Xezebê Ziwanî û Neslo Vindîbîyaye - IV

Ziwano ke nusîyayo, ziwano ke bîyo ziwanê rojname, kovar, kitab, radyo û televîzyonan prestîjê xo berz beno. Çimê qiseykerdoxanê xo de, mîyanê şarî de beno qîymetin. Eke cematî, şarî, bi çimanê xo dî û bi goşanê xo eşnawit ke ziwanê ey zî eynî sey ziwananê bînan, ma vajin, sey ziwanê neteweya serdeste, yanî, sey ziwanê tirkî heme wareyanê nuştekî de, çapemenîye de yeno şuxulnayîş, a gama şaro bindest xo ra û ziwanê xo ra bawer beno, moral gêno. Manewîyatê mîlî yê şarî xurt beno. Hukmê ziwanê serdestî şikêno. Bi no qayde eke hetê psîkolojîkî ra hukmê ziwanê serdestan şikîya, serdestîye zî şikêna, apey şina. Ziwano nuştekî, ziwanê çapemenîye, esas, wareyê miletbîyayîşî de, wareyê modernbîyayîşî de faktoro tewr sereke yo. Şar, kategorîya girde yê cematî eke nêşêno biwano zî, feqet bizano yan pêbihesîyo ke ziwanê ey de zî kitabî estê; şîîr, hîkaye û romanî estê, na yewe manewîyatê şarî ser o tesîrêko zaf gird kena. Şar ke pêhesîya bi ziwanê ey yeno nuştiş, hîna vêşî û bi şuûr wayîrîye ro ziwanê xo keno, hende leze terkê ziwanê xo nêkeno. Kategorîya wendayan zî, eke bivîno ke ziwanê ey zî nusîyeno, a game herinda ziwanê neteweya serdeste de ziwanê xo tercîh keno. Labelê seba ke ziwanê miletê bindestî bişêno vera ziwanê neteweya serdeste de reqabet bikero ganî problemanê xo yê qaydeyanê rastnuştişî leze hel bikero. Ganî ziwano nuştekî standard bo, rast binusîyo, bêqusûr û fesîh binusîyo. Eke şaş nusîya, qusûrin û teşqeleyin nusîya, tesîrê xo zî zaf negatîf beno. Wendoxan, qiseykerdoxan ziwanî ra serd keno, dûrî fîneno. Çunkî şar, wendox û qiseykerdoxê ziwanî, hertim o qabîlîyet de yê ke ziwanê xo û ziwanê neteweya serdeste muqayese bikerê. Eke bi çimanê xo dî ke ziwanê ey sey ziwanê serdestan xurt nîyo, rast nîyo, kêrameye nîyo, a game ziwano ke ey rê asan o, yanî ziwanê serdestan tercîh keno. 

Peynîya serranê 1970in de Kurdîstanê Bakûrî de tayê kovarê kurdkî (kurmanckî, kirmanckî) weşanîyabîy. La tesîrê înan mîyanê tefl û dûmanê cuntaya 12ê êlula 1980 de vindî bi. Xora uca ra ver zî rewşa qedexeyîye ra zêde çîyê çin bi. Yewendes serrî cunta ra pey Tirkîya de reya verêne roja 28.12.1991 de bi hawayêko eşkera yew rojnameyê kurdkî weşanîya. Nameyê nê rojnameyî zî Rojname bi. Nê rojnameyî de çend nuşteyê kirmanckî weşanîyabîy. Mi bi xo reya verêne bi alfabeya latînkî kirmanckîya nuştekî nê rojnameyî de dî. Nuşteyo ke sernameyê ey vîrê mi de mendo, “Yapmîş û êtmîşî rê bes o!” bi. Ey ra pey rojnameyê Welat, Welatê Me, Azadiya Welat, Dema Nû weşanîyay. Yanî 1991 ra nat Tirkîya de mîyanê adirê şerî de weşanê kurdkî zî dewam bîy. Nê weşanê ke mi behsê înan kerd, Dîyarbekir de zî vila bîyêne. Labelê bi lehçeya kurmanckî bîy. Eke rey-rey nuşteyê kirmanckî (zazakî) biweşanîyayne zî, nê nuşteyî qaydeyanê rastnuştişî ra zaf dûrî bîy.

