Xezebê Ziwanî û Neslo Vindîbîyaye - V

“Ma rê kadroyî lazim ê”

Seba ke tabloyo tari û negatîf yê hal û hewalê ma bineyna kifşe bibo, beno ke tayê çîyê bînî ser o îlawe bibê. Ma vajin, beno ke derheqê mintiqaya Dêrsimî de, tayê faktorê bînî zî îlawe bibê la kêm-zêde hetê ziwanî ra rewşa heme mintiqayanê welatê ma sey mintiqaya Licê ya. Wazenî wa moralê ma bixeripîyo, wazenî ma sereyê xo bidin dêsan ro. Rewşa ma winî ya. Na rewşe helbet goreyê waşetena ma, goreyê zerrîya ma ya bele nîya. Feqet na rewşe peynîya dinya zî nîya. Hema her çîyê ma destê ma ra nêşîyo. Mesela, nîmeyo zafê nufûsê ma hema zî ha herîya xo ser o. Ma ha erdê baw û kalanê xo Kurdîstanî ser o ciwîyenê. Tewr tay nîmeyê nufûsê ma hema zî bi kurmanckî (kirdaskî) û kirmanckî (kirdkî, zazakî, dimilkî) qisey keno. Qismêko pîl şêno fehm bikero. Dinyayêk wendeyê ma estê. Qismêkê şarê ma welatanê Ewropa de, Amerîka de ciwîyeno. Yanî, ma êdî cîhanî, miletanê bînan, tarîx, tecrube û serebutanê merdimîye hîna nêzdî ra şinasnenê. Heto bîn ra, zafê qedexeyê dagîrkeran betal bîy, bêkêr bîy, hukmê xo kerd vindî. Neyar nêşêno sey verî ma ser o hukm bikero. Ma kurdan bi gonîya xo, bi areqê çareyê xo, bi keda xo ya helale, bi mucadeleyê xo yê meşruyî hukmê serdestan nîme ra nîme apey berdo. Esas miletê ma çi rey fek mucadeleyê neteweyîye ra veranêdayo. Dagîrkeran polîtîkaya xo ya înkarkere, îmhakere û asîmîlekerdişî bi heme hêzê xo, bi heme metodanê wehşîyaneyan ma ser o ceribnay labelê nêşay biresê netîceyêkê qetî. Neyaran ma kerd marêko nîmkişte. La nêşay kokê ma bîyarê. Ma hema zî ha payanî ra. Ma hema zî ha linganê xo ser o.

Dinya zî êdî dinyaya verî nîya. Teknolojî bêhed û qîyas aver şîyo. Hetanî davîst serrî verê cû, şarê weverê royê Muradî û şarê naverê royê Muradî nêşayne hetê yewbînan ra şirê û bêrê. Coka têkilîya înan yewbînan reyde çin bîye. Hende yewbînan ra bêxeberî bîy ke fekê înan, şîveyê înan yewbînan ra aqityabîy. Gama ke cayêk rastê yewbînan biameyne, fekê yewbînan ra çîyê fehm nêkerdêne. Labelê ewro, ti kamcayê dinya de benê bibe, ti kam mintiqaya Kurdîstanî ra benê bibe, wazenî Dêrsim ra be, wazenî Çewlîg ra, Pîran ra, Sêwregi ra be… Ez Licê ra ya û ma êdî embiryanê yewbînan ê. Ma her roje nuşteyanê yewbînan wanenê, ma pîya kom benê, ma bi telefonan yewbînan reyde qisey kenê. Ma vajin, birayê mi cîranê min o. Keyeyê ma ha têkîşte de. Ma çend aşman ra reyêk yewbînan zor vînenê. La kesê kurdperwerî, kesê ke ziwanê ma ser o xebitênê, bi hezaran kîlometre mi ra dûrî yê, ma vajin, ziwanzanêk ha Swêd de ciwîyeno, ma her roje, mîyanê 24 saetan de çend rey yewbînan ra persan persenê, cewab danê yewbînan. Ma muzakere kenê, ma bi telefon rasterast qisey kenê. Goreyê verê cû ra nê heme îmkanê baş ê, avantaj ê. Mesela, verê cû ma tena şarê dewa xo şinasnayne. La ewro ma hem miletê xo hol şinasnenê, hem lehçe û fekanê miletê xo şinasnenê û hem zî ma miletanê rîyê cîhanî şinasnenê. Ma tarîxê xo zî zanê, tarîxê miletanê cîranan, tarîxê miletanê cîhanî zanê. Mesela ma zanê ke çi ameyo sereyê ziwanê benî-îsraîlîyan îbrankî ser de.   

