Urdun de Kurdê Zazayî

Sûrîye, Urdun, Filîstîn û Misir de rewna ra kurdî estê. La Sûrîye ra teber, derheqê kurdanê bînan de malumatê mi zaf çin bi. Par bi wasiteyê înternetî (facebook) ez xeberdar bîyo ke kurdanê Urdunî mîyan de kurdê zazayî zî estê. Înan ra bi nameyê “Memduh Zaza (Mamdooh Zaza)” û “Xatem Zaza El-Kurdî (Hatem Zaza Alkurdî)” di merdiman de têkilîya mi virazîya.

Hem peynameyê nê merdiman û hem zî peynameyê embaz û eqrebayê înan sey “zaza”, “kurdî” yan zî “zaza el-kurdî” qedîyeno. Mesela nameyê tayê eqrebayanê înan nê yê: “Mustafa Zaza el-Kurdî (Mostafa Zaza Alkordi), Osman Zaza (Otthman Zaza), Hanîn Zaza (Al-kordi), Ehmed El-Kurdî (Ahmad Alkurdy)”¹ Mi înan rê hem erebkî hem zî îngilîzkî derheqê kurdanê Urdunî de tayê persê kilmekî şawitî. Bitaybetî zî mi waştêne ke ez fam biko; gelo derheqê “zazayan” de malumatê înan esto yan çin o û famê kurdayetîya înan senîn o?

Memduh Zaza cewabê xo de va ke “Ez kurd o û zazayan ra yo; labelê ziwanê kurdkî nêzano û derheqê ziwanê kurdkî de zaf malumatê mi çin o.”² Reyna goreyê malumatê Xatem Zaza El-Kurdî: “Zaza Urdun de yew aîleya/eşîra kurdan a. Sewbîna bi nameyê “Şêxo, Barava, Axa...” barixê kurdan estê. Wextê Osmanîyan de hetê Dîyarbekirî ra ameyê Urdun.”³

Nê mesajan ra dima mi waşt ke ez derheqê kurdanê Urdunî de û bitaybetî derheqê kurdanê zazayan de hîna zaf malumat peyda biko. Çi rind ke ez rastê kitabêk ameyo ke hetê kurdêkê urdunijî ra ameyo nuştiş. Nameyê kitabî “Kurdê Urdunî” yo û nuştoxê ey “Mehemed Elî es-Sîwerekî el-Kurdî” kurdanê urdunî ra yo, la seke nameyê ey ra zî aseno eslê xo Sêwregi ra yo.⁴ Seke ma cêr de behs kerdo keyeyê Sêwrekî/Sêwreklî zî eşîra Zaza ra ya.

Kitab de derheqê kurdanê Urdunî ra teber derheqê kurdanê Erebîstanî de zî malumat esto. Goreyê kitabî hem Sûrîye hem zî Filîstîn de eşîra Zaza esta. “Dimeşq (Şam) de eşîrê tewr muhîmî yê kurdan nê yê: Eyyûbî, Aşîtî, Baravî, Berazî, Bînarlî, Daqûrî, Dêrikî, Reşwanî, Şêxanî, Metînî, Millî, Zaza, Kîkî, Wanî, Îzolî, Omerî” (r. 46).

Kurdê ke Filîstîn de ciwîyenê bajar bi bajar vajîyayî ke mîyanê înan de eşîra “Zaza” zî esta. Ney gore, şaristananê Beysan û Xazze de “zaza”yî ciwîyenê (r. 56).

Qismê “Kurdê Filîstînî” zî şîyê Urdun ke mîyanê înan de eşîra “zaza” zî esta. Nê “zaza”yî, bajaranê Urdunî; Amman, Aqabe, Îrbîd û Şewne Şîmalîye de ciwîyenê. (r. 57-58) Înan ra, ê ke bi nameyê “el-kurdî” name benê û ê ke eşîra Zaza, Axa û Qeymerî ra yê xaric, zafê înan de şuurê kurdayetî nêmendo. (r. 96)

Kurdanê Urdunî ra qismêk wextê Eyûbîyan de, qismêk zî wextê Memlûk û Osmanîyan de şîyê Urdun. Qismêk mehleya kurdan yê Şamî ra seba tîcaretî şîyê Urdun, la dima uca de mendê.⁵ Reyna qismêk qewxeyê eşîran yan zî serewedartişê kurdan dima şîyê Urdun. (r. 61-62)

Kurdê Urdunî nê eşîran ra ameyî meydan: Eyûbî, Aşîtî, Baravî, Berazî, Daqurî, Dêrikî, Reşwanî, Şêxanî, Metînî, Millî, Zaza, Kîkî, Wanî û Omerî. Binê eşîra “Zaza” de nê keye û barixî estê: Ziriklî, Zikrî, Molla, Urfalî, Siwêreklî, Îbişî, Dîyarbekirlî, Qereşolî û Alûsî. (r. 94)

Urdun de bajarê ke kurdî tede ciwîyenê bi nameyê eşîr û keyeyan yew bi yew hûmarîyayê. Bajarê ke eşîra “Zaza” tede esta nê yê: Emman (paytextê Urdunî), Zerqa, Aqabe, Mefrîq, Rûweyşîd, Salt, Îrbîd, Sîmîr, Deyr Ebû Seîd, Şewne Şîmalîye, Meşarî, Baqûre, Kerîme. (r. 96-98)

Kurdanê Urdunî de xonîsbetkerdiş wina virazîyayo:

- Xo nîsbetê pîlê keyeyî kerdene: Bedirxan, Kurd Elî, ‘Elîko, Zilfo, Şêxo, Xidir...

