Unîversîteya Artuklu de Konferansa Kurdolojî

Unîversîteya Artuklu ya Mêrdînî û Unîversîteya Egzêterî (orîjînal: Exeter) ya Îngilîstanî roja 29.01.2011 de bi sernameyê “Tecrubeyê Akademîkî û Xebatê Kurdolojî” yew konferanse viraşte. Konferanse hela sibayî yew hela şanî yew, bi di panelan salona Unîversîteya Artuklu de virazîya. Gelek roşinbîr û nuştoxê ke amebîy wesênayene û wendekarê lîsansê berzî yê kurdkî ke Unîversîteya Artuklu de wanenê, konferanse teqîb kerd.  

Panelê destpêkî de Prof. Christine Allison ke Senterê Cigêrayîşanê Kurdkî yê Unîversîteya Egzêterî de derse dana, teblîxêk bi sernameyê “Unîversîteyê Egzêterî de Tecrubeyê Kurdolojî”, muawînê rektorê Unîversîteya Artuklu û serekê Enstîtuya Ziwananê ke Tirkîya de Ciwîyênê Prof. Dr. Qedrî Yildirimî zî teblîxêk bi sernameyê “Unîversîteya Artuklu ya Mêrdînî de Tecrubeyê Kurdolojî” pêşkêş kerd.

Prof. Christine Allison va, “Tecrube gelek muhîm o. Tecrubeyê merdimî yê şexsî estê û tecrubeyê ê bînan estê. Hetanî ke ma tecrubeyanê xo yê şexsîyan û tecrubeyanê ê bînan nêdîn têver û muqayese nêkîn, ma nêşênê vajîn ke ma tam bîyê pisporê karê xo. Ma sey di dezgeyanê akademîkan wazenê tecrubeyanê xo yewbînan reyde pare bikîn. Wezîfeyê ma seba kordolojî zaf muhîm o. 

Dezgeyê ma mîyanê Unîversîteya Egzêterî de çarçewaya Enstîtuya Cigêrayîşanê Ereban û Îslamî de bi nameyê ‘Senterê Cigêrayîşanê Kurdkî (Center for Kurdish Studies)’ ronîyayo û bîy panc serrî warê ziwan û edebîyatê kurdkî de xebitêno. Egzêter, bakurê Îngilîstanî de şaristanêko qijkek o la unîversîteya ma gelek gird a. Unîversîteya Artuklu de zî nêzdîyê serrêk tecrubeyê perwerdeyê kurdkî virazîyayo. Nika ma wazenê tecrubeyanê xo yewbînan reyde pare bikîn.”

Prof. Christine Allison va, “Dezgeyê ma ‘Senterê Cigêrayîşanê Kurdkî’ çarçewaya ‘Enstîtuya Cigêrayîşanê Ereban û Îslamî’ de ronîyayo. Ma her hetan ra miletê kurdî ser o cigêrayîşan kenê la hîna xebata ma hende hîra nêbîya. Gama ke ma no senter (merkez) awan kerd, erebanê nasyonalîstan û dewleta tirkan gelek zehmetî vetîy vernîya ma la ma ser kewtîy. Çarçewaya enstîtuya ma de qismê kurdkî, erebkî, fariskî û tirkî estê. Ez nêvana ke ez kurdolog a, ez folklorîst a. Ez folklorê fekkî yê kurdan ser o, bitaybetî zî folklorê dînî yê êzidîyan ser o xebitêna. Ez dersa edebîyatê fekkî dana. Prof. Haşim Ehmedzade zî dersa tarîxê sîyaset û edebîyatê miletanê Rojhelatê Mîyanênî dano. Nika 20 wendekarê ma yê doktora estê. Zafê înan kurd ê. La qismêk zî Amerîka û Ewropa ra yê. Kurdanê Îraqî ra Senterê Cigêrayîşan yê Îbrahîm Ehmedî û Mam Celal, hewna, Nêçîrvan Barzanî hetê madî ra ardimê ma kenê. Merkezê ma de dîyalektanê kurdkî ra bi kurmanckî û sorankî derse dîyena. Ma wazenê zazakî û gorankî zî derse bidîn la hetanî nika ma nêşay kadroyan peyda bikîn. Nika ma amadekarîye kenê ke yew kovare zî vejîn.”