Îbrankî ziwanê Tewratî yo. Verê Îsayî, serra 607 de Quds hetê babîlîyan ra talan beno. Uca ra pey ziwanê aramî hêdî-hêdî cayê îbrankîya rojane gêno. Badê ke seserra 3. de romayîyan mintiqa girewta binê hukmê xo, îbranîkî mîyanê cuya rojane ra wedarîyaya. Labelê wareyê nuştişî de ameya gurenayîş, yanî pê nusîyayo. Dima, benî-îsraîlî, yanî wayîrê îbrankî welatê xo ra derbeder bîyê. Her cayê cîhanî ra bîyê vila. Benî-îsraîlî şîyê kam welat, ziwanê ê welatî qisey kerdo. Labelê metn û kitabê îbrankî estbîyê, hertim ameyê seveknayîş.

Peynîya seserra 19. de sîyonîzmî (nasyonalîzmê yahudîyîye) reyde sey ziwanêko modern hewna ruh dekewt îbranîkî. Yahudîyanê welatanê cîya-cîyayan dest pêkerd, bi îbranîkîya moderne qisey kerd. Tam na nuqta de lazim o ke ma qalê merdimêkê pêşengî bikerin: No merdim Eliezer Ben-Yehuda (1858-1922) yo. Yahudîyê Rûsya yo. Şaristanê Belarûsî, Vitsebsk Voblast de yeno dinya. Hîrêserrîya ey de, ey danê wendişê verê Tewrat û îbrankî. Semedo ke qismêko zêde yê Tewrat, Mişna û Talmudî şênayo biwano, pîlê ey bi nîyeto ke bibo haham ey benê wendegeyê dînî yê mûsewîyîye Yeşîva de qeyd kenê. Demê perwerdeyê xo de rastê gelek metnanê dînî û teberê dînî yê îbrankî beno. Dima fransizkî, almankî û rûskî museno. Gama ke fikrê sîyonîzmîye şinasneno, ey rê wina bawerî virazîyêna, eke îbrankî serê erdê Îsraîlî de newe ra gane bibo, do heme yahudîyê cîhanî bibê yew. Parîs de unîversîteyê Sorbonne de waneno. Babetê ke ser o gureyeno tarîx û sîyasetê Rojhelatê Mîyanênî bîyê la tewr zaf îbrankî ser o vindeno. Prosesê nê perwerdeyî de wina bawer keno ke, seba ganekerdişê miletêk ziwanêko muşterek şert o.

Cinîya ey Devora Jonas 1891 de janê ziravî ra mirena. Bi panc tutanê xo wa maneno. Dima mîyanê des rojan de 3 tutê ey zî jan ra mirenê. Şeş aşmî badê mergê cinîya xo, baltuza xo Paula Beila Jonas reyde zewijêno. Nameyê cinîya xo bedilneno, nameyê yahudîyîye “Hemda” nano pira. Serra 1881 de Împaratorîya Rusya ra koç keno şino Filîstîn. O wext Filîstîn mîyanê erdê Împaratorîya Osmanî de yo. Filîstîn de wendegeyê Alliance Israelite Universelle de dest bi malimîye keno. No mîyan de dest pêkeno herinda fek û lehçeyanê mehelî yê îbranîkî de yew ziwano muşterek ano pê. Lajê xo Ben-Zion Ben-Yehudayî bi na îbrankîya newîye perwerde keno. Yanî, na îbrankîya ke ewro ziwanê resmî yê Îsraîlî ya, ziwano resmî yê dewletêk a, reya tewr verêne ziwanê dayîke yê lajê Eliezer Ben-Yehudayî bîya. Bi vateyêna, keso tewr verên ke îbrankî ziwanê ey yê dayîke yo, tîya ra bi qasê se serrî verê cû lajê nê Elyezerî yo. Vanê, seba ke reyêk Hemda pitikî rê lorîgê rûskî vatê, Elyezer cinîya xo ra hêrs bîyo.

No nimûne ra aseno ke fikr, edet, kultur yan zî ziwanê miletêk, eke mîyan ra wedarîyê zî, eke bi seyan, bi hezaran serrî ser de bivîyarê zî, hewna, mumkin o ke newe ra gane bibê. Çunkî kultur, edet yan zî ziwano ke planê peyên yê tarîxê miletî de estbîyo, milet hîna asan qebul keno. Seba ke milîyetê merdiman hende leze nêvuryeno, seba ke ziwan faktoro tewr bingeyîn yê miletbîyayîşî yo, seke nimûneyê îbrankî ra zî aseno, mîyanê miletêk de geşkerdiş û aktuelkerdişê ziwanî hende karêko namumkin û zor nîyo. Labelê ganî merdim bibo wayîrê şuûrî. Ganî merdim xo rê bikero şîar. Ganî merdim biwazo, xo rê bikero sey îhtîyacêk. Waştiş, şerto tewr verên û tewr muhîm yê heme karan o. Eke to zerrî ra waşt û ti goreyê waştena xo ra lebitîyay, to xo goreyê waştena xo ra organîze kerd, rew yan erey, muheqeq ti resenê meqsedê xo. Feqet seba ke merdim çîyê biwazo, ganî verê verkan ferq bikero. Yanî, hîs bikero, agadar bo, hayîdar bo, pê bihesîyo, pê bizano, bişinasno.