Dima kanalanê televîzyonan yê bi kurdkî dest bi weşane kerd. Mesela, nika 15-16 kanalê televîzyonî yê kurdkî estê. TRT6 ne tede, yê bînî heme destê kurdan de yê. Feqet nê kanalan de, nisbetê kirmanckî se ra yew zî nîyo. Sayeyê weşana televîzyonan de kurmanckîyêka muştereke mîyanê şarî de vila bîye. Şaro kurd sayeyê weşana televîzyonan de ziwanê xo ra bawer bi. La seke mi va, na lehçe tena kurmanckî bî. Bakûr de tena lehçeya kurmanckî aver şîye. Lehçeya kirmanckî (zazakî) nê hetî ra cayê xo de mende. Tîya de helwêstêka negatîfe yê kurdanê kurmancan yan yê soranan vera kirmanckî de çin a. Hetta ke hetê kurmancan ra derheqê zazakî de yew sempatî esta. Mesela, abîyayîşê Zazakî.NET de, înanê ke mesajê pîrozkerdişî şawitê ra 4 kird ê 12 kurmanc ê. Herçiqas tayê merdimê nîyetxirabî, rey-rey nat û wet ra bi ziwanê tirkî fikranê texrîbkaran vila bikerê zî, merdim nêşêno yew nimûne nîşan bido ke grûbê kurmancan yan soranan ra tu kesî vernî ro weşana kirmanckî girewto yan nêwaşto ca bidîyo kirmanckî. Labelê no zî çîyêko sabît o ke dezgeyanê çapemenîye yê sey radyo, televîzyon, kovar û rojnameyan de, hetta ke mîyanê sîyasetê kurdan de, nisbet bi lehçeya kurmanckî, kirmanckî (kirdkî, zazakî) zaf kêmî ya. Ez wexto ke nê qîyasî kena, helbet xebera mi nisbetê nufûsî ra esta. Na nuqta de sebebê sosyolojîkî estê la merdim şêno heta dereceyêk sistî û bêeleqeyîya kirdanê wendeyan rexne bikero. Çunkî ti ewnênî camêrdî unîversîte wendo, ma vajin, malim o, pedagojî wendo, ziwan ra fehm keno la gama ke merdim yew metnê kirmanckî dano dest, seke japonkî bo, hende ey rê giran yeno.

Qismêk wendeyê kirdan zî estê enerjîyê xo seba lehçeya kurmanckî xerc kenê. Esas, na nuqta de sebebanê sosyalî ra teber faktorê psîkolojîkî hîna serdest o. Sey nimûneyî, serra 2004î de Dîyarbekir de Enstîtuya Kurdkî abîye. Yew perîyod de 70 merdim ameyne kurs, dersa kurdkî girewtêne. Nê kursî de hem sinifê kurmanckî estbi hem yê kirmanckî. Nê 70 merdiman ra nêzdîyê 30 merdim kird bîy. La tena 8 kesî ameyne kursê kirdkî. Yê bînî şîyêne kursê kurmanckî. Hewna, mîyanê şarî de zî, yanî şaro ke xebera ey zêde çîyan ra çin o, eke 10 camêrdî yew ca de bê, nînan ra 9 merdimî kirdî bê, 1 merdim kurmanc bo, ti ewnênî 9 kirdî têde seba xatirê 1 kurmancî lehçeya xo ra feraxet kenê, fek qiseykerdişê kirdkî ra veradanê, bi lehçeya kurmanckî (kirdaskî) qisey kenê. A no faktorêko psîkolojîk o. Ez wina texmîn kena, semedo ke lehçeya kurmanckî her ca de qisey bena, kirdan (zazayan, kirmancan, dimilîyan) psîkolojîkmen hukmê lehçeya kurmanckî qebul kerdo. Dîyarbekir de, semedo ke kirdî û kurmancî pîya ciwîyenê, na rewşa psîkolojîke hîna bitesîr eleyhê kirmanckî de ya.

Ganî ma bi dîqet bala xo bidin na rewşe ser. Çunkî rewşêka hesas û nazik a. Tîya de tesbîtê mi wina yo: Eke seba kirmanckî xebatê xususî bibîy, kirmanckî (kirdkî, zazakî) hîna leze kemilîyêna, aver şina. Ma vajin, ronayîşê Grûba Xebate ya Vayetî, weşanayîşê kovara kirmanckî (zazakî) Vateyî, mîyanê des serran de îmajê kirmanckî berz kerd. Xora ganî wina bo. Sey nimûneyî, dezgeyê çapemenîye yê kurmanckî û sorankî zî cîya yê. Labelê na nuqta de ganî merdim çarçeweya neteweyî de hîşyar bo. Çunkî, tayê merdimê nîyetxirabî şênî na rewşe ge-ge suîstîmal bikerî.   

