Xezebê Ziwanî û Neslo Vindîbîyaye - III

Cuya şarê ke dewan ra koçber bi ame kewt şaristanan, heme hetan ra vurya. Çunkî çimeyê debare vuryayî. Nê vuryayîşî reyde rolê ferdanê keyeyî zî vurya. Şaristan de kes wayîrê hêgayî, wayîrê mal û milkî nêbi. Mal û milk, baxçe û rez, hêgayî, mergî, velgecenî… dewe de bêwayîr mendî. Senî beno wa bibo, bi çi hawayî beno wa bibo, şaristan de kamî pere kar kerd, kamî şêna nan bîyaro keye, heqê vatişî yê ey o.

Şaristan de pere karkerdiş, kar peydakerdiş hende asan nîyo. Nan qirika vergî de yo. Dewij, emeletîye ra, karê verê destan ra teber şêno çi karî bikero? Eke kar bibo zî kes merdimanê ke emrê înan 40-45 ra vîyarto nêxebitneno. No semed ra pîlê keyeyî bêemel, bêkêr mendî. Bêemelîye, bêkêrîye bêqîymetî xo reyde arde. Xora camêrdê ciwanî zafane şîyêne hetê rojawanî de, şaristananê Anadolîyî, Îstanbul de înşaatan de gureyayne. Serre duwês aşman ra tewr tay şeş aşmî teber ra bîy. Esas, mîyanê serranê 1993-2000î de camêrdanê ciwanan rê Dîyarbekir de zî rehetîye çin bî. Her game îhtîmal estbi ke kuçe de bîyerê kiştiş yan hetê hêzanê dewlete yê tarîyan ra, ma vajin, hetê JÎTEMî ra bîyerê remnayîş yan zî hetê şubeyê sîyasî ra bitepişîyê. Çunkî nê serran de Dîyarbekir de roje estbî ke 10 camêrdî kuçe de yan îşkencexaneyan de ameyne kiştiş. Coka selametî şîyayîşê hetê rojawanê Tirkîya de bî.

No mîyan de cinîyan û kênayanê keyeyî nat û wet ra dest bi karê pakkerdişê keyeyan kerd, yan zî, şîy verê çemê Dîyarbekirî de hêgayanê pemeyî de şuxulîyay. Bi taybet kênayanê 12-18 serreyan keyeyanê memur, dewlemend û helweşan de dest bi karê miqatebîyayîşê pitikan kerd. Tutan zî kuçe de solî boyax kerdî, serê çopan ra naylon û asinê xurdeyî arêday, nan arêda.

Axir rewşa klasîke ya aîleyî yê dewijanê ma bin ra vurya. Êdî nufûso ciwan pabesteyê pîlanê keyeyî nêbi. Tam eksê ey, pîlê keyeyî bîy pabesteyê ciwanan. Rolî vuryay. Bi taybet mîyanê ciwananê ke emrê înan 20 ra cêr o, yanî mîyanê neslê neweyê bêtecrubeyî û pîlanê keyeyî de hetê kulturî ra tenaquzêko xorîn virazîya.

Nufûso ciwan zaf kewt binê tesîrê bajarî. Vîtrînê dikanan, cuya artîstanê fîlman, modelê por û kincan, hawayê qiseykerdişî, ziwan, yanî tirkî… Nînan ra teber zî, cuya şaristanî de zaf çî estbîy ke nêzdîye ra tesîr ro fikr û xuyê koçberan kerdêne. Mesala, kêneke yan cinîke şina keyeyê yew memur, doktor yan avûkatêk de karê pankîye kena. Uca rastê yew kulturê neweyî bena. Cinî û mêrde her di zî wende yê, her di zî xebitênê. Kes kesî ra acêr yan acor nîyo. Têkilîya cinî û mêrdeyê wayîrê keyeyî nêzdîye ra, bi çimanê sereyê xo vînena. Rewşa keyeyê xo reyde, rewşa xo û mêrdeyê xo reyde dana têver, muqayese kena. Bi kilmîye, nê sebeban ra, keyeyê koçberan de, mîyanê ferdanê keyeyî de bêhuzûrîye dest pêkerde. Bêhuzûrîya keyeyî ra, sere de, tewr zaf zî tutî (domanî) mutesîr bîy. Hende mesafe kewto mîyanê ferdanê keyeyî, zafê reyan, gama ke babî û dadî pêhesênê ke tutê înan yew suc kerdo, bawer nêkenê. Zereyê yew keyeyî de, dêsê zaf qalindî yê ke bi çiman nêdîyîyenê, mîyanê ferdanê keyeyî de ronîyay, berz bîy. Eynî keye de, ferdê eynî keyeyî bîy xerîbê yewbînan. 

