Xıdır Dimilî: Ezdi Dımıli/Zazalar, Ezdi toplumunun ruhani grubundandır

Kürdistan Bölgesi’ndeki Ezdi Dimilî toplumsal grubu, inanç savaşlarından dolayı büyük soykırımlar yaşamış bunun sonucunda azınlık bir grup olarak günümüze kadar gelebilmiştir.

Ezdi Dimilîler, Kürdistan Bölgesi’nin Musul ovası, Başika ilçesi, Duhok’un Şêxan ilçesi ile Şarya, Sêmelka ve Baedrê nahiyesi ve Şengal’in bazı köylerinde Kürt Ezdi toplumunun önemli bir ruhanî grubu olarak günümüze kadar varlıklarını korudular. Bunun yanı sıra Kürdistan tarihinde önemli roller oynamış büyük öncü şahsiyetlere sahiptirler.

Akademisyen Xıdır Dimilî ile Kürdistan Bölgesi’ndeki Dimilî Ezdi grubunun tarihsel arka planını, Ezdi toplumu içerisindeki konumunu, yaşadıkları bölgeleri ve Zazakî-Dimilî lehçesinin yaşamdaki yansımalarını konuştuk.

* * *

Basnews medya çalışanlarına Medya ve İletişim konularında eğitim verme amaçlı davet edildiniz ve yaklaşık 3 günlük bir eğitim sürecinde bizlere deneyimlerinizi, tecrübelerinizi aktaracaksınız. Fakat bunun yanı sıra sizinle tanışırken dikkatimi çeken bir husus oldu. Soy isminiz Dimilî olarak geçiyor ve bu isim Kuzey Kürdistan’da bazı bölgelerde Zaza Kürtleri için kullanılıyor. Siz de Ezdi bir Kürtsünüz. Dimilî soy isminizin tarihsel bir geçmişi var mıdır? Bu soy isim ne zamandan beri sizin aileniz ve çevreniz tarafından kullanılmakta?

Biz Ezdi Dımılilerdeniz. Hem soyismimiz hem de aşiretimiz Dımıli. Kürdistan Bölgesi’nde yaşıyoruz. Benim ismim de Xıdır Dımıli. Sadece aşiretimiz Dimilî olduğu için değil ben bu Dimilî ismini çok sevdiğim için kullanıyorum. Ve bana göre çok özel bir soyisim veya lakap. Bu isme olan ilgi ve alaka nedeniyle uzun yıllar Kürt tarihinde Dımılilere ilişkin bilgileri özenle araştırdım ve epey de bilgi sahibi oldum. Gittiğim her coğrafyada veya ortamda bir Dımıliyle karşılaştığımda bu yönlü bilgilenme temelinde ilişkiler geliştirmeyi esas aldım. Sizin de Dımıli olmanız beni çok sevindirdi.

Ben de şahsen sizinle tanışmaktan mutluluk duydum. Çünkü Ezdiler içerisinde Dımılilerin olması çok enteresan bir durum. Daha önceden Hristiyan Dımıli, Alevi Dımıli veya Suni Dımıli gördüm, karşılaştım lakin Ezdi Dımılilerle ilk kez karşılaştım ve bu da sevindirici bir durum. Özellikle Kuzey Kürdistan’daki Dımıliler de duyduklarında hem şaşıracak hem de hoşlarına gidecektir. Bu nedenle bilgi amaçlı şunu sormak istiyorum. Ezdi Dımıliler ağırlıklı olarak Kürdistan Bölgesi’nin hangi coğrafyasında yaşıyorlar?

