Xezebê Ziwanî û Neslo Vindîbîyaye - I

Ma xo nêxapênin, rewşa ziwanê ma, rewşa kurdkî, bi taybet rewşa lehçeya kirdkî (kirmanckî, dimilkî, zazakî) bi hawayêko cidî taluke de ya. Neslo newe, kênayî, cinîyê ciwanî û tutî, êdî dewan de zî bi tirkî qisey kenê. Bi hawayê pêroyî rewşa miletê ma hetê kulturî, sîyasî û sosyalî ra zî baş nîya, roje bi roje xirabêr bena.

Ez wazena çarçewaya ziwanî ra rewşa şarê ma bineyke munaqeşe bikerî. Yanî, wina ser ra bo zî, ez wazena yew fotografê şarê ma nîşan bidî. Sehaya xebata mi, dewê Licê û merkezê Dîyarbekirî yo. Ez o munaqeşeyê xo çend qisman de pêşkêş bikerî. Helbet wendoxî zî şênê cêr ra formê “Şîrove Bike” de beşdarê nê munaqeşeyî bibê, fikr û pêşnîyazanê xo îlawe bikerî.

Mintiqaya Licê de, hetanî verê serranê 1980an tena camêrdê ke şîyêne esker, mudetê wezîfeyê eskerî de bineyke tirkî musayne. La badê ke eskerî ra agêrayne, çend serrî kewtêne ser, çekuyê ke eskerî de musayê, zafê înan kerdêne xo vîrî ra. Eke dewijan meselayanê sînorê erazî yan pêrodayîş û sewbîna çîyan ser o gerreyê yewbînan bikerdêne, bişîyêne mehkema, bi wasitayê tercumanî îfadeyê xo dayne. Mehkema de dergevan yan mubaşîran wezîfeyê tercumanîye kerdêne. Naye ra teber îhtîyacîya înan bi tirkî nêbîyêne.

Dewanê Licê de zafê mekteban 1960-65 ra pey virazîyay. Ameyîşê mekteban reyde, ziwanê tirkî zî ame mîyanê dewan. La zaf zeîf bi, yanî, mekteb ra nêkewt teber. Herçiqas maliman goreyê polîtîkaya asîmîlasyonî yê dewlete ra zor ro tutan kerdêne ke tim tirkî qisey bikerê la no zorê maliman zêde pere nêkerdêne. Tut senî ke mekteb ra vejîyayne teber, mîyanê dewe de bi ziwanê dayka xo, bi ziwanê xo yê eslî, yanî kurdkî (kirdkî, kurmanckî) qisey kerdêne. Tirkî tena ziwanê perwerdeyî bî. Esas verî ra Kurdîstan de qismêkê perwerdeyê medreseyan bi ziwanêko xerîb, yanî bi erebkî bi. La erebkî zî tena çarçewaya sînorê medrese de mendêne. Hetanî serranê 1980an rewşa tirkî zî wina sey erebkî bî. Destpêkê komara Tirkîya ra polîtîkaya asîmîlasyonî estbî, tetbîq bîyêne la tesîrê na polîtîka û kerdenanê dewlete, tesîrê ziwanê tirkî merkezê qeza û dewan ser o çin bi.

Erdehejê Licê ke 1975 de virazîya ra pey, ê serran, rayîrê zafê dewanê Licê virazîyay. Hêdî-hêdî dest pêbi, traktorî, mînîbusî, kamyonî, texsî amey dewan. Şîyayîş û ameyîşê Dîyarbekirî zî êdî sey şîyayîş û ameyîşê Licê asan bi. Dima, dewijan dest pêkerd, traktorî, mînîbusî, kamyonî û texsî herînay. Xortanê dewe ra, înanê ke mekteb wendo, ehlîyete girewte, dest bi şofêrîye kerd. Virazîyayîşê rayîran, ameyîş û şîyayîşê wesaîtan reyde ziwanê tirkî bineyna ame dewan. La vera ziwanê kurdkî (kirdkî û kurmanckî) de nêşayne tu reqabetêk bikero. Ziwano bingeyîn, bêmunaqaşe, kurdkî bî. O wext, înanê ke dewe de yan merkezê Licê de tirkî qisey bikerdêne, reaksîyon dîyêne. Yanî, tirkî qiseykerdiş eyb bi, şerm bi.