Prof. Dr. Qedrî Yildirimî zî derheqê tarîxê kurdolojî de malumatî day û dima qalê tecrubeyanê perwerdeyê kurdkî ke Unîversîteya Artuklu de virazîyayê kerd. Prof. Dr. Qedrî Yildirimî va, “Xebata kurdolojî Elîyê Teremexî ra, ta serra 1591 ra dest pêkena. Elîyê Teremexî tîya ra 420 serrî verê cû hetê gramerî ra kurdkî û erebkî û fariskî têvero nay. Xebata kurdolojî nê wextî ra dest pêkerda û nika bi xurtî dewam kena. Na xebate bi Xanî, Celadet Bedirxan, Malmîsanij û Roşan Lezgînan dewam kena. Seîdê Kurdî tîya ra se serre verê cû Kurdîstan ra da piro şi Îstanbul ke Kurdîstan de bi nameyê Medreseya Zehra yew unîversîte bido akerdene. No mucadele dewam keno. Ewro bi hezaran kurdî kurdkî ser o xebitênê. Ez hemîne rê sipasdar a.

Ewro Çewlîg de yan zî cayêna de, wa kes bi nîyetêko xirab zazakî kurdkî ra cîya nêkero. Nika ma ha na unîversîte de her di lehçeyanê kurdkî têreyde perwerde de şuxulnenê. Hewna ma vera zîhnîyetê qedexekarî ke tena ziwanê tirkî ma ser o ferz keno zî mucadele kenê. Hetanî ke heqê kurdan, heqê ziwan û perwerdeyê kurdkî nêro nas kerdene, bi heme lehçeyanê kurdkî perwerde nêbo, ma fek mucadeleyê xo ra veranêdanê. Eke heq û huqûqê kurdan nêro nas kerdene, kîn û dişmenîya mîyanê miletan zî do wenêdarîyo.

Ma wayîrîye ro heqê heme ziwan û lehçeyan kenê. Xebata ma ya Unîversîteya Artuklu nê bingehî ser o dewam kena. Rektorê ma zî piştgîrê ma yo. Hetanî nika kurdan zaf xizmetê edebîyatê ereban, faris û tirkan kerdo. La ewro ra pey zanayeyê ma do xizmetê ziwan û edebîyatê kurdkî bikerê û sey rektorê unîversîteya ma Prof. Bediî Omay, sey Prof. Christine Allison û sey Dr. Clemence Scalbert, şaranê bînan ra zî do xizmetê ziwan û edebîyatê ma bikerê. Rektorê ma vano, şima seba kurdan çi proje amade bikerî ez îmza kena.”

Prof. Dr. Qedrî Yildirimî dewamê qiseykerdişê xo de va: “Ma seba ‘Qismê Ziwan û Edebîyatê Kurdkî’ yê çar serran muracat kerd, înan desturê ‘Enstîtuya Ziwananê ke Tirkîya de Ciwîyênê’ da. Ma seba ‘Ziwan û Edebîyatê Kurdkî’ muracat kerd la înan edebîyat kerd ‘kultur’. Ma sey yew proje muracat kerd, înan destur nêda ma la Unîversîteya Alpaslanî ya Mûşî û Unîversîteya Çewlîgî bi yew erzuhal muracat kerd, YÖKî destur da înan. Yê ma, hem kadroyê ma hem amadekarîya ma bi hawayêko tekuz estbî la yê înan dersxaneyo ke tede derse bidî zî çin o. Rayaumûmî ya kurdan piştgîrê ma ya. Ma do hewna muracat bikerîn la muhîm o yo ke merdim muhtewa pirr bikero. Axir senî zî bikerê, nika 20 wendekarê ma perwerdeyê lîsansê berzî vînenê û do serrêna mezun bibê. Ma do qismêkê nê wendakaran unîversîteya xo de îstîxdam bikerîn, qismêk zî seba unîversîteyanê bînan manenê. Payîzî, aşma êlule de ma hewna wendekaranê lîsansê berzî gênê. Seba qeydkerdişî, wa mezunê unîversîte bê û ALES de 55 puanan ra cor derece bigîrê temam o.

