr cêrine yê komelkî de yê, bi qaso ke lazim keno, nêro girewtiş zî vernî ro vîndîbîyayîşê nê ziwanan yeno girewtiş. Benzerê naye de, wendegehê di-ziwanî yê spanyolkî-îngilizkî yê ke Kalîfornîya de domanê porto-rîkoyijî şinê, zaf serkewte yê. Labelê uca zî zafê aîleyê di-ziwanî mensubê sinifê mîyanênê serinî (üst orta sınıf) yê. Perwerdeyê di-ziwanî netîceyanê serkewteyan xo reyde bîyaro zî, seba wedartişê têkilîya tadakar (baskıcı) û hegemonîke ya mîyanê aîleyanê Hîspanîkî yê porto-rîkoyijan û sipîyanê ke Kalîfornîya de yê, bi tena sereyê xo qîm nêkena. Na rewşe de çîyo ke ganî bêro kerdiş, tena îdareyê merkezî tadayîşê îdareyê ademî-merkezî ser nîyo. Eynî wext de ganî bilebitîyê ke programanê perwerdeyî de hîyerarşîyê cayî (yerleşîk hiyerarşiler) ke eleyhê eqalîyetan de yê bivurnî û fehmê rexnegîr/vurnayox yê perwerdeyê zafziwanîye ke têkilîyanê seypêbîyene (eşit ilişkiler) xo reyde ano qebul bikerê û seba tetbîqkerdişê (uygulama) naye cadkerdiş lazim o.

Eke bi kilmîye vajîm, perwerdeyê zafziwanîye ke goreyê zaftewirîya sîyasî û kulturî ra yo, rewşa ke yew fehmê merkezperestîye (merkeziyetçi bir anlayış) tede serdest o de nêeşkeno tetbîq bibo. Nimûneyanê ke ma behsê înan kerd ra netîceyêko winasî vejîyeno meydan, seba ke hîyerarşî mîyan ra bêrê wedartiş û zafzwanîye de aver şêrîn, ganî ma bi hawayêk îdareyêko muxtar û fehmêko rexneyî (eleştirel anlayış) yê perwerdeyî qebul bikîn.*

________________

*Na meqale buroşurê "Polîtîkayê Zafziwanîye û Plankerdişê Ziwanî, Tirkî ra çarnayîş: Roşan Lezgîn, Weşanê DÎSA, Dîyarbekir 2013, r. 25-26" de weşanîyaya.