Seba ke tenaquzê mîyanê nufûsê ciwanî û pîlanê keyeyî nîşan bido, ez wazena sey yew nimûneyî tîya yew serebuta xo neql bikerî. Rojêk yew kênaya merdima ma ya koçbere ke şîyêne keyeyî pank kerdêne û bîyêne miqateyê pitikan, ameye verê mi, va: “Ez û yew lajek ma yewbînî ra hes kenê. Lajek wazeno bîyero mi biwazo. Ez bîyerî keyeyê şima, ti û cinîya xo sey dadî û babîyê mi, mi bidêne.” Ez xo rê şaş menda. Mi va, “Wakê, keyeyê şima esto, dadî û babîyê to estê. Çi rey wina beno?!” Va, “Nêzanê qisey bikerê. Sey dewijan têwgêrenê. Merdimî fehm nêkenê. Merdimî rezîl kenê. Ez înan ra nefret kena!…” Tena çîyo ke destê mi ra ame, mi nesîhet kerd. La ez nêşaya aye îqna bikerî. Kêneke şina kuafor de porê xo virazena, boyaxo kej dayo piro, xo makyaj kena. Pantolonî kerdê xo pay, tîşorto tengek xo ra dayo. Tam çax û bengê xo de ya. Xo artîstanê fîlman ra kemêr nêvînena. Tirkî zî musaya. La rewşa keyeyî, hal û wezyetê dadî û babîyê aye, tirkî nêzanayîşê înan, kulturê înan (aye gore, hur cahilîya înan) qet pênêkewenê! Kêneke hem dadî û babîyê xo ra şermayena hem ziwanê xo ra. Hetta ke kurdbîyena xo ra zî şermayena. Wina şarmayena ke keye de, way û birayanê xo reyde êdî bi tirkî qisey kena. Aye rê qiseykerdişê tirkî sey berzbîyayîşê statuya sosyale aseno. Kurdkî (kirdkî û kurmanckî) dewe ana vîrê aye; dewijîye, nezanîye, rebenîye, evdalîye, pepukîye anê vîrê aye. Eke ti zor bidî aye, ti vajî, îlahîm bi kirdkî qisey bike, seke ti aye ra vajî, ti dewij a, ti nezan a, ti reben a, ti evdal a, ti pepuk a! Sey heqaretî qebul kena, reaksîyon nîşan dana, reyna hetê to ra nêna. Eynî hîsan keye de ro waye û birayanê xo, ro embiryananê xo, ro heme nufûsê ciwanî, ro tutan, sey zekeme vila kena. Tabî, televîzyon, kuçe, dikan, beqal, market, maxaza, yanî, cuya şaristanî lehê aye de ya. Ziwanê tirkî standardbîyaye yo, hîna asan qisey beno û her kes tirkî ra fehm keno. 