Esas kirmanckî (zazakî) rê şansêko zaf baş o ke nika wayîrê yew dezgeyî ya. Bi hawayêko xususî ronîyayîşê Grûba Xebate ya Vateyî, xebatê ziwanî yê na grûbe, weşanîyayîşê kovara Vateyî, hewna, pabesteyê xebatanê na grûbe awanbîyayîşê Weşanxaneyê Vateyî neke tena hetê îmaj û kamilbîyayîşê şexsîyetê lehçeya kirmanckî ra muhîm bîy, esas, tayê hetanê bînan ra zî zaf muhim bîy. Kovara Înternetî Zazakî.NET ke no îstîqamet de weşane kena zî, ganî merdim na çarçewa de hesab bikero. Nê xebatê ke mi behs kerdî, çira hetanê bînan ra zî muhîm ê? Çunkî bi no hawa ziwan bi kontrol, bi îstîqarar aver şino û mîyanê şarî de vila beno. Lehçeyêka verbale (fekkî) bi kontrol û bi îstîqrar tadîyena bena ziwanê nuştişî, bena ziwanê edebîyatî, ziwanê çapemenîye, ziwanê tewir bi tewir enformasyon û dîsîplînan. Bi sayeyê nê xebatan de kirmanckî rayîrê mergî ra tadîya kewte rayîrê ciwîyayîşî ser. Şarê ma, wendayanê ma bi çimanê xo dî ke kirmanckî standardanê kurdkî yê sey sorankî û kurmanckî ra kemêr nîya. Na yo, kirmanckî (kirdkî, zazakî, dimilkî) game bi game, roje bi roje biîstîqarar, biserûber, bikontrol modernîze bena. Esas, cuya ziwanan de, bi taybet cuya ziwananê cematanê bêdewletan de, na merhele merheleyêka zaf muhîm a. Eke destpêkê fealîyetanê nuştekî de, sere de teşqele bibo, bi taybet gramatîsyenê cîya-cîyayî qaydeyanê cîya-cîyayan, alfabeyanê cîya-cîyayan pêşkêş bikerê û mîyanê şarî de vila bibê, heqîqeten teşqele, gelemşe, cîyayî benê qederê ê ziwanî. Yanî çewt bo Çewtela yena.

Nê hetî ra problemê kirmanckî neke çin ê, feqet tay ê. Mesela tayê kesê nîyetxirabî estê ke derheqê mîlîyetê kirdan (kirmacan, zazayan, dimilîyan) de bi falsîfîkasyonan, bi teorîyanê bêbinge û zûreyinan, hetta ke bi neng û nengişoran propagandayêka tarîye vila kenê, alfabeyanê cîya-cîyayan pêşnîyaz kenê la lebata înan pûç a. Ê nêşênê tu havile bikerê. Çunkî hem teorî û xebatê zûreyînî ber nêgênê hem çîyo ke tarîxê miletêk de çin bîyo mîyanê miletî de ca nêgêno. Heto bîn ra, nê derdorî ziwan ra fehm nêkenê. Ma fek pêroyîyê Kurdîstanî ra, lehçeyanê bînan yê kurdkî ra, taybetîyanê ziwanî yê kurdkî ra veradin, xebera camêrdî fekan û taybetîyanê kirmanckî ra zî çin a. Tenê çend çekuyê ke dewe ra vîrê ey de mendê estê. La camêrd werişto bîyo dersimci, bîyo zazacı. Vano Zazaca, vano Dersimce labelê ne zazakî zano ne dêrsimkî. Coka bi hawayêko agresîf teorîyanê teberê îlmî de vila keno. Nêşêno ziwanê xo de yew metnêko basît zî binuso. Xora, nê merdimî winayênî nuşteyanê xo yê tewşan zî bi tirkî nusenê. Heto bîn ra, semedo ke tu îtîrazê înan qedexekaranê nê ziwanî rê, dagîrkeran rê zî çin o, coka perde rîyê înan ser ra leze wedarîyeno û nîyetê înan o xirab eşkera beno. Labelê nê merdimî, îhtîmal o ke hişê tayê xortanê ciwanan biçelqinê. Bineyke bo zî, şarî ziwan ra, bi taybet ziwanê nuştekî ra dûrî bidê.