Tîya de ez wazena qalê yew mesalaya ke mi fekê şarê Licê ra eşnawita bikerî. Dewrê cuntaya 12ê adara 1971î yo. Merkezê Licê de, semtê Yenîşehîrî de vera qereqole de qawexaneyêk beno. Ê serran hema newe radyo-teyb vejîyayo. Wayîrê qawexaneyî yew radyo-teyb herînayo ardo. Gilê tuyêre ra aliqnayo. Kasetanê degbêjan ceneno. Vengê deyîranê kurmanckî çarşî ra vila beno. Qumandanê qereqole yeno, wayîrê qawexaneyî ra hêrs beno. Vano, nê teybî bigîre. Nengan çîneno, vano “Sizi de dilinizi de s…” Naye ra pey, kamî ke Licê de tirkî qisey bikerdêne, seke terefdarê ê qumandanî yan terefdarê dewlete bo, bi o çim ewnîyayne ey ra. Tirkî qiseykerdiş, sey qebulkerdişê nê nengan hesibîyayne.

Verî ziwanê tirkî, 1990 ra pey, şerê gerîlayîye reyde kewt mîyanê dewanê Licê. Seba ke şarê Licê ta şerê 1925î ra nat hertim muxalifê dewlete bi, coka zaf rew wayîrîye ro gerîlayan kerd. Mîyanê şarê Licê û gerîlayan de têkilîyêka zaf germe virazîya. Têkilîya gerîlayan reyde ziwanê tirkî barîyero psîkolojîk şikna, bi meşru. Çunkî gerîlayan zafane bi tirkî qisey kerdêne. Heme muşawire û muxaberatê înan, zafê propaganda û ajîtasyonê înan, heme materyalî; not, pusula, mektube û talîmatî, kovar û kitabê înan pêro bi ziwanê tirkî bîy. Hema vajêne ke seraser mintiqaya Licê qasê des serran nîme ra nîme binê kontrolê gerîlayan de mende. Sey nimûneyî, nê demî de meselayanê edlîyan de şar nêşîne qereqole yan dozgerê dewlete het gerre nêkerdêne. Muracatê mercîyanê gerîlayan kerdêne. Înan het mehkeme bîyêne û qeraro ke gerîlayan bidayne qebul kerdêne. La polîtîkaya gerîlayan hetê neteweyî ra cîyabîyayîşê kurdan û tirkan ser o ronênîyaybî. Mesela, qet behsê mefhumanê sey welat û sînorê welatî nêbîyêne. Behsê ziwan, kultur, tarîx û nasnameya neteweyî zî nêbîyêne. Hetta ke zafê reyan tekîd bîyêne ke ziwan muhîm nîyo. Bi no qayde şermê şarê dewanê Licê tirkî ra şikîya. Mintiqaya Licê de tirkî bi asanî qebul bîye, meşrû bîye.

O mîyan de, yanî prosesê şerê gerîlayan û dewlete de, şarê Licê ra, dewanê Licê ra, cinî zî tede, bi hezaran merdimî hetê dewlete ra gêrîyay. Qismêkê înan bi hewteyan, bi aşman îşkence de mendî. Nê prosesî de hewceyîya nê merdiman zaf bi tirkî bîye. Çunkî kêmî zanayîşê tirkî bîyêne sebeb ke hîna zaf îşkence biwerê, yan seba ke ziwan hol nêzanayne, coka nêşayne îfadeyê xo zî baş bidê. Bi no hawa ceza werdêne û kewtêne heps. Hepsxaneyan de zî, ziwanê endamanê rêxistine bi tirkî bi. Û xora, heme dewî çend rojan ra reyêk bîyêne amancê sehnayîş yan serdegirewtişê esker û tîmanê taybetîyanê dewlete. Dewijan ganî nê hêzanê mîlîteran reyde bi tirkî qisey bikerdêne. Nêzanayîşê ziwanê tirkî elenîya înan de bi.

Serranê 1990 ra pey elektrîk zî şi dewanê Licê. No proses de şarî rê taqîbkerdişê medya zî muhîm bi. Êdî her keye de yew wasitayê enformasyonê yê sey radyo yan televîzyonî muheqeq estbi. Şarî, ajansa BBC ra, ajansanê dewlete ra bi tirkî bîyayîşê sîyasî û cematkî taqîb kerdêne. Kanalê televîzyonê dewlete TRT bi asanî temaşe bîyêne. Nê prosesî şarî ser o tesîrêko zaf gird kerd. Bi no qayde musayîşê ziwanê tirkî mîyanê şarê dewanê Licê de bi mecburî. Yanî, ziwan, sînorê hewşê mektebî ra, çarçewaya perwerdeyî ra vejîya, rasterast kewt mîyanê cuya şarî.

Seba wendişê qismê dîyin bitikne>>>>

Seba wendişê qismê hîrêyin bitikne>>>>