Xulqê merdiman, xuyê kategorîya girde yê şarî wina yo, hetanî ke ti nîşan nêdê, ti pê nêdê hîskerdiş, hetanî ke bi çimanê xo nêvîno, bi goşanê xo nêeşnawo, bawer nêkeno. O ke çîyan nîşanê şarî dano, o ke bi şarî dano hîskerdiş kam o? Pêşengê ke mîyanê şarî ra vejîyenê, merdimê zanayeyê ke hewceyîya şarê xo vînenê û xo kenê wezîfedar, xo kenê wayîrê mîsyonî yê. Ê ke bi vîzyonêko newe dest bi xebatêka bişuûre kenê. Nê merdimî kadroyê miletêk ê. Eke mîyanê miletêk ra se-di sey kadroyê başî, kadroyê profesyonelî vejîyê û têreyra bi eqlêko kolektîf, bi xebatêka merkezî û bi karbêşîye bixebitîyê, êdî vernîyê ê miletî akerde yo. Ma xo vîrî ra nêkerin, înanê ke dewleta Tirkîya ronaya, se-di sey kadroyê Îtîhad we Tereqî yê.

Ez gama ke vana kadro, qestê mi çi yo? Kadro, a kese yan o keso ke wareyêk de, ma vajin, sîyaset, îlm, huner yan sewbîna dîsîplînêk de xo perwerde kerdo, xo resnayo mertebeya xizmetî, êdî şêno bixuliqno û semere bido. Kadroyê ke ez vana, helbet pispor ê la bi mentiqê eksperîye nêgureyenê. Nê kadroyî, hetêk ra romantîk ê, îdealîst ê. Seba averşîyayîşê miletê xo keremê zerrîya xo ra wezîfeyêk, mîsyonêk danê milanê xo ser û zerrî ra, sey mîsyoneran cad kenê ke miletê xo gamêne, bineyna, yewna game aver berê. Eynî sey Eliezer Ben-Yehudayî. Bi no qayde wayîrê vîzyonî yê. Wayîrê fikr, helwêste, ruh, têwger û lebate yê. Helbet însan hem tesîr keno hem mutesîr beno. Labelê kadroyî, esas, hesabê neteweya xo ser o hertim kar (subje) ê. Eke mutesîr bibê zî, rewşa înan sey objeyêk nîya.

Ma miletêko bindest ê. Muşkileyê ma, problemê ma zaf ê. Nimûne, çar-panc lehçeyê ma yê cîya-cîyayî estê. Na saeta ra pey, roja ewroyîne de mumkin nîyo ke ma yew lehçeya xo sey ziwanê neteweyî heme kurdan ser o ferz bikin. Ma biwazin zî ma nêşênê. Mesela, mumkin nîyo ke lehçeya sorankî bibo ziwanê resmî û ziwanê perwerdeyî yê heme kurdan. Sey miletî naye rê hukmê ma çin o. Heto bîn ra, bîyayîşê hende lehçeyan êdî dezawantaj zî nîyo, hetta, awantajêko zaf muhîm o. Feqet miletê ma hetê ziwanî ra wayîrê problemanê girdan a. Eke ewro dewleta ma bibîyêne, çi proje beno wa bibo, ma şênayne mîyanê 10-15 serran de biberin sere. Meselaya ziwanî yan meselaya lehçeyan hel bikin. La çi heyf ke yew dewleta ma ya merkezî çin a, şertê ma zaf bisînor ê. Ma mîyanê pencanê polîtîkayanê bêrehman yê înkarker, îmhaker û asîmîlekerdişî yê neyaran de yê. Ganî ma rewşa xo hol bişinasin û îmkananê xo, potansîyelê xo zaf bi zanayîş û aqilane bigurenin. Labelê seba ke ma bişênin îmkanan ra, firsendan ra îstîfade bikerin, ma rê kadroyî, kadroyê zanayeyî lazim ê. A na nuqta, yanî, amadekerdişê kadroyan mumkin o. Ma şênê kadroyan peyda bikin. Perwerdekerdişê kadroyan rê hem zeman musaît o, hem teknîk esto, hem materyalê ma estê, hem zî kadroyê ma yê ke bişênê kadroyanê neweyan perwerde bikerê estê. Nê cîhetî ra rewşa ma panc-des serrî verî ra zaf-zaf aver a.