Teberê nê derûdoranê provakatoran de zî ge-ge tayê merdimê bînî ke kirmanckî de bêkontrol tayê fealîyetanê nuştekî kenê, estê. La Homayî kerd ke nê merdimê winasî zî sey ê bînan ziwan ra fehm nêkenê. Coka eserê înan bi xo benê eynika heqîqetê înan. Mesela, camêrdêk esto nameyê ey Harun Turgut o. Werişto yew ferheng amade kerdo. (Harun Turgut, Türkçe-Zazaca Sözlük, Do Yayınları, Birinci Baskı, İstanbul 2008) La seba ke ziwan ra fehm nêkeno, seba ke sîstem, mentiq û gramerê kirmanckî nêzano, bi na xebata xo herinda ke kirmanckî rê yew faydeyê xo estbo, zerar dayo, teşqele veto. Mesela, goreyê zanayîşê xo ra alfabeyêka cîya îcad kerda. Esas alfabeya tirkî adapte kerda. Labelê hende bêdîqet, hende bêcidîyet û bêserûber (tutarsız) o, nuştişê xo de, o bi xo rîayetê alfabeya xo nêkeno. Mesela, wina nuseno:

“mungây lêng: topal inekler

mungay şit: süt ineği

mungây ma: ineklerimiz” (r. 5)

Alfabeya ke pêşnîyaz keno de herfê bişewqe yê sey “ê”, “û” estê la herfa “â”ya bişewqe çin a. Labelê seke aseno, nuştiş de şuxulneno. Şuxulnayîşî şuxulneno la bi naye zî bêserûberîya xo beyan keno. Çunkî bi keyfîyet şuxulneno, yanî, eynî çekuye di hawayî nuseno. Eke sereyê çend xeşîman bido têmîyan ro zî xebatê wina bêîstîqrarî, bêmentiqî ser nêgênê. Emrê nê xebatan derg nîyo, tesîrê înan kêmî yo. La ganî hewna zî merdim wext de nê tewir xebatanê xirabkaran bi mîsalanê îsbatkerdeyan deşîfre bikero ke wendox leze ferq bikero. Mesela, camêrdî herfê “u”, “û” zî tam eksê alfabeya kurdkî de pêşnîyaz kerdê. Yanî herinda herfa “ü” ya tirkî de “û” qebul kerda, herinda herfa “û” ya kurdkî de zî “u” qebul kerda. Bi no qayde, merdim vano qey eksê ey kurdan rê esto. Beno ke qet bala xo nêdano xebatanê bînan yê kirmanckî ser. Çunkî mîyanê miletanê bindestan de nêweşîya îcadkerdoxîye, nêweşîya pêşengbîyayîşî menşûr a. Zaf merdimî estê ke xo ra dest pêkenê û vanê reya verêne mi na xebate îcad kerde.

Camêrdî ferheng amade kerdo, alfabe ronaya la ha meydan de ke, ziwan ra fehm nêkeno. Mesela wina nuşto: “yuvayı yapan dişi kuştur: halyen mirçıka may vırazena” (r. 400). Kirmanckî de, mentiqê kirmanckî de îbareyê sey “mîrçika maye” yan “mîrçiko nêrî” çin ê. Kirmanckî de, eke to va “mîrçike/mîrçiki” xora yeno a mana ke heywane makî ya. Eke to va, “mîrçik” xora nêrî yo. Nê tewir nameyî heme wina yê. Çîyêko şaş zî, “mîrçîk” yan “mîrçike” tirkî de manaya “serçe” de ya, “kuş” nîya. “Kuş” manaya “teyr, -e” de ya. La esas, seba ke ziwan nêzano, vateyê verênan ê tirkan şaş tercume kerdo. Vano, “halyen mirçika may virazena.” Eke ma nê îbareyî ancîna tercumeyê tirkî bikin, o îbareyo orîjînal nêvirazîyeno, çîyêna vejîno meydan. Wina beno: “Yuva dişi kuşu yapar.” Yanî, kerdox (özne) “mîrçike” ney “halîn” o. Labelê tîya de zî ganî kar (fiil) bivuryo bibo “virazeno”. Seba ke hol fehm bibo, ez yew nimûne bidî. Mesela, kirmanckî de kes nêvano “Keye cinî virazeno.” Vanê, “Cinî keye virazena.” Nuştoxî “Yuvayı yapan dişi kuştur” sey îdyomî nuşto labelê no îdyom zî nîyo, yew vateyê verênan ê tirkan o. Hema nêzano vateyê verênan çi yo û îdyom çi yo la gramer û ferheng nuseno, alfabe ronano. Vateyê verênan û îdyomî motamot yanî (çeku bi çeku) tercume nêbenê. Mesela ti îdyomê “dam üstünde saksağan, vur beline kazmaynan”ê tirkî motamot tercumeyê yewna ziwanî bikerî xelet fam beno, manaya ke tirkî de esta nêdano.