Ezdi Dımıliler aslında tarihte çok fazla bir nüfusa sahiptiler. Özellikle 300 yıl öncesine kadar da Ezdi Dımıliler bu coğrafyada çok fazlaydılar. Öyle ki Ezdi Dımıliler için bölgede “Dımıli, Xwarzê kulî” yani “Dımıliler coğrafyanın çekirgeleri” deniyormuş. Ama maalesef ki Müslümanların Ezdi Kürtlere uyguladıkları fermanlar sonrası çokça katledildiler. Özellikle 1500’lü yıllardan sonra bu katliamlar süreklileşince Dımıli Ezdi Kürtlerde nüfus olarak azaldılar. O dönemler Kürdistan Bölgesi’nde Akre Kentinden, Şêxan’a ve Maqlub Dağı’na kadar olan ovaya “Dımıli Ovası” deniliyordu. Şimdi bile halen o dönemlerden kalma tarihi yerler, ibadet alanları, Dımıli Pirleri bulunmakta. Şu an Ezdi Dımıli Kürtler büyük oranda Şêxan kazasında ve Baedrê’de, Ninova ovasında Niseriye ve Xoşab köylerinde, Duhok’ta ve Başika da bazı köylerde yaşıyorlar. Ayrıca Duhok’a bağlı Sêmelka’da da Dımıli Ezdi Kürtlerin bazı pirleri yaşıyor ve onlarda Ezdi Kürtlerin ileri gelenlerindenler.

Kürdistan Bölgesi’nde yaşayan Ezdi Dımıli Kürtler hangi lehçeyle konuşuyorlar?

Hepimiz Kurmanci lehçesiyle konuşuyoruz.

Kurmanci konuşan Ezdi Kürtler ile sizin konuşma üslubunuzda herhangi bir farklılık var mı?

Evet kısmen var. Bizim Kurmancimiz ağırlıklı olarak Behdînan Kurmancisi ve Şengal Ezdilerin konuştuğu Kurmanciden kısmen farklı. Ama bunun dışında konuştuğumuz Kürtçenin farklı bir lehçesi mevcut değil. Sadece Başika’da yaşayan Ezdi Dımılilerin bir kısmı Kurmanci’nin yanı sıra Arapça da konuşuyorlar. Bunun sebebi de Araplarla çok içiçe yaşıyor olmaları.

Ezdi Dımıliler Ezdi toplumu içerisinde hangi tabakada yer alıyorlar?

Ezdi Dımıliler Ezdi toplumu içerisinde Qewal (dini şiir ve hikaye anlatıcısı). Yani Ezdi köyleri içerisinde gezen, Melek-i Tavus resimleri eşliğinde çalgı çalan, müzik ve sanat yapan kesimler. İlahi söylerler. Ezdi toplum içerisinde bu görevi yapanların ağırlığı Dımılidirler. Qewaller tüm dini şiirler ile Ezdilerin sözlü dini hikayeleridir. Ezdilerin inançları yazılı olamadığından Qewaller Ezdilerin dini hafızasıdırlar. Geleneksel hikaye, şiir, tarihi öğrenme ve aktarma görevi qawellere verilmiştir. Yaşlı qewaller, genç qewallere dini bilgileri nasıl ezberleyebileceklerini öğretirler.

Qewaller, kutsal ‘Berat’ denilen Laleş´ten getirilen topraktan yapılan küçük, yuvarlak taşları dağıtırlar. Bu taşlar, kutsal heykelin etrafında dönerken dağıtılır. Taşlar, Ezdileri hastalık ve fenalıklardan korur. Buradaki Dımıliler şimdi de bu konuda var olan okulları yönetiyor ve öğrencileri yetiştiriyorlar.

Dımıliler ağırlıklı olarak Kuzey Kürdistan’da yaşıyorlar. Bir sohbetimizde Dımılilerin 3 parçaya ayrıldıklarını, Azerbaycan, İran ve Türkiye arasında yaşadıklarını ve çıkan bir savaş sonrası dağıldıklarını söylediniz. Bunun ayrıntılarını bize anlatır mısınız?

