Xezebê Ziwanî û Neslo Vindîbîyaye - II

1990 ra hetanî 1997 zafê dewê Licê hetê dewlete ra qismen, tayê zî temamen amey veşnayîş û bîy vengî. Zafê înan, seke merdim gezi bigîro û erd biruwo, winî yew roje de û nişkave ra dewe ra amey teberkerdiş. Xora, destpêkê serranê 1990ine de, şarê mintiqaya Licê nufûsê xo yo ciwan, ê ke emrê înan 25-30 ra cêr bîy, hêdî-hêdî texlîye kerdîy. Kênayê xamayî û vêwê ciwanî seba ke hetê hêzanê dewlete ra, hetê hêzanê paramîlîteran ra nêbê hedefê destdergîya namusî, xortê ke emrê înan 20 ra cêr o zî, seba ke hem nêbê hedefê gerîlayan û hem nêbê hedefê hêzanê dewlete, dewe terk kerd. Ê wextan, demeyêk gerîlayan xortî bi zor remnayne, daxilê xo kerdêne. La dima, badê ke gerîlayan serdestîya xo nîşan da, her dewe de nufûsê ciwanî ra komîteyê mîlîsîye ronay. Nê komîteyî karê xizmetê gerîlayan de şuxulîyayne. Bi no hawa nufûso ciwan dîrekt dewlete rê bîyêne hedef. No semed ra qismêkê înan dewe terk kerd, qismêk zî bîy mehkum, yan hetê dewlete ra tepişîyay yan zî daxilê gerîla bîy. Coka dewî nufûso ciwan ra bîy xalî. Nufûso ciwan şi Dîyarbekir yan şaristananê bînan yê Tirkîya. Yanî têkilîya ferdanê zereyê keyeyî bi xo cêra visîya. Zereyê yew keyeyî de nufûso ciwan û nufûso kal cêra aqityayî. Esas tîya de halînê ziwan û kulturê kurdkî raşanîya, edetî xeripîyay. Şîrêzê têkîlîya ferdanê keyeyî puya. Çunkî nufûso ciwan nişkave ra binê kontrolê pîlan ra vejîya, keye ra dûrî kewt, perekende bi. Nê prosesî, seba ziwan û kulturê kurdkî, seba rewşa cematkî ya kurdan tam rewşêka kaotîke xo reyde arde. Şar her hetan ra kewt mîyanê adirî. Travamaya cematkî sey hewrê payîzî nişte welatî ser. Eke merdim bi yew çekuye îfade bikero, na çekuye “felaket” a.

Badê ke qismêko pîl yê dewijan sedemê şer û pêrodayîşî ra remay yan bi zor teber bîy amey kewtî şaristanan, na rey, şaristanan de prosesê partîyanê legalan yê sey HEP – DEP – HADEP – DEHAP û DTP dest pêkerd. Destpêk ra hetanî nika gowdeyê nê partîyan heme şaro koçber yê dewan o. Memurî, bajarî, halweşî hetanî prosesê girewtişê beledîyan nê partîyan ra temamen dûrî vindertîy. Helbet şarê dewanê mintiqaya Licê zî ekserîyet terefdarê nê partîyan o. Eke ma tayê lebatanê şexsîyan nêhesibnin, nê partîyan de, ma vajin, kombîyayîş, mitîng, muşawire, semîner, panel, perwerde û heme fealîyetî bi ziwanê tirkî bîy. Rojname, kovar, vilaweke, broşur û kitabê ke nê partîyan de wanîyenê, ê zî bi tirkî bîy. Bi no qayde şar şaristanan de hetê psîkolojîkî ra hîna asan ziwanê tirkî rê amade bi. Xora, badê ke dewij ame şaristan, ziwanê kurdkî zî binge û atmosferê xo ra aqitya. Kuçe û bazarê şaristanê Dîyarbekirî verî ra binê hukmê tirkî de bîy. Esas, semedê qedexeyî ra ziwanê kurdkî ziwanê bajaran, ziwanêko modern nêbi. Şaristanan de cuya şarî, bi taybet zî cuya cinîyan û tutan de, kuçe, bazar û mekteb zaf muhîm ê. Seba şarî, wext yan mekano ke tede kurdkî qisey bibo, tena keye mend. O zî, seke mi va, semedo ke keye parçe bîyo, hema vajêne ke, heme keyeyî rewşa xo ra birîndarî bîy. Heto bin ra, keye bi xo zî binê dagîrîya televîzyonî de bi.