Dewijê ke amey şaristan, cinîyê ke şîyêne keyeyî rutêne, çim ginay memuran ro, çim ginay maliman ro. Ma vajin, ewnîyay ke tutî ha lîse wanenê, dima kewnê îmtîhananê unîversîte. Unîversîte qedênenê, benê avûkat, benê memur yan benê malim. Ê ke malim yan avûkat ê, wayîrê ereba yê, halê înan, demanê înan hol o. Hetêk ra zî ezyeto ke dewe de anto, îmkanê desttengîye yê dewe ameyne vîrê înan. Xora, hetanî ke serranê 2005î ra pey ke nameyê hêgayan ser o dewlete pere vila kerd, hêgayî yan dewe kerdibîy xo vîrî ra. (Esas, hetêk ra, welatê ma de hîsê pabendîya herrî zaf zeîf ê. Vanê, na herrî xayîn a, kamî fek na herrî ra verada şi, xo rê bi merdim.) Na nuqta de wendiş, perwerde sey berêkê îstîqbalê roşnî înan rê asa. Berêko wina ke tutê înan zî şêno nê berî ra bivîyaro. Hema vajêne ke zaf kesan, bê ke bizanê tut senî perwerde beno, bi hêrs, bi xezeb tutanê xo ra va, “Biwanêne, bibêne çîyêk.” La ne wendiş hende asan bi, ne zî “çîyêk”bîyayîş. Coka dadî û babîyan bi o qenaeto ke do tutî perwerde de hîna serkewte bê, dest pêkerd tutanê xo reyde tirkî qisey kerd. Zafê înan qirika xo ra birna, werdê xo ra kerd kêmî, pê tutê xo şawitî dersxaneyan. Ma vajin, tut hewte de 5 rojî şino mekteb, 2 rojî zî şino dersxane. Û xora, badê serranê 2000î heme semtanê Dîyarbekirî de, heme mekteban de sinifê verê mektebî (ana sınıfı) zî abîy. Êdî tutê 4, 5 û 6 serreyî zî bîy wendekar. Yanî, seha yan wexto ke tede kurdkî bîyero qiseykerdiş, bi no qayde mîyan ra wedarîya, nêmend. Seke mi va, dadî û babî yan pîlê keyeyî, seba ke tut zî sey înan nêzanayîşê ziwanî ra tada nêvîno, ezîyet nêanco, seba ke perwerde de serkewte bo -goreyê zanayîşê xo ra- bi înad û keremê zerrîya xo ra tutanê xo reyde bi tirkî qisey kerd. La badê çend serran bi hawayêko zaf cal asa ke peynîya nê cadkerdişê înan ê perwerdeyî xusran o!

Tutan reyde qiseykerdişê tirkî bi no şekl bi moda. Mesela, zafê şinasîyê mi bi xo estê ke yenê keye yan verê mi. Mi reyde bi kurdkî (kirdkî, kurmanckî) qisey kenê la tutanê mi reyde bi tirkî qisey kenê. Tutê mi bi kurdkî (kirdkî, kurmanckî) cewab bidê zî, ancîna, ê bi tirkî qisey kenê. La seba ke tirkîya înan tirkîyêka seqet a, şaş a, tutê înan tirkî şaş musenê. Coka mekteb de zî, dersan de zî, ser nêkewenê. Mesela, tirkîya înan wina ya: “Ma senî o qeder sawuxtir êdemîsen ustinde dûrasan!” Yanî, bi to hende serd o ke ti nêşênî xosero vinderî! Na cumle de, rast a ke kokê çekuyan tirkî yo la hetê sîstemê ziwanî ra nê îfadeyî tirkî nîyê. Coka, tut bi nê ziwanê mexlûteyî her di îmkanan ra zî beno. Yanî, hafizaya tutî de tu ziwan wina bi saxlemî ca nêgêno. Neke tena hetê ziwanî ra her di îmkanan ra bêpahr maneno, esas, hetê hîsanê aîdîyetî ra zî meydan de maneno. Yanî, bêkok beno. Bi tirkîyêka mexlûte yan bi kurdkîyêka mexlûte qiseykerdiş, ey rê qet ferq nêkeno. Nêzano kurdbîyayîş çi yo ke xo kurd bizano. La tirkbîyayîş, eke biwazo zî no merhale de nêşêno bibo. Hema zî hetê ziwan û hîsan ra mîyanê ey û tirkan de zaf mesafe esto. La hetêk ra, vurnayîşê milîyetî hende asan nîyo. Mesela, şarê qeraxê Deryaya Sîya bîy heştay-neway serrî ke fek ziwanê xo ra veradayo, bîyê terefdarê tewr fanatîkî yê partîyanê nasyonalîstanê tirkan la fizîkê înan, fonetîkê înan elemeşkera vengdano ke ê tirk nîyê. Coka refleksê înan ê sosyalî ekserîyet şîzofrenîk ê.