Nê projeksîyonî de çarçewaya ma ya fikrî çi ya, perspektîfê ma çî yo? Sere de, ma kurd ê, welatê ma Kurdîstan o, ziwanê ma kurdkî yo. Welatê ma parçebîyaye yo. Parçeyêkê welatê ma ne tede, yê bînan de ma hema zî bindest ê. La ma reben nîyê. Nimûne, eke neyaran ziwanê ma qedexe kerdo. Ma zî şênê qîymetê nê qedexeyî bikin panc pereyî. Heto bîn ra, miletê ma, yanî kurdî, hem hetê ziwanî ra hem hetê bawerîya dînî ra miletêko zaf dewlemend o. Ziwanê ma sey darêka esîle û bikoke wayîrê gelek gil û şaxan o. Ma nêwazenê tu gilêk fîdayê gilê bînî bikerin, ma nêwazenê tu şaxêk versîya yewna şaxe de vindî bikerin. Yanî, ma kamcîn lehçeya kurdkî qisey kenê, ma aîdê kamcîn lehçeya kurdkî yê, wezîfeyê ma, mîyanê çarçewaya heq û huqûqê neteweyî de, ganî ma wayîrîye ro lehçeya xo bikin. Helbet têkilîyanê xo yê teberî reyde ma kurd ê, ziwanê ma kurdkî yo, ma heq û huqûqê miletê xo yekpare qebul kenê û wayîrîye kenê, nê îstîqametî de ma mucadele kenê. Labelê kam gama ke dore ameye têkilîya zereyî ser, ma kurdê kirmanc ê, zaza yê, dimilî yê, ma kird ê. Formê îdarekerdişê sîyasî çi beno wa bibo, mîyanê miletê kurdî de her lehçeya kurdkî wayîrê eynî heqan a. Eynî sey gilanê darêk.

Ma nêwazenê tu bawerîya xo ya dînî zî bikerin qurbanê yewna bawerîye. Şarê ma musluman o, yaresan o, êzidî yo, elewî yo, zerdeştî yo, kakeyî yo. Binê şemsîyeya miletbîyîşî de ma wayîrîye ro heme bawerîyanê xo zî kenê. Ma qebul nêkenê ke tu grûba dînî yewna grûbe tacîz bikero. Her bawerîya kurdan a dînî wayîrê eynî heqan a. Û helbet, sey merdiman, ma ne heqê yewna miletî wenê û ne zî heqê xo bi kesî danê werdiş. Ma vera heme miletanê cîhanî de çarçewaya hurmet nîşandayîşê heq û huqûqê yewbînan de, bi pirensîbanê însanî hereket kenê. Çimê ma erdê kesî de nîyo la ma erdê xo zî binê destî kesî de nêverdenê. Nîyetê ma yê ke ma miletanê bînan, grûbanê etnîkî yê zeîfan bigîrin binê hukmê xo çin o. La esla ma qebul nêkenê ke miletêko bîn ma ser o hukm bikero yan ma îdare bikero. Beno ke ewro ma bindest bin. Hêzê ma qîmê naye nêkero. La dinya tena ewro ra îbaret nîya. Siba û disibayê dinya zî estê. Hedefê ma no yo: Ma do game bi game ver bi azadîya xo wa şirin.

Bi nê perspektîfî ma ewnênê meselaya ziwanî ra zî. Eke ma ziwanê xo aktuel kerd, eke ma ziwanê xo cuya xo de kerd serdest, ma hukmê ziwananê dagîrkeran apey da, a game şexsîyetê ma yê neteweyî zî kemilîyeno, lehçeyê ma zî kamil benê. Naye ra pey, berê îqtîdarê sîyasî zî hetanî peynî ma rê abeno. Kam gama ke ti sîyaseten bîy muqtedîrê xo, hema newe cuye weş bena, hema newe ti tehm heyat ra gênî.

Heme lehçeyê kurdkî seba ke heqîqeten gilê yew dare yê, çend tênizdî bê, hende pêt benê, gurr benê, geş benê, dewlemend benê, wayîrê kapasîte benê. Nimûne, nê da-vîst serranê peyênan de bi sayeyê tênizdîbîyayîşê lehçeya kurmanckî û sorankî, her di lehçeyî zî dewlemend bîy, pêt bîy, kapasîteya her diyan zî hîra bîye. Qiseykerdoxê her di lehçeyan êdî bi asanî yewbînî ra fehm kenê. Hewna, kirmancê (zazayê) ke kurmanckî û sorankî zanê, nuşteyê înan ê kirmanckî (zazakî) hîna dewlend, xurt, bi kapasîte û herikîyaye yê. Hetê qaydeyanê gramatîkî ra zî lehçeyê kurdkî yewbînan rast kenê, paştî danê yewbînan. Labelê kam gama ke ti yew lehçeya kurdkî lehçeyanê bînan ra cîya bikerê, bi perspektîfê cîyakerdoxîye, ma vajin, ti vajî zazayî kurd nîyê û ti werzê lehçeya zazakî lehçeyanê bînan yê kurdkî ra dûrî bifînê, eynî seke ti gilê dare biqelênî, hende texrîbat virazêo. Gilo ke to qelênayo, beno huşk, beno koli, xeyr tede nêmaneno. Senî beno huşk? Seba ke to neyartî lehçeyanê bînan yê kurdkî rê kerd û lehçe înan ra cîya kerde, ganî ti çekuyanê neyaran zî mîyan ra vejê, aqitnê! Ti se kenî? Herinda ke ti vajî “nasname” ti do yew çakuya absurde û bêmana, bêmentiqe, çekuyêka sextîye ya sey “kamî” kîseyê xo ra virazê. Herinda çekuya “kovare/rojname” de yew çakuya absurde û bêmana, bêmentiqe, çekuyêka sextîye ya sey “pêseroke” virazî. Ti virazî-nêvirazî, xora mumkin nîyo ke gilê to lul/tehm bigîro. Peynîya peyêne de ti ziwanê esperantoyî virazî zî, ne ti nê ziwanî ra çîyê fehm kenê, ne zî do miletêkê zazperantoyî estbo ke bi nê ziwanê sexteyî qisey bikero. Peynî pûç a. Çunkî çîyo ke tarîxê miletêk de çin bîyo, ti nêşênî wina bi zor padusnî, îlawe bikerî.