Perwerdeyê lîsansî de, her di lehçeyanê kurdkî, yanî kurmanckî û zazakî de ma dersa edebîyatê kilasîkî, dersa edebîyatê modernî, dersa edebîyatê fekkî (folklor), dersa alfabeya erebkî û dersa ziwanî danê. Vîst wendekaranê ma ra çar hebî bi zazakî, şîyês hebî zî bi kurmanckî derse gênê. Ma reyna wendekaran bigîrîn ma do hîna vêşî ca bidin zazakî. Hamnanî kurs de ma pancas wendekarî perwerde kerdîy. Nînan ra duwês hebî kurdê zazayî hîris û heşt hebî zî kurdê kurmancî bîy. Ma sertîfîqayê kurmancan bi kurmanckî nuşt, yê zazayan bi zazakî nuşt.”

Prof. Dr. Qedrî Yildirim peynî de qiseykerdişê xo bi kirmanckî (zazakî) temam kerd, va “Bi xatirê şima.”

Hela şanî Prof. Haşim Ehmedzade, Dr. Clemence Scalbert-Yucel û Dr. Abdurahman Adak panelîst bîy.

Sernameyê teblîxê Prof. Haşim Ehmedzadeyî “Disîplînêko Binbeş yan zî Xebata Waranê Marjînalan” bi. Haşim Ehmedzadeyî qalê termînolojî û nîyetê xebatanê oryantalîstîye û kolonyalîzmî kerd.

Prof. Haşim Ehmedzadeyî va: “Yew şaîrê afrîkayijî vatê, gama ke kolonyalîstî amey Afrîka, her çîyê ma raşana. Termê neweyî, nameyê neweyî ma ro nay. Ganî ma zî newe ra bala xo bidîn term û nameyanê ke ma ro nîyay. Ganî ma heme termanê dagîrkeran raşanîn û ma bi xo xo name bikîn.

Gama ke mi Îran de lîse wendêne, maliman ma ra persayêne vatêne, dewlemendîye yan zanayîş? Ma vatêne eke merdim zana bo, zanist destê merdimî de bo, dewlemendîye bi xo yena. La her game wina nêbeno, reye esta heqîqeten zanist beno desthelatdar la reye esta zanist destê dewlemendan de beno wasitayêk. Xora desthelatîye tena destê dewletan de nîya, her ca û her war de desthelatîye esta. Heme desthelatdarî wazenê goreyê îhtîyacîya xo ra bindestanê xo tarîf bikerê û înan rê yew nasname tesbît bikerê. Mîyanê desthelatdarîye û zanistî de zî têkilîyêka xurte esta. Mesela, îhtîyacîya kolonyalîzmî bi çi estbîy, goreyê ey ra xebata îlmî kerdêne. Kolonyalîstan goreyê îhtîyacîya polîtîkaya xo oryantalîstî şawtîy welatanê bînan. Helbet faydeyê xebata oryantalîstan şarê Rojhelatî rê bîye. Mesela, Garzonî seba îhtîyacîya kurdan ney seba îhtîyacîya sîyasetê kolonyalîstan ame ferhengê kurdkî-îtalyankî amade kerd la ewro warê xebata cigêrayîşanê kurdkî de faydeya xebata ey ma rê zî esta. Xebata A. Jaba, Minorsky û yê bînan zî wina ya. Oryantalîstan şarî, miletî kategorîze kerdîy, goreyê îhtîyacîya xo ya sîyasî ra yew nasname da înan. Labelê nika a polîtîka tekerrur kena. Miletê dagîrkerî yê sey tirk, ereb û farisan kolonyalîstan teqlîd kenê, ê zî goreyê îhtîyacîya xo wazenê kurdan bikerê mîyanê çarçewaya nasnameyêka kulturî. Mesela Unîversîteya Artuklu seba lîsansê berzî yê ‘Ziwan û Edebîyatê Kurdkî’ muracat kerdo la dewlete sey ‘Ziwan û Kulturê Kurdkî’ destur dayo. Çira? Çunke kam gama ke ‘edebîyat’ estbo ‘netewe’ zî esta. ‘Edebîyat’ miletî keno ‘netewe’. Dagîrkerî naye zanê, coka wazenê kurdan çarçewaya ‘kulturî’ de bigîrê. Wexto ke vanê ‘kultur’ zî, vanê ‘zafkulturî’. La ganî ma nê termînolojîyan raşanin, herinda ‘zafkulturîye’ de ma vajin ‘çendkulturîye’. ‘Çendkulturîye’ hîna rast a. Seba lehçeyanê miletê ma zî no termînolojî eynen wina yo. Mesela, neteweya ma kurdan, netweyêka ‘çend-lehçeyî’ û “çend-dînî’ ya. O semed ra ganî ma zafê terman raşanin û termanê neweyan virazîn.”