Nuştoxî ferhengê xo de hema zaf îdyomê tirkî wina tercume kerdê û çîyê ecêbî vejîyayê meydan. Seba ke wendoxî bîneyna hol bivînê ez çend nimûneyan bidî. Vano, “bal tutan parmağını yalar: engıştey xuewa engmıyenın lıestış” (r. 39). Çîyo ke tîya de bi kirmanckî nusîyayo, “ballı parmağını yalamak” o. La “Bal tutan parmağını yalar” temamen yewna çî yo. Vano, “imanı gevremek: imanıy ... wışk bıyayış, imanıy ... zıwa bıyayış” (r. 178). Îman senî wişk yan zî ziwa beno? Kirmanckî de manaya “îmanîy ... wişk bîyayiş, îmanîy ... ziwa bîyayîş” çin a labelê tirkî de manaya “imanı gevremek”î esta! Eyb nîyo ke merdim na mana nêzano labelê eke merdim hem nêzano hem binuso, eyb o. Vano, “ağzı ile kuş tutsa: pêy fêkya mirçık tepışû” (r. 13). Reyna motamot tercume kerdo. Kirmanckî de manaya “pêy fêkya mirçık tepışû” çin a. Vano, “ahıra çekmek: axur untış” (r. 15). Merdim senî axurî anceno? Kirmancî (zazayî) qet vanê “axur untiş”? Vano, “kuş sütüyle beslemek: pêy şitıy mirçıkûna cuwênayış” (r. 232). Reyna motamot tercumeyo bêmana. Tirkî de “kuş sütü” esto labelê kirmancki de şitê mîlçikan çin o. Ciwînayîş zî manaya “yaşatmak”ê tirkî de yo, “beslemek”ê tirkî weyekerdiş o. Vano, “dize getirmek: çaqe ardiş” (r. 102). Çaqe kotî ra ano? Hema hema her rîpelê nê ferhengî de xeletîyê wina muhîmî estê. Bi seyan belkî bi hezaran xeletî ke tena zerar danê kirmanckî (zazakî) ro. Sewbîna tu faydeyê nê xebatanê winasîyan çin o.

Nê xebatê bêserûberî ser nêgênê la ge-ge ti ewnênî ke zerarê înan reseno ziwanî. Yanî ziwan de teşqele, sergêjî vejenê û şarî ziwan ra serd kenê. Sey nimûneyî, dewlete çarçewaya weşana zafziwanîye de yew kanalê kurdkî ke bi nameyê TRT6 şinasîyêno akerd. Nê kanalî de dereceyêka komîke de bo zî kirmanckî xeberî wanîyenê. Kesê ke xeberan tirkî ra seba kirmanckî tercume kenê, ê zî hemşerîyê Harun Turgutî yê. Ez nêzana senî peymawito la vanê “zûn ma orta zazaca wo” û alfabeya hemşerîyê xo şuxulnenê. Seba ke ê bi xo zî ziwan ra fehm nêkenê, coka nêzanê ke Harun zî ziwan ra fehm nêkeno.

Eke nê xebatê wina bêkontrolî zêde bibê beno ke zerar bidîyo kirmanckîya nuştekî. Çunkî wendox ewnêno ke kirmanckî de tewir bi tewir alfabe şuxulnîyêna, yew çekuye tewir bi tewir nusîyêna, coka ceniqîyeno. Mesela, Harun Turgut ferhengê xo de wina nuşto: “adı deliye çıkmak: money … gıecê ser vıcayiş, nomey gıecê … dıma kotış” (r. 9) Seke aseno, yew cumleya qijkeke de çekuya “ad” a tirkî, kirmanckî de hem bena “mone” hem bena “nome”. Seke mi va, nê çîyê winayênî kenê ke şar, bi taybet wendekarê ciwanî ziwan ra serd bibê, xo dûrî bidê. Labelê ganî ma rê bibo sey yew wezîfeyê muhîmî ke ma hertim xebatanê wina seqetan, xebatê ke zerar danê averşîyayîş û geşbîyayîşê kirmanckî, deşîfre bikin. Wendoxan hîşyar bikin. Û ganî wendoxî bi xo zî vera nê xebatan de hîşyarî bê.