Seba ke hetê ziwanî ra sîstemê hişê tutî texrîbbîyaye yo, no semed ra perwerde de ser nêkeweno. Ma vajin, tirkîya ke tut keye de yan kuçe de musayo û a tirkîya ke kitaban de nuşte ya, qet pê nêmanena. Coka derse ra fehm nêkeno. Bi taybet perwerdeyê lîse de rewşe zaf giranêr bena. Sey nimûneyî, perwerdeyê dewreyê 2006-2007î de Seyrantepe İlköğretim Okulu ra 180 tene tut mezun bi. Nînan ra, tena 8 tutan qeyda xo lîse de viraşte. Nê 8 tutan ra, 4 hebine sinifa yewine ra pey lîse dewam nêkerde, wendiş terikna. Esas, nêşay biwanê. Mîyanê nînan ra tena yew tutî kolej (Anadolu Lisesi) qezenc kerd û nika sinifê 3. de wendişê xo dewam keno. Çîyo balkêş, keyeyê nê tutî 1975 de yew dewa Licê ra bar kerdo amey Dîyarbekir û keyeyê xo de hertim kirdkî qisey kenê. No nimûne nîşan dano ke tut ziwanê dayka xo hol bizano sewbîna ziwanan zî asan museno. Çunkî kokê ziwanî mîyanê hişê tutî de saxlem ronîyayo.

Îmtîhanê unîversîte de zî rewşe wina ya. Tutê ke bi hezar zehmet lîse wanenê, dima zî çend serrî şinê dersxane. La hemeyê Dîyarbekirî de se ra panc (% 5) bi zor îmtîhanê unîversîte (ÖSS) de ser kewenê. Heto bîn ra, êdî wendişê unîversîte zî nêno a mana ke do bişênê yew dezge de îstîxdam bibê, yanî bibê “çîyêk”. Nika Dîyarbekir de bi hezaran mezunê unîversîte estê ke betal ê. Çunkî badê ke unîversîte qedênenê, seba ke yew dezgeyo resmî de dest bi kar bikerî, ganî yewna îmtîhan (KPSS) ra zî bivîyarê. No îmtîhan zî çarçewaya hemeyê Tirkîya de yo. Kamî tewr zêde puan girewt, o îstîxdam beno. Mesela, bi hezaran xortê kurdan ke lîseya îmam-xetîbî qedênaya estê la nê îmtîhanan de nêşênê tirkan reyde reqabet bikerê. Coka nika zafê dewanê Licê de melayî tirk ê. Şarê hetê Ege yan hetê Anadolîyê mîyanênî yê. Pêro kadroyê perwerdekerdey yê cematê Fetulah Gülenî ra yê. Bi no qayde, Kurdîstanê Bakûrî de êdî camî, yanî cayê îbadetî û îbadet bi xo zî, bîyo wasitayê asîmîlasyonî, bîyo wasitayê mirênayîşê kurdkî û vilakerdişê tirkî. Xutbe, teblîxê dîn û îrşadî ra wetêr propagandaya tirkkerdişê kurdan o. Coka kurdkîya (kirdkî, kurmanckî) pîlan zî xeripîyaya. Bi kirdkîyêka xeripîyayî, nême ra nîme bi çekuyanê tirkî dekerdî ya, qisey kenê.