Ben bunu okuduğum bir tarih kitabında gördüm. Şu başlık altındaydı: “Ra Şehri Dımılilerin merkezi”. Safevi ile Osmanlı İmparatorluğu arasında 1514’te gerçekleşen Çaldıran Savaşı çok büyük ve kanlı bir savaştı. Aynı şekilde o yıllarda Safeviler ile Osmanlılar arasında gerçekleşen bütün savaşlarda en çok kurban olanlar Dımılilerdir. Çünkü bahsettiğimiz coğrafyada o dönemler en fazla yaşayanlar Dımılilerdi. Bunların bir kısmı daha sonra İran tarafına geçip Şiileştiler, bir kısmı da farklı bölgelere dağılarak Sunileştiler. Dımıliler bu bahsettiğim savaşlarda çok fazla kurban edildikleri için çok fazla dağıldılar. Bir kısmı İran tarafına, bir kısmı Irak tarafına geçtiler. Bir kısmı da Kuzey Kürdistan’ın daha içlerine gittiler. Irak’a gelen Dımılilere karşı ağırlıklı olarak inanç savaşları ve katliamları gerçekleşti. Bu nedenle bölgedeki Dımılilerin nüfusları giderek azaldı. Bu konuda Kürt tarihçi Mehmet Emin Zeki Beg arşivlerinde, tarihi belgelerinde bundan çok bahsediyor ve Dımılilerin çok güçlü bir yapıya sahip olduklarını önemli bazı adımlar attığını belirtiyor. Dımılilerin asıl olarak ağırlıklı kullandıkları Zazaca lehçesine ilişkin aslında bizim Kürdistan Bölgesi’nde yaşayan Dımılilerin çok fazla bilgi sahip olmadıklarını biliyoruz.

O dönem için bahsettiğimiz genel Dımılilerin inançları neydi?

Benim tarih kitaplarından ve arşivlerinden incelediğim kadarıyla o dönem yaşayan Dımılilerin inançları, Ezdilikten, Müslümanlıktan vb. inançlardan önce Agirperest (Ateşperestlikti). Zaten o dönemlerde ve öncesinde de Agirperestlik Kürdistan’da en geniş ve yaygın inançtı. Zannedersem Mitra inancının da bir parçasıydı. Daha sonra Hristiyanlığın, Müslümanlığın ve Müslümanlıktaki Şii, Suni mezheplerin gelişmesiyle bu bahsettiğimiz inanç giderek erimeye ve yok olmaya başladı. Örneğin, o dönem Ezdi Dımıli Kürt olanlar ağırlıklı Alevi ismini aldılar. Oysa Alevi olarak kabul edilen Kürtlerin Hz. Ali’yle her hangi bir bağları olmadığı gibi tarih boyunca o dönemki Kürt inançlarına bağlıydılar. O dönemler Dımıli Kürtler olarak tanınan şimdiki Aleviler aslında sadece kendilerini toplum olarak korumak için Şii etkisiyle bu şemsiyenin altına girmeyi kendileri açısından korunma amaçlı uygun gördüler.

Peki sizce bu zorunlu göç eden Dımıliler, özellikle İran ve daha sonradan Irak olarak tanınacak ülke coğrafyasına geçenler kendi anadillerini ve inançlarını koruyabildiler mi? Yoksa ciddi değişikliklere uğradılar mı?

Dımılilerin Ezdileşmesi, Ezdi tarihi içerisinde yaklaşık 7 yüz, 8 yüz yıllık bir geçmişe sahip. Özellikle Ezdilerin Qewallerinde (Dini müzik-sanat etkinlikleri) inanç hikayelerinde Dımılilere ilişkin belgeler, anlatımlar bahsettiğim sürece kadar gidebiliyor. Bunun yanı sıra Dımıli ismiyle askeri komutanlarda mevcut Ezdi tarihinde. Bugüne kadar isimleri gelmiş Mir İsa, Mir Zeyid Esni gibi askeri komutanlar, Memi Şivan gibi inanç ve kanaat önderlerinin hepsi Dımıliydiler. Dediğim gibi, zamanında bu coğrafyanın en büyük aşiretiydi Dımıliler ama maalesef ki şu an bayağı küçülmüş durumdalar.

Halife Harun Reşid döneminde, Bermeki-Dımıliler ile Harun Reşid arasında ciddi bir muhalefetin geliştiği ve Halife Harun Reşid’in bunları Çewlik’e (Bingöl) sürgün ettiği belirtiliyor. Bu konudaki bilgileriniz nelerdir?

Bu konuda küçük bir bilgi mevcut. Bermekilerin en büyük askeri komutanlarının Dımıli oldukları belirtiliyor. Yanlış anlaşılmasın, Bermekiler Dımıli değiller ama en ciddi askeri komutanları Dımılidirler. Bu Dımıli komutanların komutası altında olan askeri güçler çok güçlüydüler ve bu nedenle Harun Reşid’e hem kafa tutuyor hem de hükümlerini yerine getirmiyorlardı. Bu süreçte Harun Reşid’e bağlı güçler çok büyük bir saldırı gerçekleştirerek bu güçleri sürgün ettiler. Bu dönemde Ezdi Dımıli Kürtlere karşı gerçekleşen saldırı, tarihteki en büyük ve en kanlı ferman olarak kabul edilir.