Seke mi va, na merhele de bi hawayêko acîl hewceyîya ma bi kadroyan esta. Kadroyê ma, malim benê, sîyasetvan benê, doktor benê, muhendis benê, sînemager benê, rojnameger benê, deyîrbaz benê, spîker benê, yan dîsîplînêk de akademîsyen benê, nuştox benê, axir çi benê wa bibê, ganî verê verkan qasê ziwanzanêk ziwan ra fehm bikerê, ganî qasê nuştoxêk bişênî bi kirmanckî binusî, qasê xetîbêk bişênê bi kirmanckî qisey bikerê. No şerto tewr bingeyîn o. No semed ra, ganî her kirmancêk (zazayêk) xo sey kadroyê neteweya xo bivîno, xo wezîfedar bizano. Bi dîqet û baldarî xebata ziwanî, edebîyatê kirmanckî taqîb bikero. Game bi game xo aver bero.  

Nê kadroyî çi şertan de vejênê meydan, senî perwerde benê? Gregory Jusdanis kitabê xo Modernîya Ereymenda û Kulturo Estetîk (Gecikmiş Modernlik ve Estetik Kültür, Metis, 1998) de gama ke serebutanê modernbîyayîşê Yunanîstanê ewroyî munaqeşe keno, behsê tayê fealîyetanê sivîlan keno. Bi kilmîye vano, aktuelbîyayîşê ziwanêk yan kulturêk de çar faktorê bingeyênî rolêko gird kaykenê. Eke yew şaristan de, mîyanê miletêk de, nê çar faktorî bi hawayêko feal û sey yew komplîkasyonêk têreyde bixebitîyê, kultur newe ra gane beno. Nê çar faktorî wina yê: 1.weşanî, 2.mekanî, 3.musabeqeyî, 4.antolojîy.

Madeyê weşanan de nameyê rojname, kovar, kitab, radyo û televîzyonan hûmareno. O wext hema tora Înternetî çin a. Ma şênê ewro keyepelanê Înternetî zî îlawe bikin. Nê wasitayê enformasyonî rayîr akenê ke kadroyêk fikrê xo yan hunerê xo biresno cematî. Çunkî sedemê bingeyîn yê xuliqnayîşê fikr yan eseran o yo ke hunermend mesajê xo biresno kesanê bînan, cematî manîpule bikero. Na çarçewa de reye esta tena vatişêk yan yew fotograf, yew tablo verê miletê tadano rayîrêna ser.

Madeyê mekanan de, nameyê cayanê ke tede eserê hunerî-estetîkî pêşkêş benê hûmareno. Ma vajin, salonê ke tede panel, semîner û konferansî dîyenê, tede fîlmî nîşan dîyenê, kayê tîyatroyî, temsîlî tede kaybenê. Hewna, kitabroşî, kafeyê ke tede suhbet û munaqeşeyê edebî-hunerî benê. Banê komele û enstîtuyan, merkezê kulturî-hunerî zî na çarçewa de hesab benê. Mekan çin bo, merdim nêşêno eseranê hunerî pêşkêş bikero, tebeqeya hunerheskerdoxe nêşêna xo biresno hunerî.

Madeyê musabeqeyan de qalê musabeqeyanê hunerî-edebî keno. Musabeqeyê ke sey xelate, qîymetêko madî tede estbo, hetê jurîyêkê weçîniteyî ra dereceyî tesbît bibê, nê prosesî de subjeyê hunerî ruşdê xo îsbat keno. Musabeqeyan de hertim faktorê teşwîqkerdişî esto. Mesela, eke xelata Nobelî çin bîyêne, mumkin nêbi ke edebîyatê cîhanî ewro hende aver bişîyêne. Xelata Nobelî hewnê heme romannuştoxan xemilnena. 

Madeyê antolojîyan de qalê amadekerdişê antolojîyanê bipirestîjan keno. Antolojîyê şîîran, yê hîkayan. Ma wina xîyal bikin ke yew antolojîya şîîranê tewr kalîteyinan de yew şîîra to zî esta, yan antolojîya hîkayan de yew hîkayeya to zî esta. Nameyê to bi herfanê zerrnênan tarîxê edebîyatê miletê to de bi hawayêko ebedî qeyd beno. Nê aktîvîteyî xuliqnayîşê eseranê edebî yê kalîteyinan teşwîq kenê.