Partî, tena çarçewaya îhtîyacanê xo de ewnîyena terefdaranê xo ra. Ma vajin, seba aktîvîteyanê komelkî yê sey numayîş û mitîngan, arêdayîşê aîdat û ardimê madî, helbet wextê weçînayîşan de zî seba girewtişê rayan, şarî reyde eleqedar bena. Yanî eleqedarîya partî yan dezgeyê ke çarçewaya sîyasetê terefdarî de fealîyet kenê, ma vajin, dezgeyê sey beledîye û tayê komeleyê bînî, hetê travmaya ziwanî ra çi rey nêewnîyayo rewşa şarî ra. Û xora, wayîrê nê meharet yan qabîlîyetî zî nîyê. Bi yew formulo asan, problemê ziwanî seba rojanê azadîye, seba îstîqbalêkê dûrî taluq bîyo. Yan zî bi vateyê berpirsîyaranê partî meselaya ziwanî aliqnaya ya. Tîya de ganî ma behs bikin ke beledîyeyê Dîyarbekirî, ge-ge tayê aktîvîteyê kulturî, ma vajin, sey kursê muzîkî, sey kursê govende û sporî, hetta ke tayê cayan de seba amadekarîya îmtîhananê unîversîte dersaxaneyî zî akerdê. Nê kursan de xîtabê hûmarêka zaf cuzî yê tutan û ciwanan kerdo. La ziwanê nê aktîvîteyan zî tirkî yo. Dersa muzîkê kurdkî zî bi tirkî dîyaya. Yanî, merdim şêno bi asanî vajo ke, hetanî ewro ne sîyaseto terefdar û ne zî sewbîna dezgeyêk texrîbatê şerî ser o nêvindertê, eleqedar nêbîyê. Bi taybet hetê travmaya ziwanî ra kesî bala xo nêdayo kurdanê Bakûrî ser.

Şaro ke dewan ra ame, bi taybet cinî, mîyanê serranê 1997 – 2005 de bi hawayêko zaf organîze bîy hedefê xebata komeleyanê sey ÇATOM (Çok Amaçlı Toplum Merkezleri) û ÇYDD (Çağdaş Yaşamı Destekleme Derneği). Xebata nê dezgeyan bi taybet cinîyanê kurdan ser o bî. Nê dezgeyî, heme şaristananê kurdan de, tewr pêt zî Dîyarbekir de xebitîyay. Mesela, Dîyarbekir de 2 merkezê ÇATOMî estbîy. Bi seyan kadroyê perwerdekerdey, cinîyê 20-30 serreyî sey grûbanê di kesî yan hîrê kesî, keye bi keye gêrayne. Bi taybet hedefê înan cinîyê ciwanî û kênayê xamayî bîy. Kadroyanê nê dezgeyan demeyêko derg kênayan û cinîyanê ciwanan reyde têkilî ronayne. Tewir bi tewir kursî akerdêne, nê kursan de binê sernameyê cîya-cîyayan de kurs dayne nê kêna û cinîyan. Helbet ziwanê nê heme fealîyetan tirkî bi. Bi wasitaya nê dezgeyan zafê kêna û cinîyê ciwanî şênay keye ra vejîyê teber, bikewê mîyanê heyatê teberî. Ê ke nêkewtêne teber zî, muheqeq, demeyêko derg, bi serran kadroyanê nê dezgeyan reyde dîyalog de bîy. Nê dezgeyan, bi taybet ÇATOMî binê perdeyê perwerdeyê kontrolê domanardişî (doğum kontrol eğitimi) de cinîyan û kênayanê kurdan reyde dîyalog ronayne. Hedefê înan, koçberî bîy. Mi bi xo qet nêeşnawito ke kadroyanê nê dezgeyan cinîyanê bajarîyan, wendeyan yan cinîyanê memuran reyde eleqedar bîyê.