Tutanê ke fek wendiş ra veradayo, yan zî nêşay biwanê, şîkayetê înan o sereke no yo ke, derse ra fehm nêkenê. Vanê, bingeyê (temelê) ma zeîf o. Ma senî zî bikin, derse sereyê ma de nêmanena. Esas sinifê 3. û 4. ra pey dersî giran benê. Îhtîmalo pîl, semedo ke mezgê înan de sîstemê tu ziwanî tekuz ronênişto, coka nêşênê bi tu ziwanî hol qisey bikerî yan zî fehm bikerî. Seba ke kokê ziwanî hişê înan de texrîbbîyaye yo, coka nêşênê derse ra, wendiş ra fehm bikerê. Nêşênê xo îfade zî bikerî. Meselaya xoîfadekerdişê de, goreyê malumatanê ke mi malimanê dersa ziwan û qalîkerdişî (dil ve anlatım) ra girewta, tutê Dîyarbekirî heme problemin ê. Yanî, ê ke derse de serkewte yê zî, xoîfadekerdiş de problemin ê. Nêşênê xo îfade bikerî, bi taybet qiseykerdişê înan şikite yo, seqet o. Meselaya xoîfadekerdişî de, memur û wendeyê ke eslê xo kurd ê, esas ê zî heme problemin ê. Nêşênê xo asan îfade bikerî, xîtabet û qiseykerdişê înan zeîf o. Na babete de tesbîtê mi îlmî nîyo la ez wina texmîn kena ke no problem esas rewşa ziwanî ra eleqedar o. Yanî, ziwanê dayke ro înan yeno xezeb, heyfê îhmalkerdişê xo înan ra gêno. Sey nimûneyî, ez televîzyon de zî temaşe kena û mi bi xo zî dîyo, kurdê soranî, seba ke bi lehçeya xo perwerde benê, qiseykerdişê înan zaf herikîyaye yo. La kurmanc û kirdî, hem qiseykerdişê kurdkî de hem qiseykerdişê sewbîna ziwanî de, ma vajin, tirkî de, zaf giran qisey kenê. Nêşênê xo asan îfade bikerê. Kompozîsekerdişê babetêka sade de zî kontrol û yekpareyîya îfadekerdişî vindî kenê.

Badê perwerdeyê mecburî yê 8 serran êdî zafane tutî nêşênê biwanê. Ê ke lîse wanenê zî seba ke derse de zaf apeymende yê, eleqeyê înan û wendişî zaf zeîf o. Seba ke nêşênê xo îfade bikerî, nê heme semedan ra, na rey xo bi hawayanê psikopatîkî îfade kenê. Mesela, zafane binê tesîrê fîlmanê serîyalan yê tirkan de, ma vajin, binê tesîrê fîlmê “Kurtlar Vadisi” de manenê. Coka her tewirê şîdetî ra, bêexlaqîye ra, pîsîtîye ra xo apey nêdanê. Qiseykerdişê înan heme argo yo. Neke tena qiseykerdişê lajan, yê kênayan zî argo yo. Bi taybet badê ke gerîlayan payîzê 1999î de mintiqa terk kerde û bi no qayde serkewtena hêzanê dewlete newe ra îlan bi, hêvî û xîyalanê şarî de yew şikitiş, ma vajin, tewirêkê rewşa mexlûbîyetî virazîya. Naye tesîrêko zaf negatîf nufûsê ciwanî ser o kerd. Fikrê kurdîtîye, meylê sîyasetî mîyanê wendekaranê lîse ra wedarîya. Çunkî hêvî puya, pûç vejîya. No deme ra pey, mekteban de grûbê lumpenîye, grûbê veradayîyîye û sutalîye virazîyay. Qismêkê wendekaran zî kewtî binê kontrolê cereyananê dîndarîye. Qismêkê nê cereyananê dîndarîye çarçewaya sentezê tirk-îslamî de şuxulîyenê. Mesela, cemaetê sey Fetulahîyan, Suleymanîyan.    

