Welatê Baskî de Perwerdekerdişê Maliman

Malimê ke dibistane (ilköğretim) de xebitîyenê ganî yew wendegehê maliman ra sertîfîka bigîrê, malimê ke wendegehê mîyanênî de xebitîyenê zî ganî wayîrê dîplomaya unîversîte bê û dersanê ver-xizmetê taybetî (özel hizmet-öncesi dersleri) bigîrê. Gama ke Qanûnê Normalîzekerdişê Ziwanê Baskî serra 1982 de qebul bi, ancax qasê se ra vîstê (% 20) malimanê ke wendegehanê dewlete de xebitîyenê eşkayêne baskkî qisey bikerê û zaf tayê nînan nê ziwanî de wendiş-nuştiş zanayêne. La nika, malimê ke baskkî musnenê û perwerdeyê bingehîn yê baskkî danê, teleb beno ke wayîrê sertîfîkaya qîmkerdişê ziwanî yê baskkî bê. Ewro se ra heştayê (% 80) malimanê ke wendegehanê dewlete de xebitîyenê sewîyeyêka başe de baskkî zanê û seba ke perwerdeyê baskkî bidê, dîploma girewta. Sewbînan zî se ra şeştî û hîrêyê (% 63) malimanê ke wendegehanê taybetan de xebitîyenê zî a sewîye de yê ke eşkenê bi baskkî perwerde bidê.

Merdim nê reqeman ra gelek mutesîr beno û nîşan danê ke perwerdeyê baskkî gelek rewac de yo. Baş o, nê malimê ke baskkî qisey kenê kam ê? Tayê nê malimanê neweyan ke ziwanê dayîka xo baskkî yan zî îspanyolkî yo û unîversîte yan zî fakulteyanê perwerdeyî yê unîversîteyan de perwerdeyê bingehê ziwanê baskî ser o dîyeno ra vîyartê. Hema vajîm ke hemeyê nê malimanê neweyan ziwanê baskî de sewîyeyêka qîmkerdîye (yeterlilik) de yê. Labelê nê demanê peyênan de kêmîyayîşê nîsbetê ameyîşê dinya yê domanan û naye ra girêdaye wendegehan de kêmîyayîşê hûmara wendekaran ra sey verî zaf malimî nênê perwerdekerdiş. Seba malimanê bikadro yê ke wendegehanê dewlete de xebitîyenê, perwerdeyê ziwanê baskî de qîmkerdiş ancax bi semîneranê perwerdeyî yê xizmetê zereyî (iç hizmet) yeno caardiş. Wezaretê Perwedeyî yê Hukmatê Baskî seba malimanê ke wazenê ziwanê baskî bimusê yan zî malimê ke ganî bimusê, dersanê îlaweyan nano ro û seba nê malimanê ke beşdarê nê dersan benê seba saetanê derse malimanê yedekan wezîfedar keno. Hetta bê ke meaşê înan ra tu çîyêk bêro birmayîş, malimî seba ke beşdarê dersa baskkî bibê eşkenê hetanî hîrê serrî îzn bigîrê. Vîst serranê peyênan de seba ke baskkî bimusê qasê 23,000 maliman nê îznî ra îstîfade kerdo. Malimê ke beşdarê nê kursan bîyê seba ke bidê belgekerdiş ke ê zanayîşê ziwanê baskî de resayê sewîyeyêka qîmkerdîye ganî dekewê îmtîhanan. Bi serran o ke nê malimî seba ke beşdarê nê kursan bibê, ganî baskkîya ke bi lebata xo ya kesane bi zor dereceyêko weset de musayê hewce kerdêne. La êdî bi vurnayîşê tayê çîyan, malimê ke sewîyeya destpêkî ya ziwanî de yê zî eşkenê beşdarê nê kursan bibê. Demanê peynîyan de vernîya naye ameyo akerdiş ke malimê ke wendegehanê taybetan de xebitîyenê zî seba ke beşdarê kursanê baskkî yê nê tewiran bibê êdî eşkenê îznê bimeaşî (ücretli izin) bigîrê. Meaşê malimanê ke wendegehanê taybetan de xebitîyenê û wazenê beşdarê kursanê baskkî bibê û meaşê malimanê yedekan ke herinda înan de derse danê hetê Hukmatê Baskî ra dîyeno. Sewbîna zî, malimê ke halê hazir de perwerdeyê baskkî danê zî seba ke bi beşdarbîyayîşê nê tewir kursan zanayîşê xo yê ziwanî pêt bikerê û çîyê neweyî ke wareyê termînolojî de virazîyayê ra xeberdar bibê, kursê tam û nêm zemanî (tam ve yarı zamanlı) zî mewcud ê. Demêk ra nat, seba malimanê ke ziwanê dayîka înan baskkî yo la bi spanyolkî derse danê zî organîzekerdişê kursanê baskkî bîyo pratîkêko vilabîyaye (yaygın). Sayeyê nê kursan de malimê ke ziwanê înan ê qiseykerdişî baskkî yo, wendiş-nuştişê xo yê bi baskkî zî aver benê; kursan de hem xezîneya çekuyan hem zî musayîşê qaydeyanê gramerî de aver şinê. Seba ke ziwanê baskî perwerde de yeno bikarardiş, her ke şino warê ke verê cû tede nêameyêne bikardiş ra zî vila beno, nê hetî ra zaf muhîm o.