Selahaddin Eyubi döneminde oluşturulan askeri gücün komuta kademesinde de en belirgin ve en güçlü komutanların Dımıliler olduğu belirtiliyor. Bu ordu içerisinde Dımıli komutanların ve güçlerinin çok özel bir konumda oldukları hatta bir çok konuda özerk oldukları söyleniyor. Bu konudaki bilgileriniz nelerdir?

Tarih kitaplarında büyük askeri komutan Mir İsa’dan (Mir İso) çok bahsedilir. Şêxan İlçesi’ne bağlı Mahati bölgesindendir ve Ezdi Dımıli Kürttür. Selahadin Eyubi’nin ordusunun en önemli komutanlarındandır ve en gözdelerindendir. Bu nedenle çok özel ve özerk bir konuma sahiptir. Selahaddin Eyubi ile birlikte savaşa gittiğinde Ezdi veya Müslüman gibi inançlar için değil Kürtlük adına savaşa katılmış ve zaferler sağlamıştır. Zaten çok tanınan, güçlü bir komutan olduğu için Selahaddin Eyubi onu din, inanç savaşı olarak değil de Kürtlük savaşı olarak ikna etmiş ve sefere dahil etmiştir. Tabi bu konuda yazılan, çizilenler yok denecek kadar az bilgiler. Özellikle Selahaddin Eyubi’nin seferinin İslamiyet adına yapıldığı kabul edildikten sonra Mir İsa gibi gayri-Müslümanların isimleri çok fazla işlenmemiş. Oysa Mahati’de Mir İsa adına o dönem bir kalenin olduğu ve buranın onun karargahı olduğu anlatılır. Ne yazık ki bu kale günümüze ulaşamamıştır. Mir İsa’nın Kürtlük davasının yanı sıra o dönem Ezdi Kürt halkını da koruma gibi bir misyonu vardı.

Şu an Kürdistan Bölgesi’nde yaşayan Ezdi Dımıli Kürt halkımız kendilerini Dımıli olarak görüyorlar mı? Dımıli kavramının anlamının ne olduğunu, nereden geldiğini vb. soruları merak edip, araştırıyorlar mı?

Maalesef bilmiyorlar. Ama son dönemlerde özellikle gelişen teknoloji ve aktif sosyal medya kullanımıyla bazı aydın, yazar ve araştırmacıların paylaşımları sonrasında biraz kıpırdanma, uyanış ve araştırma ilgisi gelişmiş durumda. Özellikle Ezdi Dımıli Kürtler sosyal medya aracılığıyla paylaşılan tarihi bilgileri görünce, Dımıli Ezdi Kürtlerin tarih sahnesinde yarattıkları güç ve o dönemler elde ettikleri başarıları görünce şunu diyorlar; ben Ezdi Dımıli Kürdüm ve farklıyım. Mesela Kürtlerin büyük tarihçilerinden Muhammed Cemil Bendi Rojbeyani’nin bahsettiği Ezdi Dımıli Kürtlerinin 7 yüz yıl önce bir emirliklerinin olduğunu okuduklarında daha fazla etkileniyor ve araştırma merakına giriyorlar. Bu konuda Arapça belge ve dökümentler mevcuttur. İsteyenler araştırabilirler.

Kuzey Kürdistan’da Dımıli/Zazakî lehçesini konuşan Kürt halkının nüfusu 5 ile 7 milyon arasında olduğu söyleniyor. Bingöl, Dersim gibi şehirler neredeyse bir bütün, Diyarbakır, Muş, Urfa, Sivas, Maraş, Malatya vb. bazı şehirlerinde bazı ilçe ve kesimleri Dımıli/Zazalar. Önümüzdeki süreçlerde Kürdistan Bölgesi’nde yaşayan Ezdi Dımıli aydın, yazar ve araştırmacılar ile Kuzey Kürdistan’da yaşayan aydın, yazar ve araştırmacıların bu yönlü tarihi kıyaslamalı araştırma ve kan bağlarını bulma amaçlı organizasyonlar geliştirme gibi bir çalışmaları olacak mıdır? Sizin veya buradaki sizin gibi aydın, yazar, araştırmacıların bu yönlü girişim veya arayışları var mı? 