Kapasîteya ekonomîyê mintiqaya Licê nîsbet bi serranê verê 1990, nika ancax se ra des (% 10) yan esta yan çin a. Mesela, hêgayî goreyê ê wextî ra, nika zor se ra des yenê ramitiş. Zafê rez û baxçeyan veradîyayê şîyê. Se ra neway darê fêkî yê sey gozêr, vamêr û murîyêran yan bîy huşkî yan dewijan birnay kerdî kolî/êzimî û ardî Dîyarbekir soba de veşnay. (Neqlkerdişê êzimanê mazêran tabîyê destûrî yo la neqlkerdişê êzimanê daranê meyweyî serbest o.) Verê serranê 1990, her keyeyî da-pancas sere pes û dewar kerdêne weye la nika mintiqaya Licê de yew pese peyda nêbena. Şarê dewanê Licê se ra neway Dîyarbekir de wayîrê keyeyî yê. Qismêkê înan hamnanan şinê dewe la zafane zimistanan Dîyarbekir de yê. Yanî, di-keye yê. Eke tut çendeyêk şiro dewe zî, kulturê dewe ra zaf dûrî yo. Kultur û qiseykerdişê xo eynen xo reyde beno dewe. Kênayê xamayî, tutî hertim tirkî qisey kenê. Bi no qayde tesîr ro tutanê dewe zî kenê. Labelê dewe de rewşa ziwanê tirkî bena trajîkomîke. Merdim şêno her dewe de cumleyanê winasîyan bieşnawo: “Hêgayo Derg’e gêtix tuyê sûr yêdix. Azad, o goliklerî getir. Demhat, o huyeyî getir xîyarlara aw vêrax…”

Xora, no neslo newe nêşêno karê dewe bikero. Îmkanê karî yê merkezê Dîyarbekirî zî zaf kêmî yê, bisînor ê. Seke ma cor ra zî va, şarê mintiqaya Licê, camêrdan ra, se ra heştay (% 80) şinê şaristananê rojawanê Tirkîya de karê înşaatan de gureyenê. Tutî û xortê tezeyî, neslo newe hetê debare ra, dereceya tewr cêrine de weye benê. Hemîne de problemê bêgidayî, nêweşîyê weyenêbîyayşî estê. Beşna înan zeîfik a, lexer a, gonî rîyê înan de nêasena. La emro 8-10 serre de şimitişê cixara, madeyê kîmyasalî yê sey Bally û tewir bi tewir hebê serxoşîye, hetta ke şimitişê esrarî zî mîyanê nê tutan de vilabîyaye yo. Dizdî zî zaf bena. Her tewir dizdî bena. Beledîyeyê Dîyarbekirî sepetanê asnênan yan tenekeyênan yê çopî leweyê asfaltan de, ver û verê peyarayîran de monte kenê. Ti ewnênî ke roja bîne yeweke zî cayê xo de nîya. Çunkî tutan şikitê, wekerdê, pelixnayê û berdê rotê dayê xurdekarî. Seba ke rewşe bineyna îzeh bibo ez wazena yew nimûne bidî. Roja 19.10.2009 de Dîyarbekir de semtê Batikentî de bi munasebetê Kurdîstanê Başûrî ra ameyîşê grûbanê gerîlayan yew mitîng virazîya. Nê mitîngî de dizdan da cêbê bi seyan merdimî ro. Qismêk hetê şarî ra desta-dest qefilîyay. Bêguman verê zî dizdî estbîy, verê zî Dîyarbekir de tim mitîng û numayîşî zî virazîyayne. La verê, eke bi hawayêko hîssî bo zî, meylê dizdanê Dîyarbekrî kurdperwerîye ser o bi. Mitîng û numayîşanê partîyanê terefdarê dewlete de texsîr nêkerdêne la yê kurdperwerîye de çi rey nêdayne cêban ro. Nika no edet wedarîya. Çunkî hîsê kurdperwerîye vindî bîyê.     