- Bi leqabê eşîran name bîyene: Keftarû, Axa, Zade, Molla, Mamo...

- Şaristanê ke uca ra ameyî: Dîyarbekirlî, Swêrekî, Urfalî, Mardînî, Wanlî, Zîbarî...

- Nameyê eşîran yê orîjînalî: Eyûbî, Omerî, Daqurî, Şêxanî, Millî, Zaza, Kîkî...

- Nameyê etnîkî: el-Kurdî, el-Kurd, Kurdîye.

Urdun de zafê kurdan xo no hewa sey “kurdî” name kenê. No name raste-rast kurdayetîya ê merdimî yan zî keyeyî nîşan dano, la na rey zî merdim bi asanî fam nêkeno ke o merdim/ keye kamcîn eşîre ra yo. (r. 95)

“Zaza” Urdun de nameyê yew eşîra kurdan o. No zanayîşê ma yê verênî tesdîq keno. Çimkî goreyê nuşteyanê tarîxî çekuya “zaza” verî cû sey nameyêko cografîk, dima sey nameyêko eşîrî û nê demanê peyênan de zî sey nameyêko cematkî ameyo gurênayene ke nika teşmîlê zafê kirdan ke xo cîya-cîya name kênê, bîyo. Wina aseno ke Urdun (Sûrîye û Filîstîn) de hema zî manaya xo ya eşîrî de yeno gurênayene.

Urdun de qasê 20 henzar kurdî ciwîyenê. Seke behs beno kurdê Urdunî Şam (mehleya kurdan), Filîstîn, mintiqaya Cizîre, bajaranê Kurdîstanê Bakûrî sey Riha, Sêwreg, Dîyarbekir û Kurdistanê Îraqî ra şîyê uca. Bitaybetî ê ke eşîra Zaza ra yê, Sûrîye, Filîstîn û Kurdîstanê Bakurî ra şîyê. Kurdî, uca de wareyanê sey sîyaset, akademî, medya, edebîyat, eskerîye, spor de aktîf ê.⁶ Zafê kurdê Urdunî nêzanî kurdkî (kurmanckî yan zazakî) qisey bikê, la zafane hetê şuurê neteweyî ra asîmîle nêbîy û kurdayetîya xo pawita.⁷

________

^{*No nuşte, "Newepel, Rojnameyo kulturî yo 15 roje, Hûmare 22, Dîyarbekir 01-15, 2012, r. 6" de weşanîyayo.}

¹ Mîyanê parantezan de şeklê nuştişê înan bi xo yo.

² Mamdooh Zaza (Abu Alkurdy): (Mesajo taybet, 18 çele 2011)

³ Hatem Zaza (Hatem Zaza Alkurdi): “Zaza his family in Jordan .. A branch of the family of the Kurds .. There are more of a Kurdish family in Jordan indicates it is one of Kurdish origin, such as Shehu .. Barava .. Sprinkle .. Abu Messenger .. Aga .. And a lot .. We are on the Agena Alzaza Alaren from the days of Ottoman rule .. Continued from Diyarbakir” (Mesajo taybet, 23 temuze 2011)

⁴ Muhammed Alî es-Siwêrekî el-Kurdî, Ürdün Kürtleri (nameyo orjînal: El-Ekradû’l Urdunîyyûn we Dewrûhum fî bînaî’l-Urdun el-Hadîs), erebkî ra açarnayox: Qedrî Yildirim, Avesta, Îstanbul, 2006, 236 r.

⁵ Bajarê Şam (Dimeşq) yê Sûrîye ra vêşêr; Quds/Filîstîn û Salt/Urdun de zî mehleyê kurdan estê.

⁶ Mesela Hesen Zaza artêşa Urdunî de mîrlîwa (tuxgeneral) bîyo û sey hetkarê serekê emnîyetê Urdunî wazife kerdo. Dima serekîya komeleya Selahedîn-î Eyûbî kerda û seba kurdanê Urdunî xebetîyayo.

⁷ Kurdê Urdunî problemanê kurdanê bînan zî eleqe nawnenê, mesela Xatem Zaza ke mi cor de behsê ey kerd, 07.01.2012 de derheqê qetlîamê Roboskî de bi erebî nuşteyêk weşanabi. (gemyakurda. net//modules.php?name=News&file=article&sid=47835)