“Wexto ke nazîyan komunîstî berdî…”

Vateyanê namdaran yê dinya ra yew kî yê papazê almanan Martin Niemöllerî yo. Xeylê kesê ke duştê neheqî û dîktatorîye de danê pêro, zafê reyan qiseykerdiş û nuşteyanê xo de varyant yan parçeyê nê vateyê Niemöllerî xebitnenê. Tarîx de hende nuştox, şaîr, sîyasetkar ûsn. nê qisayê Niemöllerî girewtê fekê xo ke êdî bîyê nimûneyêde muhîm yê edebîyatê dinya.

Almankî ra çarnayîşê vatena Niemöllerî no yo:

Wexto ke nazîyan komunîstî berdî,
mi vengê xo nêvet,
ez komunîst nêbîya ke.

Wexto ke sosyal-demokratî eştî hepis,
mi vengê xo nêvet,
ez sosyal-demokrat nêbîya ke.

Wexto ke sendîkavanî berdî,
mi vengê xo nêvet,
ez sendîkavan nêbîya ke.

Wexto ke ez berda,
kes nêmendîbî ke
besebikerdêne protesto bikero.(1)

Seke yeno dîyene, nê vateyî Cengê Cîhanî yê Dîyinî û bêedaletîya nazîyan duştê hereketanê cîya-cîyan ê şarî ser o vindenê. Ez noca de nêwazena dergûdila manaya qisayanê Niemöllerî ser o vinderî, çike ê zaf zelal û eşkera fehm benê. Bi kilmekî û manaya pêroyî de merdim şêno vajo, kam ke tena bi sereyê xo dano pêro, yan zî tena derdê xo rê eleqe musneno, o kes roja tenge de kî tena maneno, kes hetê ey nêkeno. Ma kirmanckî de kî vanîme: dost be ke dostî bivîne.

Martîn Niemöller kam o?

Seba ke merdim tarîx û xeliqîyayîşê vateyanê Niemöllerî tam fehm bikero, gerek tenê bîyografîya ey bizano. Martin Niemöller 14.01.1892 Lîppstadt, Vestfalya, Almanya de ameyo dinya. Lajê papazêk o. Niemöller Cengê Cîhanî yê Yewinî de qumandarê bota binawe ya almanan bî. Wendişê teolojî (îlahîyat) ra tepîya o mabênê serranê 1924-1930 de serekê Mîsyonê Karanê Zereyî yê Vestfalya bî. Serra 1931 de kî Berlîn Dahlen de sey papazî gureya. Herçiqas henî asayêne ke Niemöllerî verê hetê nazîyan kerdêne, o kesanê verênan ra yo ke muxalefetê Hîtlerî kerdo. Seba muxalefetkerdişî ey serra 1933 de Yewîya Tengasîya Papazan naye ra. Na yewîya papazan komelêda ardimkerdişî seba papazan bî ke dîn û mezhebê xo biseveknê. Herçiqas Hîtlerî bi xo emr dabî ke Niemöller karê papazîye ra bêro eştene (1934), ey duştê nê emrî de boyna waez da û bî lîderêde namdar ê Dêrê Îmanî ke o taw duştê nazîyan de xebitîyayêne. 01.07.1937 de Niemöller ame pêgirewtene û hewt aşmî ceza girewte. Labelê dima Hîtlerî o sey “hepsîyo şexsî” name kerd û Niemöller aye ra ame berdene bi kampê îmha yê Sachsenhausen, serra 1941 de bi kampê Dachau û peynîya cengî de kî bi Tîrolê Başûrî. Uca eskeranê almanan o xelesna. Seba ke Niemöller kesêde namdar bî, teror û îşkenceyê SS, SA û Gestapoyî ra xelesîya û henî ganî mend. Ceng ra tepîya Niemöller ancîya teolojî ser o konsantre bî, serranê 1945-55 de endamê Konseyê Dêrê Protestantan ê Almanya bî, serranê 1947-64 de kî serekê Dêrê Eyaletê Hessenî û Nassau. Serranê 1961-67 de kî bî endamê serekîya Konseyê Dêran ê Dinya. Martîn Niemöllerî 06.03.1984 de dinyaya xo vurna.