Prof. Haşim Ehmedzadeyî va, “Çira îngilîzolojî, fransizolojî û sewbîna lojî çin ê, çira kurdolojî esto? Gama ke vanê ‘kurdolojî’ yan zî gama ke farisî vanê ‘kordşenasî’ seke vajê ‘heywannasî’. Camêrd çend meqaleyan kurdan ser o nuseno beno ‘kurdolog’. Ti kam hetê kurdan şinasnenî? Meslegê to, branşê to çi yo? Mesela, eke ti tarîxnas î, to bala xo daya tarîxê kurdan ser, ti tena tarîxnas ê, ti bîyê aşnayê tarîxê kurdan. O semed ra, ez termê ‘kurdolojî’ ra hes nêkena, ez rast zî nêvînena. Coka ma nameyê senterê ke Unîversîteya Egzêterî de yo kerd ‘Senterê Cigêrayîşanê Kurdkî’.

Alimêkê Rojawanî vano ‘Ez xo rê heyret manena ke wendekarêkê ma yê unîversîte şino welatêkê Rojhelatî de yan zî Rojhelatê Mîyanênî de di serrî maneno, sey nimûneyî, beno îranolog û înan rê nasnameyêk ronano!’ Eynen wina bîyo. Wendekarêkê unîversîte yeno welatê ma ra gêreno, seba ke doktora bikero, werzeno çend formulanê îlmîyan nuseno û seke çîyêk keşf kerdo, nasnameyêk nano ma ra. O semed ra, ganî ma bi xo bibîn subjektê sazkerdişê nasnameya xo. Ma xo senî name kenê, ma o yê. Ganî ma heme tesnîfkerdiş, namedayîş, kategorîzekerdiş û tarîfkerdişê ke teberê ma de derheqê ma de ameyê viraştene, raşanîn û ma bi xo xo tarîf bikîn.”  

Dr. Clemence Scalbert-Yucel zî qalê senteranê ke Ewropa de seba wendişê doktora cayê cigêrayîşî yê, kerd. Dr. Clemence Scalbert-Yucel va, “Ez şêwirmenda wendekaranê doktora yê Senterê Cigêrayîşanê Kurdkî yê Unîversîteya Egzêterî ya. Nika 20 wendekarê ma yê doktora estê. Îngilîstan de heme tezê doktora bi îngilîzkî amade benê. Doktorantê ma yê ziwanî hîna zî çin ê, tezê wendekaranê ma zafane warê edebîyat, sîyaset û sosyolojî de yê. Tezê doktora yê yew wendekarê ma derheqê nasnameyê kurdanê zazayan de yo.

Wendekarê doktora şênê çend welatanê Ewropa de derheqê kurdan de xo biresnê kitaban. Reya verêne Fransa de, kursîyê kurdolojî hetê Roger Lescot û Kamîran Bedirxanî ra ronîyayo. Hewna, Enstîtuya Kurdî ya Parîsî, herçiqas dezgeyêko resmî nêbo zî, warê xebata kurdolojî de dezgeyêko zaf bitesîr o, hetanî nika burs dayo gelek wendekaranê kurdan. Îngilîstan de zî Wendegeha Wendişanê Rojhelat û Afrîka de qismê kurdkî estbi la Unîversîteya Egzêterî rewşa kurdkî başîye ser vurna. Nika kitabxaneyêkê ma esto. Ma xebitênê ke kitabxaneyê xo dewlemendêr bikîn.”       

Dr. Abdurahman Adakî zî qalê mecmuayanê (antolojîyanê) şîîranê kurdkî ke seserra 8. ra hetanî ewro mîyanê edebîyatê kurdkî de virazîyayê kerd. Dr. Abdurahman Adakî va, “Çimeyê edebîyatê kurdan û miletanê cîranan eynî yo. Destpêkê edebîyatê heme miletanê Rojhelatê Mîyanênî şîîr a. Eke ma muqayese bikîn, tarîxê şîîra kurdan tirkan ra kehenêr o. Mesela, hetanî ewro gelek mecmueyê (antolojî, guldeste, keşkul) şîîranê kurdkî amade bîyê. Mecmueyê tewr verênî mîyanê seserranê 8-11 de bi nameyê ‘Dewreyê Balul’ û ‘Dewreyê Şa Xoşîn’ bi lehçeya gorankî amade bîyê. La mecmueyê şîîranê tirkî yo tewr kehen seserra 16. de amade bîyo.”    