Seba ke TRT6 alfabeya kurdkî rast bişuxulno, ez bi xo werişta şîya Anqara. Mi koordînatorê ê wextî yê nê kanalî Sînan Îlhanî reyde qisey kerd. Dima mi ê her di camêrdê ke qismê kirmanckî (zazakî) de şuxulîyenê reyde qisey kerd. Mi înan rê muhîmîya alfabe û rastnuştişî îzeh kerd. La camêrdî rika xo ra war nêameyî. Esas înan rê zaf muhîm zî nêbi. Camêrdî wayîrê kadro yê, meaşê xo gênê. Wezîfeyê înan o yo ke çend xeberan tercumeyê kirmanckî bikerê, biwanê. Ziwan xeripêno, alfabe şaş a, ziwan şaş vila beno, kes înan ra fehm keno-nêkeno, qet muhîm nîyo.

Verê ke ez şirî Anqara, TRT6 de yew roportajê mi weşanîyabi. Nê camêrdan roportajê mi goşdarî kerdibi. Înan bi fekê xo va, “Ma heme qiseykerdişê to ra fehm kerd.” Labelê ez bi xo xeberanê înan ra çîyêk fehm nêkena. Mesela yew cumleya înan wina ya: “Diyarbakır’da mûzik vuzdnoyışdı Şeyhmus Kaya yewınci bı.” Vuzdnoyiş çi yo? Yewincî çi yo? Bi kamcîn ziwan o? Senî ke ez fehm nêkena, şar zî fehm nêkeno. Axir şar çiqas kêmî fehm bikero, xisarê xo zî hende tay beno. La mîyanê şarî de îmajê lehçe xirab vila beno.

Goreyê fikrê mi ra, nuştiş de, weşane de yewna problem zî no yo ke, qismêkê nuştox û wendoxê kirmanckî çerçewayêka hîra ra, çerçewaya kurdkî ra bi perspektîfo hîra nêewnênê mesala ra. Wina ser ra, tena çarçewaya mintiqaya xo ra ewnênê. Esas merdim vajo, fekparêzîye/mintiqaparêzîye kenê, hîna rast o. Nuştişê înan, wendişê înan, tena sînorê dewa înan ra, tewr zaf zî sînorê mintiqaya înan ra teber nêbeno. Mîyanê dewa xo de linge danê erd, gamêk dûrî nêşinê. Mesela, semedo ke mi nuşteyê nuştoxêk redakte kerd, yanî mi rast kerd, nêwaşt nuşteyê ey Zazakî.NET de biweşanîyo. Va, to ziwanê mi kerdo sey fekê mintiqaya xo. Labelê eke ez xo bi kirmanckîya dewa xo, bi fekê mintiqaya xo bisînor bikî, mumkin nîyo ke ez wina binusî. Ehmedê Xanî gama ke Mem û Zîne nuseno, kurmanckîya heme mintiqayan ra, gelek ziwanan ra îstîfade keno. Mesela vano: “Bohtî, muhemmedî, silîvî / Hin le’l û hinek ji zêr û zîvî”. Xanî, bi no qayde wazeno xo sînorê fekê mintiqa ra vejo teber û heme fekanê kurmanckî yew firaqe de bialawo. La esas, fekê yew mintiqa hem potansîyelê lehçe temsîl nêkeno hem zî qîmê metnanê wina hîrayan nêkeno. O semed ra ganî nuştoxê ma zî qeyd û bendanê dewa xo ra xo bixelisnê û heme fekan, fekê heme mintiqayan, heme lehçeyanê kurdkî ra îstîfade bikerê. Seba ke wendoxî mesela hol fehm bikerê, ez wazena yew cumle de redaktekerdişê xo nîşan bidî:

Cumleya ke nuştoxî nuşta: “Per bîn ra darbeyî 12 edar 1972 ya pey Çolîg xebata siyasî-cemaatî û kulturî zi dest ci kerd.”

Şeklo ke mi redakte kerdo: “Heto bîn ra, cuntaya 12ê adara 1972 ra pey Çewlîg de xebata siyasî-cematkî û kulturî zî dest pêkerd.”