Derheqê çimeyê vateyî de

Çîyêde balkêş no yo ke Niemöllerî qisayê xo qet nênuştîbî, ê sirf fekan ra neql bîy. Coka ca bi ca varyantê cîya-cîyayî yê vatena Niemöllerî yenê wendene û heşnayene û aye ra kî sernuşteyê xoyo rastikên çin o, normal de cumleya verêne sey sernuşte yena xebitnayene. Rasta ci, Niemöllerî nê vateyê xoyê meşhurî reya verêne şaristanê Sîegelbachî yê Almanya de waezdayîş ra tepîya qiseykerdişê xo de vatîbî. O ra dime kî Niemöllerî firsendanê cîya-cîyayan de bi o tewir qisey kerd û seba ke her çî fekkî bî, “varyanto rast” kî çin o. Tercumekerdişo corên mi Weqfê Martîn Niemöllerî ra tespît kerd. No versîyon ewro sey oyo tewr klasîk yeno hesibnayene û zemanê xo de zî hetê Niemöllerî ra tesdîq bîyo.  

Hetê serebûtanê tarîxî ra no varyant kî tewr rast o. Martîn Niemöllerî bi xo derheqê viraştişê nê vateyanê xo de wina nuştîbî:

“Kopya yan kî qeydê vatişanê mi çin bîyo û beno ke mi nê qisayî cîya-cîya vatîbî. Labelê fikr no bî: komunîstî, ê xemê ma de nêbîy; û sendîkavanî, ma kî destûr da ke na înan rê bibo; û sosyal-demokratî, ma kî ê caverday. Nê pêro eleqeyê ma nêbîyêne. Dêr o wext sîyaset de eleqedar nêbî û ganî nêbîyêne kî. Ma Dêrê Îmanî de bi xo nêwaştîbî ke xo sey xoverdayîşêde sîyasî nîşan bidîme. Ma waşt ke seba dêrî îspat bikerîme ke na neheqî ya û caran nêbo ke a zî dêr de bibo heq. Coka 1933 de, wexto ke ma Yewîya Tengasîya Papazan naye ro, ma madeyê 4. nuşt ke: gama ke duştê papazan de mucadeleyêk bibo û ê karê papazîye ra bêrê eştene, çike ê neslanê yahudîyan yan çîyêde winasî ra bîyê, o wext ma sey dêr vajîme “ney”. Û no madeyê 4. ê berpirsîyarîye bîyo û ez vana qey vengdayîşo verên ê Dêrê Protestantan duştê antîsemîtîye de kî. Ez şêna no derheq de naye vajî: wexto ke komunîstî eştî hepis, kesî vengê xo nêvet, wa komunîst nêbîyêne û ma pê qebul kerdêne ke ma dişmenanê xo ra bîyîme. Labelê ma xo hîna berpirsîyar nêdîyo ke paştîya miletê teberê dêrî bidîme, no o dem de hîna moda nêbîbî. Ma kî hîna hende raver nêşîybî ke berpirsîyarîya xo seba şarê xo bizanîme.“

Niemöllerî tîya de raste-rast û kronolojîk qalê tarîxê rijîyayîşê xoverrodayîşê demê nazîyan de kerd. Ey behsê katolîkan nêkerd, çike konkordatê înan estbî. Aye ra kî dot xeylê varyantan de herinda sendîkavanan de qalê yahudîyan beno, bitaybetî DYA de versîyonê cîya-cîyayî yê vatişê Niemöllerî estê ke tede behsê yahudîyan beno. Feqet seba Niemöllerî mumkin nêbî ke qalê yahudîyan bikero, çike gama ke Almanya de teqîbkerdiş û qirkerdişê yahudîyan dest kerdo ci, Niemöller kampê îmha yê nazîyan de hepsî bî.

__________

(1) Metno orîjînal: http://www.martin-niemoeller-stiftung.de/4/daszitat/a31 (30.06.2011)

Çimeyî:

Weqfê Martîn Niemöllerî, Înternetî ser o: http://www.martin-niemoeller-stiftung.de/ (05.07.2011)

Prof. Harold Marcuse, Martin Niemöller's famous quotation: "First they came for the Communists ... " (Vateyo namdar ê Martîn Niemöllerî: “Verê ê seba komunîstan amey …”), http://www.history.ucsb.edu/faculty/marcuse/niem.htm (05.07.2011)