Gelek beşdaran hetanî peynî panelî teqîb kerdîy.

* * *

Îlawe:

Qismê pers û cewaban de Prof. Haşim Ehmedzadeyî tayê cewabê muhîmî day, ez wazena înan zî îlawe bikerî.

Prof. Haşim Ehmedzadeyî derheqê nasyonalîstîye (neteweperwerîye) de wina va: “Termê ‘neteweperestîye’ rast nîyo, çunke ‘perestîye’ termêkê dînî yo, îbadetî ra eleqedar o, merdim perestîye Homayê xo rê keno. Ansîklopedî de nameyê 24 tewiranê nasyonalîstîye vîyarenê. Nînan ra a tewr maqule ‘nasyonalîstîya sivîle’ yan zî ‘nasyonalîstîya medenî’ ya. Ti hem wayîrîye ro neteweya xo, ziwanê xo, lehçeya xo û erjanê xo yê neteweyî kenê, hem zî ti hurmet nîşanê erjanê neteweyî yê bînan danê. Mesela, merdimêk şêno hem mêrdinij bo, hem kurd bo, hem kurmanc bo, hem musluman bo, hem muhendis bo la cîranê ey zî şêno hem mêrdînij bo, hem suryanî bo, hem xirîstîyan bo, hem esnaf bo. Seba lehçeyan zî mesele wina ya.”

Prof. Haşim Ehmedzadeyî derheqê termê ‘kurdolojî’ de zî va: “Kurdolojî de, kurdî sey objektêk ke ser o lêkolîn bêro kerdene yenê dîyayene. No semed ra ez termê ‘kurdolojî’ red kena. La herinda naye de merdim şêno vajo ‘cigêrayîşê kurdan ser o’. Gama ke ti kurdan ser o cigêrayîşan kenê zî ganî ti înan rê tarîfan yan nasnameyan peyda nêkerî, ti înan sey objekt ney sey subjekt bivînî. Û branşê to çi yo, ti ancax ê cîhetî ra kurdan bişinasnî. Heto bîn ra, ganî kurdî bi xo zî xo sey subjekt bivînê. Eke yewêkê xerîbî bi awirêkê oryantalîstîye ê tarîf kerdê, ganî goş nêdê ê tarîfî, ganî kurdî bi xo xo tarîf bikerê.”

Prof. Haşim Ehmedzadeyî derheqê modernîzmî de zî va, “Termê modernîzmî zî termêko temamen ne baş ne zî xirab o. Mesela, teknolojî de modernîzm, binesazî de, mavajî rayîr, awe, bîna û sewbîna waran de modernzîm, helbet zaf hol o. Feqet çarçewaya nasyonalîzmî de ‘modernîzm’ hende zî baş nîyo. Çunke bi nîyetê modernîzekerdişî mudaxeleyê zafê çîyanê tebîîyan beno, zafê çîyanê eslîyan rijnenê, vîndî kenê, qetl kenê.”       

Prof. Haşim Ehmedzadeyî derheqê rewşa edebîyatê kurdkî ya Kurdîstanê Rojhelatî de zî va, “Ganî merdim heqê ey înkar nêkero, zemanê Mehemed Xatemî de îmkanê zaf başî pêşkêşê kurdkî bîy. Dewrê Xatemî de nêzdîyê vîst romanî, gelek kitabê hîkaye û şîîran bi kurdkî neşr bîy. Gelek kovarî weşanîyay. La badê ke Mehmud Ehmedînijad bi serekkomarê Îranî rewşa kurdkî zaf xeripîya. Ez şêna vajî ke nê di serranê peyênan de Îran de tu kovare yan kitabêk bi kurdkî nêweşanîyayo. Kurdê ma yê wendeyî remenê şinê Kurdîstanê Başûrî. Seba ke alfabe û lehçeya înan û kurdanê Başûrî yew a, uca hîna asan entegre benê. Merdim şêno vajo ke edebîyat û çapemenîya kurdanê Başûrî nê çend serranê peyênan de dikewto destê koçberanê Rojhelatî.”