Eke Dîyarbekir de biney gelemşe virazîyo, ti ewnênî mîyanê rayîran de tekerî tavistê. Yan zî kerrey ha destê înan de û verdanê dikanan, vîtrînan. Camê dikanan, camê dinganê otobuse yê beledîye, lambayanê kuçeyan, çi kewt înan ra ver, şiknenê. Neke tena demeyê mitîng yan numayîşan de, esas, her game zirar danê derûdorî. Mesela, roşananê dînî de zî zaf zirar danê derûdorî ro. Bi taybet neyarê çîyê rindekî yê. Çîyê rindekî û dewlemendîye rê alerjîyê înan esto. Sey nimûneyî, gama ke adara 2006î de 14 gerîlayî koyanê Mûşî de amey kiştiş, naye ser o, Dîyarbekir de roja 28ê adare de hetê terefdaranê DTP ra tayê bîyayîşê protestoyî dest pêbîy. O wext, bê ke kes înan organîze bikero yan îdare bikero, zafane bi şeklêko spontane, bi hezaran tutê ke emrê înan 7 ra hetanî 18 o, di rojî, bi taybet roja 29ê aşme, înan zafê dikanê Dîyarbekirî texrîb kerdîy. Bi taybet semtê Ofîsê, semtê halweşan wêran kerd. Dîyarbekir de bi destê tutan hende wêrankarî virazîya ke, serekê odaya sinaî yê ê wextî Kutbedîn Arzuyî beyanat da ke Dîyarbekir 20 serrî apey şîyo. Bi seyan tutî birîndar bîy, tepişîyay. Çend tutî zî kişîyay. Goreyê raporê IHD ra 91 heb tut tewqîf bi û ceza werde. La na reqema ke IHD dana kêmî ya. Çunkî hetanî 5-6 aşmî badê bîyayîşan zî, 100 heb ra vêşêr tutê ke kemarayê rojnamegeran yan kamarayê polîsan de qeyd bibîy, dima ra tepişîyay û tewqîf bîy. Hemîne ceza werde.

Dewlete, dezgeyê dewlete, bi taybet qayîl ê ke xortî, tutî mîyanê her tewirê pîsîtîye de bê, se kenê wa bikerê la tena wa nêvajê ma kurd ê û meylê sîyasetî nêkerê. Ma vajin, yew tut serrêk de 20 rey dizdî ra tepişîyeno, zafê reyan ceza nêweno. Eke ceza biwero zî, zaf tay weno û leze veradîyeno. La sucanê sîyasî ra, hetê dozgeran ra tutan rê 30 serrî cazaya hepsî ameya waştiş. No sebeb ra, mîyanê tutan û xortanê ke mektebê verên û lîse wanenê, tu fealîyetê sîyasî çin o. La sîyaset ra teber her tewir kerdena nameşrû û her tewir suc mewcud o. Ez wazena tîya sey nimûneyî qalê yew kerdena zaf balkêşe bikerî. Mîyanê serranê 2000-2007 de gelek cinîyê ciwanê 20-25 serreyî, yê ke biney eqlê xo ra nuqsan ê (zihinsel özürlü) la bedenen bêqusûr ê, nişkave ra Dîyarbekir de peyda bîy. Ameyîşê hende cinîyan, her cayê Dîyarbekirî ra vilabîyayîşê nê cinîyan tesaduf nêbi! Cinîyê sipî, rindekî, ciwanî la aqil ra kêmî. Bêwayîr, wina tewş kuçeyan ra gêrayne. Roj û şewe teber ra bîy. Zafê xortanê Dîyarbekirî cayanê xewleyan de, nê cinîyan reyde pîya bîyêne û musayne karê xirabî. Perdeyê rîyê înan dirîyayne.