Nê fealîyetê sivîlî, nê fealîyetê ke planê peyê înan de projeksîyonê roşinbîrî, projeksîyonê ganekerdiş, geşkerdiş û modernîzekerdişê kulturî esto, nika, na merhele de ma şênê bi asanî bikerin. Prosesê virazîyayîşê nê fealîyetan de bi hezaran merdim mutesîr beno, beno muxatabê fealîyetanê winasîyan. Nimûne, her nuşte, her esero ke keyepelê Zazakî.NET de weşanîyeno, na merehele de tewr tay hetê 150-200 wendoxî ra yeno wendiş. Eke se ra desê nê wendoxan ciwanê ma bê, xortê ma bê, kenê 15-20 ciwanî. Nê wendoxî potansîyelê kadrobîyayîşî yê.

Mesela, Mahîr kadro yo. Bîlal, Hebûn, Firat, nê kadro yê. Mahîr Dêrsim ra, Bîlal Hêni ra, Firat Pîran ra, Hebûn Licê ra yo. Emrê înan mîyanê 16-22 de yo. Xortê ma yê terrn û tezeyî. Her çar zî nusenê. Bi ziwanêko pank û standard nusenê. Edebîyatê kirmanckî bi dîqet taqîb kenê, ziwan ra, qaydeyanê ziwanî ra fehm kenê. Mesela amadekerdiş û ronayîşê nê keyepelî de keda Bîlal û Hebûnî zaf a. Eke înan ra nêbîyêne ez nêşayne nê keyepelî hende asan ronî yan îdare bikerî. Ardimê madî yê embazana ra zî nêbîyêne, hewna, ez nêşayne nê keyepelî saz bikerî û wina fikrê xo bi asanî vila bikerî. Esas na xebatêka kolektîf a. Badê ke keyepelî dest bi weşane kerd, Mahîrî her firsend de moral da. Dima, hem bi nuştiş hem sewbîna hetan ra ardim kerd. Mesela dosyayê PDFyî amade kerdîy. Nê ciwanê ma, perwerdeyê xo yê wendegeyî zî dewam kenê. Hebûn lîse waneno. Mahîrî lîse qedênaya, wazeno ekonomî biwano. Bîlalî huqûq qedênayo, avûkat o. Firatî malimîye wenda. Mahîr nika ra dersa kirmanckî dano domanan. Ê wendekarê ke ey ra dersa kirmanckî gênê, ê zî potansîyelê ma yê kadrobîyayîşî yê. Mahîr Almanya de ameyo dinya. Welatê xo ra dûrî yo la xortê ke nika welat de yê, zafine ra zaf-zaf holêr ziwanê xo qisey keno, nuseno, waneno. Fekê mintiqayan şinasneno. Gramerê ziwanê xo şinasneno. Çunkî hayîdarê nasnemeyê xo yê neteweyî yo. Bîyo wayîrê şuûrê neteweyî. Almankî perewerde beno, tirkî hol zano. Labelê hol zano ke ziwanê baw û kalan, ziwanê dayîke virazîyayîşê nasnameyê şexsî û cematkî de yeno çi mana. A nê xortî kadroyê ma yê.

Nika wezîfeyê ma yo tewr sereke no yo ke ma kadroyanê winasîyan bizêdnin. Çareyê ma, bero roşn tîya de yo. Eke ewro da-pancas kadroyê ma yê winasî deresê, kirmanckî demeyêko kilm de, mîyanê çend seran de bena ziwanê radyo û televîzyonan, ziwanê sînema, ziwanê tîyatroyî, ziwanê perwerdeyî, hetta, ziwanê resmî yê îdareyî. Mi qalê tîyatroyî kerd, ê çendanê verî, çend kêna û xortanê ma yê hetê Dêrsimî, mi ra waşt ke ez înan rê yew kaya tîyatroyî tercumeyê kirmanckî bikerî. Mi kerde zî. Wexto ke mi metn tercume kerdêne, mi va, ez goreyê fekê Dêrsimî tercume bikerî ke wa hîna asan biwanî. Labelê înan waşt ke ez bi kirmanckîya standarde, kirmanckîya ke ez nika pê nusena, tercume bikerî. Do na kaye (Rengê Awe) bi kirmanckîyêka standarde kaybibo. A kadroyî nê yê. Ziwan wina populer beno, aktuel beno. Kam gama ke hetê kadroyanê pêşengan ra bi projeksîyonêko wina bizanayîş prestîjê ziwanî berz bibo, şêlika girde yê şarî xovero tadîyena ziwanê xo ser. Xora mentiqê şarî wina yo. Eke bi çimanê xo dî, bi goşanê xo eşnawit, hema newe bawer keno.

