Vila Rojî

Vila rojî nebatê bostanan a, bostanan de yena ronayene. Dendikê vila rojî çerez ê. Verî, seba çerezî ameyêne ronayene. Badê-badê ke endustrî aver şono, vila rojî bena nebatê hêgayan zî. Ewro xeylê welatan de sey cew û genimî hêgayan de ramîyena. Labelê welatê ma de hîna zî nebatê bostanan a.

Welatê vila rojî qitaya Amerîka ya. Keşfbîyayîşê Amerîka ra dima bi destê spanyolan ameye bi Ewropa, uca ra zî xeylê welatan ra vila bîye.

Keşfbîyayîşê Amerîka ra dima xeylê nebat û heywanî noverê Okyanusê Pasîfîkî ra vîyarenê bover, bover ra tayê nebat û heywanî vîyarenê nover. Zad (cew, genim ûsn.), mal (bize, mîye), keseganî, kergî nover ra vîyarenê bover. Kartolî, şamikî (firingî), fasulya, kundirî (kuyî), lazut û tutin bover ra yenê. Bover hetê nebatan ra xeylê dewlemend o. Labelê tede heywanî kêmî yê. Boverî zêde heywanî kedî nêkerdê. Heywanê ke bîyerê kedî kerdene zêde nîyê. Senî ke seba cite heywanê kedîkerdeyî lazim ê, bover ra cite û kulturê cite aver nêşîyo, zeîf mendo (*).

Vila rojî êdî nebatê endustrî ya. Mehsulê xo zaf o. Tayê welatan de vila rojî ra nan û çîyê şimitişî yê sey qeweyî virazîyeno. Yewbîna zî, vila rojî bena sabun, bena boyaxê neftî, bena saneso. Pel û heflê xo êmê heywanan o (1).

Xususîyetê vila rojî o yo ke, rîyê xo timûtim ver bi rojî yo. Siba verê xo ver bi rojhelat o, rojî taqîb kena, şan de rojawan ro nîyadana (ewnêna). No xususîyet aye rê bîyo name ke ewro xeylê ziwanan de nameyê xo rojî ra eleqedar o. Ez wazena tîya çend ziwanan de ca bida nameyê vila rojî.

• verroj (n), verrojik (n), vila rojî (m), vilika rojî (m), gula ververojî (m) (kirmanckî) (2)
• gulberojk, gula berberoj, gula berbero, gula berbiro (kirdaskî)
• ehad el-şems, dewar el-şems (erebkî de “el-şems” roj o) (erebkî)
• aftab gerden (fariskî de “aftab” manaya tîje, tîja rojî de yo) (fariskî)
• sunflawer (îngilîzkî de “sun” roj o) (îngilîzkî)
• sonneblumen (almakî de “die sonne” roj o) (almankî)
• zonnebloem (hollandkî de “zonne” roj o) (hollandkî)
• soncokrasta (sirbkî de “son” roj o) (sirbkî)
• tournesol (franskî de “le soleil” roj o) (franskî)
• grasole (spanyolkî de “el sol” roj o) (spanyolkî)
• padsolnezinik (rûskî de “solntse” roj o) (rûskî)
• helianthus, helianthus annuus (latinki de “heli, helio” roj, çîyê ke rojî ra eleqedar ê) (latînkî)

Seke aseno xeylê ziwanan de eleqeyê xo rojî ra esto la çi ecêb ke tirkî de nameyê vila rojî “ayçiçeği” yo û eleqeyê xo aşme ra esto!

__________

(*) Merdim eşkeno na babete ser o kitabê Jared Diamondî “Tüfek, Mikrop ve Çelik (Tübitak Yay.)” ra hîna zîyadeyêr bibo wayîrê zanayîşî.

(1) Ana Britanica Ansiklopedi, madeyê “ayçiçeği”

(2) Grûba Xebate ya Vateyî, Ferhengê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî), Çapa hîrêyinê ya hîrakerdîye, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2009, r. 26