Kadroyê ÇYDD, hetê perwerdeyî ra kênayan reyde eleqedar bîyêne. Burs dayne kênayanê wendekaran. Qismêkê înan zî mektebanê pansîyonî (yatılı) de qeyd kerdêne. Bi taybet, burs dayêne kênayanê şarê ke dewe ra koçber bîyê. Şertanê girewtişê bursî ra yew no bi ke ganî ÇATOM, yan tayê dezgeyê sey ANA-ÇOCUK EĞİTİM MERKEZİ ra yew belge biyaro ke dadîya kêna nê merkezan reyde têkilîye de ya û kontrolê domanardişî tetbîq (doğum kontrol uygulaması) kena.

Hêzanê asayîşî yê Dîyarbekirî zî o wext her roje bi hezaran operasyonî kerdêne. Her şewa se-di sey keye bîyêne amancê serdegirewtişî. Rojanê normalan de, roja ke pancas-se kes nêtepişîyayne çin bî. O çax, hema vajêne ke her roje Dîyarbekir de des camêrdî netîceyê cînayetanê “faîlê xo meçhul” de, yan îşkencexaneyan de, yan zî, êrîşanê keyeyî de înfaz bîyêne, kişîyayne. No proses de, cinîyê ciwanî, zafane cinîyê ke mêrdeyê înan hetê hêzanê paramîlîteran ra kişîyayê, kênayê ke merdimê înan mîyanê gerîlayan de yan hepsan de yê, seba muamele, tetbîqat û amancanê cîya-cîyayan bîyêne hedef. Na xebate zaf organîze bîyêne. Mîyanê hende teşqeleyî de, ê wextan Dîyarbekir de sektorê fuhûşî zaf eşkera û zaf gurr, la seba tewir bi tewir amancanê cîyayan şuxulîyayne. Sektorê fuhuşî, yan zî fuhuş bi xo, tam dewrê xo yê zerrînî de bi! Wina bibi ke her bîna de yew keyeyê fuhûşî ronîyabi. (Seba malumatê zêdeyî biewnîye: Ahmet Sümbül, Güneydoğuda Fuhuş, Elma Yayınları, İstanbul 2004) 

Payîzê serra 1999 de şerê gerîlayîye nişkave ra vindert. Esas yew hawayê mexlûbîyetî virazîya. Gerîlayan mîyanê demeyêkê kilmî de Bakûr terk kerd şîy teberê sînoranê Tirkîya, şîy Başûr. Nişkave ra bêvengîyêk, esas, venganeyêk virazîya. Şaro ke pabesteyê gerîlayan bi, înan ra moral girewtêne, tena mend. Kontrolê gerîlayan ke cematî ser o estbi, ma vajin, tersê gerîlayan, mîyan ra wedarîya. Travmaya cematkî xorînêr bîye. Herçiqas şaristanan de partî estbî la endamê partî, îdarekerê partî mîyanê kefê destê hêzanê çekdaran yê dewlete de bîy. Tu hêz yan giranîya partîya legale yê hukmkerdişî çin bi, hema zî çin o. Zafê rayberanê partîya legale, zafê berpirsîyarê sazîyanê sîyasetê sivîlî memurê teqawutbîyayeyî, karkerê beledîyeyan yan avûkat ê. Na kategorîyêka pasîfe, menfîetpereste û sekter a. Destê xo mîyanê awa germine ra nêkenê mîyanê awa serdine.