Goreyê tarîxê 19.10.2009 ra, 1297 merdimî hepsxaneyê Dîyarbekirî yê edlî de bîy. Nînan ra dorê 900 merdimî tîcaret, rotiş û şimitişê esrarî ra ceza werda. Ê bînî zî, dizdî, xesp, fuhuş, birîndarkerdiş û kiştişî ra tewqîf bîyê. Nînan ra, 300 kes emrê xo 18 ra cêr o, yanî, doman ê. Dorê 500 kesî zî emrê xo mîyanê 18-25î de yo. Na reqeme tena aîdê na roje ya. Reqema tewqîfkerdeyan her roje vuryena, yew serre de, beno ke des-pancês hezar tutî tepişîyayê û veradîyayê. Tutê ke kewnê mîyanê nê tewir sucan, se ra neway û panc tutê şarê dewan ê. Neke tena mintiqaya Licê ra yê, ney, her mintiqa ra, kirdan ra, kurmancan ra yê. Seba ke kokê înan cayanê cîya-cîyayan ra yo, fek û lehçeyanê cîya-cîyayan qisey kenê, bê tirkî bi sewbîna ziwan, ma vajin bi lehçeya kurmanckî zî nêşênê yewbînan ra fehm bikerê.

Hetê ziwanî ra yewna faktoro zaf muhîm zî no yo. Ti ewnênî ke yew apartman de, yan yew kuçe de çend keyeyî kurmanc, çend keyeyî kird ê. Kurmancê hetê Mêrdînî, hetê Şirnexî, hetê Serhedî, hetê Ruha, qezayanê Dîyarbekirî… Hewna, kirdê hetê Çewlîgî, hetê Pîranî, Hêni, Sêwregi, Licê, Gêl, Pasûr, Çêrmûge… Axir Dîyarbekir de, yew apartman de tewir bi tewir fekê kurmanckî, fekê kirdkî yenê qiseykerdiş. Mesela, bi hezaran kurmancê hetê Şirnexî Dîyarbekir de estê. Goreyê malumato ke serekê komeleya şirnexijan dano, 150 keye ra vêşêr endamê komele yê. La Dîyarbekir de, 500-600 keyeyê hetê Şirnexî û qezayanê ey estê. Ma fek kirdan ra veradin, mesela, kurmancê derûdorê Dîyarbekirî fekê kurmancanê Şirnexî ra, yê Culemêrgî ra fehm nêkenê. Yanî, neke tutî, pîlî yewbînan ra fehm nêkenê. Mesela, ez bi xo hende serrî yo kurdkî ser o xebitîyena, şarê Qilabanî (Uludere) ra gelek merdimî embazê min ê, ma bi keyetî şinê û yenê la ge-ge ez bi xo zî fekê înan ra fehm nêkena. Êdî Dîyarbekir de, ti kam welat ra vajê, merdim esto. Yew sîte de, yew kuçe de, yew apartman de pîya ronişenê, embiryan ê. Tutê înan ha têmîyan de. Mumkin nîyo ke nê tutî bi no hal yewbînan reyde bi kurdkî (kirdkî yan kurmanckî) qisey bikerê. Ancax tutê yew dewe, belkî yew ca de bê, beno ke o wext kurdkî qisey bikerî. La eke ziwan babî û dadîya tutan rê muhîm bo, yanî eke pîlê keyeyî bi xo qîymetê ziwanî bizanê, beno ke tutê keyeyî, qet nêbo keyeyê xo de, yan şarê mintiqaya xo reyde bi kurdkî qisey bikerê.

Tabî, nê çîyê ke mi hetanî nika munaqeşe kerdî, rewşa zereyî yê. Yanî, herçiqas mi cor ra bi yew-di cumleyan behsê televîzyonanê tirkî kerdo zî, kerdenê polîtîkaya asîmîlasyonî nê munaqeşeyî de nîyê.    

Yewna qisim de ez o bala xo bidî rewşa kirdkî ser, hetanê negatîfan yê fealîyetanê nuştekî û şarî ser o tesîrê naye senî beno, munaqeşe bikerî.

Seba wendişê qismê yewin bitikne>>>>

Seba wendişê qismê dîyin bitikne>>>>