Merdim akerde vajo, Welatê Baskî de seba maliman her ke şino şertê musayîşê baskkî gelek musaît benê. La ancî zî tayê malimî bineyke zehmetîyan ancenê. Nimûne, zafê aîleyan nêwazenê domanê înan perwedeyê ke giranîya xo baskkî yo bivînê. Na rewşe de qismêkê maliman mecbur manenê şinê sewbîna wendegehanê ke bi spanyolkî perwerde danê. Bitayebtî malimê ke emrê xo 45 serran ra cor o, tekîd kenê ke babeta musayîşê ziwanî de zaf zehmetî ancenê û daxilê nê tetbîqê ke aîleyî wazenê nênê kerdiş. No rî ra vîyarte de seba ke bi baskkî perwerde bêro kerdiş, babeta qîmkerdişê ziwanî de mecbur mendê ke standardan gelek nizm bigîrê.

Sayeyê semîneranê zereyê xizmetî de êdî hema vajîm ke temamê maliman çut-ziwan ê. La zafê malimanê ke ziwanê înanê diyin baskkî yo herçiqas wayîrê dîplomaya qîmkerdişê ziwanî bê zî wina fikirîyenê ke perwerdedayîşê baskkî zor o. Paralelê naye de, tayê xebatî nîşan danê ke, seba wendekaranê ke ziwanê înanê yewin yan zî diyin baskkî yo, gama ke pewrerde dîyeno înan, muwafeqîya akademîke (akademik başarı) hetanî nîsbetêk kewena.

 Eke îhtîyacîya înan estbo, merkezê ke hemeyê maliman bieşkê pisporanê perwerdeyî reyde bişêwirîyê estê. Nê merkezê ke hetê Wezaretê Perwerdeyî yê Hukmatê Baskî ra yenê destekkerdiş, nînan ra 18 hebî estê. Heme merkezan de yew koordînatorê plankerdişê ziwanî esto. Goreyê tuzukê Wezaretê Perwerdeyî ra amacê nê merkezan no yo ke, babetanê sey zanistîyê perwerdeyî (eğitim bilimleri), programê taybetî, materyal û perwerdeyê xizmetê zereyî de maliman rê şêwirmendîye bikerê û waranê musayîşê ziwanî de ceribnayîşan (deneyler) û cigêrayîşan (araştırmalar) bikerê. Plankerdişê ziwanê baskî ra teber, warê zaftewirîya ziwanî û kulturîye de, perwerdeyê îngilizkî de, îhtîyacê taybetî yê wendekaran û warê teknolojîyê neweyî de, nê merkezan de gelek wezîfedarê taybetî ke nê babetan de pispor bîyê estê. Seba ke programanê çut-ziwanîye yan zî zafziwanîye de malimîye bêro kerdiş, waranê sey perwerdeyê zafziwanîyekediş[1], mufredat, wareyê materyal û çimeyan de, ancî krîtîkkerdişê ziwanê hedefî de ganî perwerdeyêko taybet bêro girewtiş.

Welatê Baskî de seba perwerdeyê ke qîm keno bêro dayîş her serre teqrîben di sey (200) dersî dîyenê. Qismêkê nê dersan tabloyê cêrinî de nîşan dîyayê.

Heto bîn ra problemê ke taybetîyê malimanê ke programanê çut-zwanî û zafziwanîye de xebitîyenê zî estê. Welatê Baskî de mecbur ê ke derse bidê grûbanê têmîyanekan (karma gruplar) ke wayîrê qabîleyetê ziwanî yê cîya-cîyayan ê. Senî ke gelek cigêrayîşî zî nîşan danê, seba zaftewirîya ziwanî û kulturî amadekerdişê malaiman qaso ke yeno arzukerdiş hende zî zor o. Sewbîna zî, rîyê statuyê ke baskkî ziwanê eqalîyetî yo ra zî tayê zehmetîyan ancenê. Çunke ziwanê dayîka zafê maliman baskkî nîyo. Ê ke ziwanê dayîka xo baskkî yo zî seba ke tarîxê akademî de bikarardişê ziwanê baskkî zaf kehen nîyo, coka qaso ke qîm keno înan wendiş-nuştişê xo aver nêberdo.

Heto bîn ra seke zafê cigêrayoxan zî vanê, eke bi malimanê yewziwanîyan reyde muqayese bibo, malimê ke prosesê musayîşê yew ziwanî ra vîyartê, problemanê wendekaranê ke prosesanê winasîyan ra vîyarenê hîna zaf baş zanê. Eke xebera merdimî naye ra bibo, hetê perwerdeyê programanê çut-ziwanîye û zafziwanîye ra zaf muhîm o.

Prof. Dr. Jasone Cenoz

Zanistîya Ziwanî ya Tetbîqkî, Beşê Perwerde de Cigêrayîş

Unîversîteya Welatê Baskî

Not: No nuşte kitabê bi nameyê Towards Multilingual Education: Basque Educational Reserach from an International Perspective ra gêrîyayo. Nuşte, esasê xo de yew nuşteyo hîna hîra ke sîstemê perwerdeyê Welatê Baskî gêno dest ra yew qisim ameyo girewtiş û goreyê amancê nê broşurî ameyo kilmkerdiş.*

__________

* Na meqale buroşurê "Perwerde de Tetbîqê Ziwanê Dayîke, Tirkî ra çarnayîş: Roşan Lezgîn, Weşanê DÎSA, Dîyarbekir 2013, r. 21-22" de weşanîyaya

[1] No term herinda termê îngilizkî “immersion” de ameyo şuxulnayîş. Herçiqs xebata ma ya bi nameyê Birîna Ziwanî (Dil Yarası) de sey çutziwanîyekerdiş ameyo şuxulnayene zî bikarardişê termê “zafziwanîyekediş” hîna rast beno. (nç).