Bu bahsettiğiniz çalışma benim en büyük hayalim ve rüyam. Özellikle burada bu konuyla yakından ilgilenen arkadaşlarım, dostlarım ve tanıdıklarımın çalışmaları ağırlıklı Arapça olduğu için biraz engel teşkil ediyor ama gelecekte bu yönlü çalışmaların, organizasyonların yapılması için hem ümidimiz hem de isteğimiz var. Özellikle sizin gibi bu konuda araştırmalar yapan gazeteci arkadaşlarımızın da böylesi çalışmalarda bize destek olması halinde karşılıklı irtibat sağlama ve bu yönlü çalışmalar yapma konusunda daha verimli olunacağı kanaatindeyim. Herkes Dımıli ile Zazaların aynı şey olduğunu biliyor. Sadece herkesin kendi yaşadığı coğrafyaya ve koşullara bağlı olarak farklı isimler aldığı bir gerçek ama bu esas olanı değiştiremez. Bu Kuzey Kürdistan’da Dımıli /Zaza olarak biliniyor, Kürdistan Bölgesi’nde ise Ezdi Dımıli olarak tanınıyorlar. Ortak gelişecek organizasyonlar, araştırmalar ve bilgi alışverişleri ile mutlaka tarihte saklı kalmış, gün yüzüne çıkartılmamış veya bilerek kaybedilmiş bir çok gerçeğe rahatlıkla ulaşabiliriz.

Son olarak Basnews aracılığıyla hem Kuzey Kürdistan’da yaşayan Dımıli/Zazalar hem de Kürdistan Bölgesi’nde yaşayan Ezdi Dımıliler için vermek istediğiniz bir mesaj var mı?

Bahsettiğimiz organizasyon ve ilişkilerin var olan teknolojik gelişmelerin de yardımıyla çok daha kısa sürede gelişeceği inancındayım. Özellikle bütün Kürt halkının Dımılilerin tarih sahnesinde Kürtlük için ne büyük fedakarlıklar yaptıkları, ne kadar çok kurban verdikleri ve büyük başarılara imza attıkları bilinmeli, araştırılmalı, belgeleri ile ispatlanmalıdırlar. Bunu gerçekleştirecek imkan ve olanakları karşılıklı olarak elde edeceğimiz tarihi bilgi, belge ve arşivlerle birbirimize destek olarak sağlayabiliriz.

_________

Xıdır Dımıli: Şêxan’a bağlı Şarya nahiyesi’nde 1968 yılında doğdu. Bağdat Üniversitesi Basın-Yayın Fakültesi’nde okudu. Tez çalışmasını Barış ve toplumsal çelişkiler konusunda yaptı. Irak’taki bileşenler ve azınlıklar, medya tanıtım, barış ve birlikte yaşam konularında yazdığı toplam 9 kitabı bulunmaktadır. Medya ve İletişim Uzmanıdır. Şu an Duhok Üniversitesi’nde akademisyenlik görevinin yanı sıra NGO’lar bünyesinde aktif çalışmalar yürütmektedir. Yayımlanmış Kitapları şunlardır:

-Medya ve seçimler

-Medya ve azınlıklar Irak’ta dini inançların durumu

-Irak’ta inançlar arası diyalog

-Irak’ta inanç insanlarının insani konulardaki anlayışları

-Irak’ta dini bayramların önemi

-Toplum içerisinde birliktelik kurma koşulları (En çok ilgi gören kitaplardan birisi)

-Kara ölüm-Ezdilere karşı IŞİD tarafından geliştirilen soykırım ve IŞİD’ten kurtarılan Ezdi kadınlarının yaşadıklarını ele alıyor.  (Halk içerisinde en çok ilgi gören kitaplardan)

-Şengal’deki Ezdilere karşı uygulanan jenosidler

__________

Yazının alındığı kaynak: https://www.basnews.com/tr/babat/712047