Fekê dewa xo yan mintiqaya xo de, şaşîyan de rike kerdiş zerar dano geşbîyayîşê kirmanckî ro. Çunkî ziwano nuştekî zafane mîyanê ciwanan de, mîyanê xortan de vila beno. Gama ke ciwan, xort, wendekar bi nê metnan weye bibo, ziwan bi îstîqrar vila nêbeno. O semed ra ganî ma meselaya ziwanî de hîssî têwnêgêrin. Hesabê rastnuştiş, standardîzebîyayîş û muşterekbîyayîşî ser o, ganî ma bi asanî fekê dewa xo yan mintiqaya xo ra feraxet bikerin. Qiseykerdiş de nêbo zî, ziwanê nuştekî de ma mecbur ê. Çunkî ziwanê nuştişî ziwanêko formel o. Ganî goreyê qaydeyanê standardan û muşterekan binusîyo. Mesela, mîyanê tirkan de zî zaf fekî, şîveyî estê la kam gama ke dore bîyero ziwanê nuştekî ser, her kes rîayetê qaydeyanê tesbîtkerdeyan keno. Bi yew alfabe û bi qaydeyanê standardan nuseno. Sey nimûne, Anadolî de tirkêko dewij şêno cumleyêka wina qisey bikero: “Haçça gı tarlıya gettıgınde…” Labelê nuştiş de wina nênusenê. Bi ziwano standard nusenê. Neke tena tirkî wina kenê, heme ziwanan de wina yo. Ma vajin, fariskî de ziwanê nuştekî de vanê “xaneyê ma” la vatiş de beno ke vajê “xoneyê ma”.    

Kirmanckîya nuştekî de serhuşkîya tewr pête formê çekuyan ser o bena. Na babete de qismêkê nuştoxan de xoverodayîşêko pêt esto. Ma vajin, çi kird yan kirmanc, zafê kurdan nameyê şaristano ke dewlete Bingöl ronayo ra vanê Çewlîg. La şarê Çewlîgî, kirdan ra qismêk, vanê Çolîg, Çulîg, Çûlîg, ê ke vanê Çowlîg û Çuvlîg zî estê. Labelê gelek kesî zî vanê Çewlîg. Formo rastîn zî Çewlîg o. Mesela, çekuya Camî ya erebkî fekê Çewlîgî de, tayê cayan de bena Comî, Cumî, Cûmî. Wina deformebîyayîşê çekuyan qiseykerdiş de zaf zerarê xo çin o. La kam gama ke dore yena ziwanê nuştişî ser, wina tewir bi tewir şuxulnayîşê formanê yew çekuye, ziwan de giranîye virazeno. Ganî merdim nê forman ra yewî weçîno û hertim ê formî bişuxulno. Nê fikrî rê zêde îtîraz çin o la vanê formo ke weçînîyeno ganî formê dewa mi bo. Eke dewa nuştoxî vana Çolîg, êdî nê formî de rike keno, hesabê standardîzebîyayîşê ziwanî ser o formê hetê dewa xo ra feraxet nêkeno.

Qismêkê nuştoxanê kirmanckî hetê çekuyan ra zî ketum ê. Eke çekuyêk dewa nuştoxî de çin bo, yan zî, nuştoxî nêeşnawita, feqet yewna dewe de yan mintiqa de esta, nuştiş de lazim bo zî nêşuxulneno, xo ro ci nêkeno wayîr. Mesela, mîyanê kurdanê kurmancan de muşkileyê winasî hema vaje ke çin ê. Ma vajin, çekuya axaftin, tena hetê Botan û Behdînan de vajîyayne. La ewro heme nuştoxê kurmancî na çekuye şuxulnenê. Bi no qayde na çeku heme ca de, hetê şarê heme mintiqayan ra yena şuxulnayîş.

Eke bi no qayde ma bala xo bidin rewşa miletê xo ser, ma bi çimêko realîst problemanê xo tesbît bikin, meselayanê xo munaqeşe bikin, ez vana qey ma do hîna baş, hîna aqilane ro çareyan bigêrin. Ez o yewna qisim de bala xo bidî çare û pêşnîyazan ser.

Seba wendişê qismê yewin bitikne>>>>

Seba wendişê qismê dîyin bitikne>>>>

Seba wendişê qismê hîrêyin bitikne>>>>

Seba wendişê qismê pancin bitikne>>>>