No merhale de dewlete serdestîya xo îlan kerde, yan zî şarî verê xo tada dewlete ser. Na rewşe de, ziwanê kurdkî, bi taybet kurdkî yew rey pirestîjê xo vindî kerd, tirkî qîymet girewt. Dewlete, seke holîye bikero, şîddetê xo bineyke kêmî kerd. Û dest pêkerd tayê pere-mereyî bi sernameyanê cîya-cîyayan ro şarê şaristanan û dewijan vila kerdî. Yanî rîyê şarî de bineyke huya. Mesela, çiqas şarê dewanê Licê estê, her keyeyî 10-15 mîlyarî ra hetanî 30 mîlyar pere girewt. Prosesê girewtişê nê pereyî de û seba muracatê tewir bi tewir ardimanê bînan, ma vajin, ardimê sey tazmînatê terorî, hîbekerdişê mangeyan, subvansîyonê gubreyî, ardimê werdî, yê ardûyî, yê çîmentoyî, meaşê tutan, vetişê kerta keske yê tenduristîye (yeşil kart)… Seba girewtişê nê heme ardiman, seba tehqîq û taqîbkerdişê nê prosesan, ziwan zanayîş, yanî tirkî zanayîş zaf muhîm o. Kamo ke hol tirkî bizano, hîna leze gureyê xo hel keno. O semed ra, mîyanê nê des serranê peyênan de tirkî bi heme heybetê xo kewte mîyanê mezgê şarî, cuya şarî temamen dagîr kerde.

Girewtişê zafê ardiman de, dewlete cinîyan dana vernî, tena cinîyan sey muxatab qebul kena. Yanî, dewlete zafê ardiman nêdana camêrdan, nameyê cinîyan ser o vila kena. Cinî bi xo ganî şiro muxtarî het, uca ra şiro beledîye, şiro dayreyê tapu û kadastroyî, şiro wîlayet, şiro dayreyê nufûsî, şiro dayreyê bacî, şiro dayreyê sîgortaya sosyalî, şiro dayreyê sîgortaya esnafan. Axir badê ke nê heme cayan ra form çarna, da îmzakerdiş, peynî de bena teslîmê dayreyê ardimê sosyalî kena. Bi no qayde, cinî mecbur manena ke tirkî bizano. Zafane cinîyê ciwanî şermayenê nê karî bikerî yan zî benê hedefê tacîzkerdişê memuran. O semed ra zafane cinîyê ke emrê înan 35-40 ra cor o, ê nê karî kenê. Esas, nê cinî, bineyke tirkî musayê la hewna zî tenge ancenê. Tirkîya înan zeîf a. Coka senî yenê keye, xort û kênayanê xo ra vanê, “Şima tirkî baş bizanêne, sey ma rezîl mebêne!” Meaşê tutan zî, ganî cinî bi xo şiro mekteb de muracat bikero. Dima taqîb bikero û şiro postaxane yan banka ra pere bigîro. No proses de cinî keremê zerrîya xo ra musena tirkî, banderê tirkî bena. Çunkî nê karî de qezenco madî esto, pere esto. Xora bankayî zî tede, heme dezge û dayreyê dewlete, pêro sey parçeyê mekanîzmaya asîmîlekerdişî yan zî sey vilakerdişê ziwanê tirkî bi hawayêko bêqusûr, bi hawayêko mukemmel şuxulîyenê.

Bi seyan kanalê televîzyonanê tirkan roje vîst û çar saetî weşane kenê. Tewir bi tewir fîlmê serîyalî weşanîyenê. Herçiqas nê filman de kalîte çin bo zî, hewna, kategorîya girde yê şarî rê, bi taybet kêna û cinîyê ciwanî ke keye de yê, nê fîlmî, înan rê zaf cazîb yenê. Esas sewbîna yew alternatîf zî çin o ke muqayese bikerê. Coka modelê cuya înan tena artîstê nê fîlman ê. O semed ra cinîyê ciwanî û kênayî, hem merkezê şaristanan de hem dewan de êdî şerm kenê ke bi kurdkî qisey bikerê. Kurdkî ra şermayenê. Xo rê yew barîyero psîkolojîk ronayo, apey linge nêerzenê. Kurdkî qiseykerdiş xo rê kêmane vînenê. Bi taybet teberê keyeyî de bi înad, bi rike tirkî qisey kenê. Ge-ge teber a dapîr û bapîrê xo yê ke qet tirkî nêzanê reyde zî tirkî qisey kenê.

Ez o yewna qisim de çarçewaya ziwanî ra bala xo bidî rewşa tutan (domanan) ser.

Seba wendişê qismê yewin bitikne>>>>