Metn û metaryalê ke ewro kirdkî de estê, metnanê îbrankî yê zemanê Eliezer Ben-Yehudayî ra zaf zafêr ê. Coka no ziwan hende leze sere nêderêneno, hende leze vileyê xo ronênano. Eke wayîrê nê ziwanî heqîqeten wayîrîye ro ci bikerê, no ziwan hetê kapasîte ra şêno mîyanê çend serran de xo biresno sewîyeyê lehçeya kurmanckî. Ez bi xo mîyanê prosesê averşîyayîşê lehçeya kurmanckî de bîya. Tîya ra des-duwês serrî verê cû, serranê 1990an de, da-des kadroyê kurmanckî çin bîy. Kesî bawer nêkerdêne ke kurmanckî de xebere wanîyena, yan metnêko modern nusîyêno. La ewro wina nîyo. Nika bi seyan nuştoxê kurmanckî estê, bi hezaran kitabê kurmanckî estê. Her roje vêşêr benê. 16 kanalê televîzyonî yê kurdkî estê, hemîne de şewe û roje bi lehçeya kurmanckî her tewir programî pêşkêş benê. Gelek grûbê muzîkî, grûbê tîyatroyî estê. Des-pancês serrî verê cû nînan ra yeweke zî çin bîy.

Ma verê serranê 2000an bifikirin. Yanî, wexto ke hema kesî vengê Grûba Xebate ya Vateyî nêeşnawito, kovara Vateyî, Weşanxaneyê Vateyî, kitabê ke nê weşanxaneyî ra weşanîyay, hema pîyase de çin ê. Û ma nika bala xo bidin kirmanckî (zazakî) ser. Kirmanckî (kirdkî, zazakî, dimilkî) mîyanê des serran de pirênê mergî dirna. Sey vila wisarî geş bîye. Nimûne, ez nuşteyêkê xo yê ke tîya ra des-duwês serrî verê cû nusîyayo û nê nuşteyê xo yê ke nika şima ha wanenê bidî têver, muqayese bikerî, yan zî merdimêna nê nuşteyan têverano û muqayese bikero, do bivîno ke mîyan de koyî estê. A standardîzebîyayîş, averşîyayîş, geşbîyayîş, aktuelbîyayîşê ziwanî no yo. Nê xebatî hende asan nêbîy. Helbet tîya de fîdakarîya çend kadroyanê pêşengan ke hûmara înan bi zor qasê engiştanê destêk-di destan esta yan çin a, bi keda înan, bi xebata înan no averşîyayîş virazîya. Fîdakarî, kede, cadkerdiş, xîret û sebatêko wina ke ancax tarîx şêno heq û desmizdê ey bido. Esas, na lebate îsbatêk a. Îsbat beno ke ma şênê na lehçe bikin ziwanê dewlete zî. Hewna îsbat beno ke her ferdo kirmanc (zaza) şêno mîyanê çend serran de bibo kadroyêko muhîm yê cuya fikrî, hunerî û edebî yê kirmanckî. Bibo endamêko muhîm yê entelejensîya kirmanckî.

Ma peynî de persêka winasî bipersin. Cayo ke yew ziwano standardbîyaye, ziwanê wendegeyan, ziwanê televîzyonî, ziwanêko resmî, ma vajin, ziwanê tirkî estbo, kêna yan xortêko kirmanc Kurdîstan de, Tirkîya de yan welatêkê Ewropa de çira werzo sereyê xo bi kirmanckî bidejno, hende ezîyet bido xo, werzo newe ra nê ziwanî bimuso? Çi faydeyê xo înan rê esto? Na nuqta de çend sedemê bingeyênî yê însanî, yê ke îhtîyacîya însanan ra hasil benê, estê.

Însan tena beden ra, wucûd ra nêno meydan. Însan wayîrê manewîyatî yo zî. Senî ke îhtîyacîyê bedenî estê, bi no hawa, îhtîyacîyê manewî zî estê, hîssîyatê merdimî esto. Ganî merdim bi qasê mirdkerdişê îhtîyacanê xo yê bedenî îhtîyacanê xo yê manewîyan zî mird bikero. Na nuqta de hîsê mîlî, hîsê aîdîyetî, esl û fesl, nasnameyê cematkî-komelkî… Merdim şêno nînan mîyanê kategorîya îhtîyacanê manewîyan de bihesibno. Nê cîhetî ra, ziwanê baw û kalan zaf muhîm o. Merdimo ke cuya xo ziwanê xo yê eslî de biciwîyo, nê hetan ra, yanî cîhetê manewîyatê mîlî ra, hetê hîsanê aîdîyetî ra hîna tendurist o, rehet o. Heto bîn ra, senî ke hîs yan zî normê sey şeref, namus, rûmet, heysîyet û xîretê şexsî estê, eynî bi no qayde, yê milî zî estê. Nimûne, kam gama ke yew heqaret ro miletê merdimî bikero, yan ro dînê merdimî, ro ziwanê merdimî bikero, merdim nêşêno qebul bikero yan nê heqaretî rê tehemul bikero. Yan zî, ma vajin kam gama ke taximê futbolî yê neteweyî yê miletêk musabeqeyêka futbolî de ser keweno, merdimê ke aîdê ê miletî yê, pê şa benê, mexrûr benê, bextewar benê. Qewimîyayîşê tarîxî zî winî yê. Pancas serrî badêna ma dinya de nîyê. Torinê şarî do torinanê ma ra vajê, bawkalanê ma ziwanê bawkalanê şima mîyan ra dart we! Şima kerdî tirk… Nê çî merdimî rê giran yenê. Nê hetan ra, yanî hetê hîssîyatê milî ra wezîfeyê ma yo ke ma ziwanê xo aver berin, cuya xo pê ziwanê xo îdame bikin. Nasnameyê xo yê neteweyî pêt bikin.

Cîhetêko bîn o muhîm zî, merdim pê ziwanê xo hîna weş fikirêno, hîs keno, fehm keno. Merdim pê ziwanê baw û kalanê xo hîna asan û bisihet xo îfade keno, perwerde de hîna leze ser keweno. Mesela genê her miletî cîya yê. Nê genî nêvuryenê. Beno ke hetê bîyolojîkî ra zî sîstemê mezgê merdimî, ma vajin, sîstemê fikirîyayîş û xoîfadekredişê merdimî, sîstemê fek û qirika merdimî goreyê sîstemê ziwanê baw û kalanê merdimî ra şekl girewto, wina eyar bîyê. A game, hetê tenduristîya cuya şexsî ra zî ziwanê baw û kalan muhîm o. Merdimo ke ziwanê baw û kalanê xo hol bizano ziwananê bîna zî asan museno. Yanî, bi ziwanê baw û kalanê xo zanayîş, merdimî keno wayîrê avantajî.

Ma yewna het ra biewnî meselaya ziwanî ra. Ma vajin hetê sîstemê ekolojî ra zî ziwan biciwîyo, ziwan nêmiro zaf muhîm o. Nimûne, mîyanê sîstemê ziwanî û sîstemê ekolojîyê mintiqayêk de, ma vajin, mîyanê sîstemê lehçeya kirmanckî û sîstemê ekolojîyê mintiqaya ke kirmancî (kirdî, zazayî) tede ronişenê, têkilîyêka zaf pête esta. Eke ziwan mîyan ra wedarîyo, namekerdişê fenomenanê ekolojîyê na mintiqa, mavajin, namekerdişê bîyayîşanê tebîî yê mexsûsê na mintiqa, namekerdişê flora û faunaya mexsûsê na mintiqa, vindîbîyayîşê ziwanî çarçewaya kaînatî de kêmaneyêk virazeno. Çunkî heme fenomenê ekolojîkî yê na mintiqa bi mentiqê nê ziwanî, bi sîstemê termînolojîyê nê ziwanî namedîyayê û fehm benê.

Esas, cîhan hetê zafrengîya kulturî ra zî zerar keno. Ma vajin, kam gama ke yew ziwan mireno, esas, yew kultur mireno. Gelek tewirê muzîkî mirenê, versîyonê fonetîkî mirenê, folklor mireno, vateyê verênan, îdyomî, sanikî, milqatikî, fiqray… mirenê. Cîhan hetê kulturî ra feqîr keweno, rengê kulturî kêmî benê. Tîya de her kesî ra ver, nê heme sedeman ra, verê verkan wezîfeyê wayîran o ke nê ziwanî rê wayîrîye bikerê.

Rast a ke ziwanê neteweya serdeste cuya ma dagîr kerda. Dagîrkeran ziwanê xo ma ser o ferz kerdo. Labelê ma şênê na rewşa di-ziwanî qebul bikin û hem tirkî hol bizanin hem kurdkî. Bi no qayde, îmkanê ferdanê miletê ma, yê neteweya serdeste ra vêşêr benê. Çunkî merdimê ke di zawanan zanê, kapasîteya sîstemê fikirîyayîş, xoîfadekerdiş û fehmkerdişê înan, goreyê merdimanê ke tena yew ziwan zanê ra di-la vêşî ya. Coka merdimanê yew-ziwanîyan ra serkewteyêr benê. Neyaran bi nîyetê ke ma asîmîle bikerê, ziwanê ma qedexe kerd, ziwanê xo ma ser o ferz kerd, ziwanê xo musna ma la ma zî şênê na xirabîya neyaran xo rê bikin yew avantajo gird. Mesela serekwezîrê dewleta Tirkîya tena tirkî zano, yanî tena yew ziwan zano. Labelê hema vajêne ke hemeyê kurdan tewr tay di ziwanan zanê. Ma şênê na rewşe xo rê bikin avantaj. La bi o şerto ke ma ziwanê xo zî bi qasê tirkî hol bizanin.

Nê çîyê ke mi nê qismî de pêşnîyaz kerdî, na merhele de ma şênê bi asanî ca bîyarin. Çîyê namumkinî nîyê. Yewna qisim de ez o cîhetê lebata musayîşê ziwanî ra tayê çîyanê pratîkan munaqeşe bikerî. Bi taybet, ez o tecrubeyanê xo pare bikerî.

Seba wendişê qismê yewin bitikne>>>>

Seba wendişê qismê dîyin bitikne>>>>

Seba wendişê qismê hîrêyin bitikne>>>>