Yewê Gulane: Roşanê Karkeran

Seke name ra eşkera yo, no roşan û kar, gure, suxre û gonîya karkeran yewbînan ra gîrêdîyayî yê. Cêr ra çiqas ke destebera ma ra bêro, bi kilmîye tarîxê nê roşanî ra nîyadanîme.

Sendîkayanê tewr muhîman yê Amerîka ra Federasyonê Amerîkayîjan yê Karî (American Federation of Labor) 1884 de kongreya xoya çarine de qerar guret ke xebata rojane bibo heşt saetî. Goreyê nê qerarî ra ganî patronan (işveren) mîyanê di serran de demê xebate yê karî bikerê kêm û talebê xebata heşt saetî yê rojaneyî qebul bikerê. Na kongre de despêkerdişê tayê aktîvîteyan ser o kî qerar gêrîya (cêrîya). Roja yewê gulane roja destpêkerdişê muhasebeyê patronan bî, coka Federasyonî seba na roje qerar guretbi.

Sayeyê nê qerar û xebata sendîkayan de nêzdîyê (nêjdîyê) di sey hezar karkerî roja yewê gulana 1886î de bîy wayîrê heqê roje de heşt saetî xebate. Labelê xeylê patronan no heq qebul nêkerd. Nê sedemî ra di rojî dima, yanî roja hîrêyê gulane de karkeranê Mc Cormick Harvester şaristanê Şîkago yê Amerîka de semedê guretişê nê heqî yew grev organîze kerd. Bi se hezaran kes û karkeran nê numayîşî de ca guret. Polîsan hêrîşî grevkerdoxan kerd, karkerêk kişîya da-des karkerî zî bîy dirbetin (dirvetin).

Roja çarê gulane de seba protestokerdişê kiştiş û dirbetinkerdişê karkeran protestoyêna ame organîze kerdene. Vereşanêk, gama ke dinya lêl bî, êdî karkeran dest bi vilabîyayîşî kerd. Haymarket Squar de nêzdîye di sey polîsan hêrîşê nê karkeran kerd. A esna de grevkerdoxanê anarşîstan ra kesêk bomba eşte mîyanê polîsan, teqayîşê na boba reyde yew polîs kişîya. Dima polîsan û grevkerdoxan hêrîşê yewbînan kerd. No hengeme de xeylê polîsî kişîyay (pêropîya des û panc polîsî kişîyay).

Kiştena nê polîsan ra dima heşt sendîkavanî tepîşîyay (pêcêrîyay), nînan ra yew bi xo teslîm bi. 21ê menga hezîrane de mehkemekerdişê nê sendîkavanan dest pêkerd. Na mehkeme desin de (tavilî) bîye mehkemeya sendîkavananê anarşîstan û hereketê karkeran. 19ê tebaxe de mehkeme qerar da. Bê ke delîlê sabîtî yê mutleqî estbê, mehkeme derheqê hewt kesan de qerarê darde kerdene guret. No qerar bi sedemê vejîyayîşê yew hereketê mîyanneteweyî. Naye ser o derheqê hîrê sendîkavanan de qerarê darde kerdene çarnîya bi cezaya muebete. Nînan ra yewî xo dar de kerd. 11ê menga teşrîne yê serra 1887î de qerarê darde kerdene yê panc sendîkavanan înfaz bi.

Hamnanê serra 1889î de Konferansa Mîyanneteweyî ya Parîsî semedê yadkerdena qirkerdişê Haymarket Squarî qerar guret ke roja yewê gulana 1890î de heme welatanê sianîyan/endustrîyan de manîfestoyê bêro organîze kerdene û na roje bibo roşanê karkeran.

Roja yewê gulana 1890 de hema-hema pêro şaristananê girdan (girsan) yê Ewropa, Amerîka û Awustralya de numayîşî virazîyay. Vanê a roje Friedrich Engelsî dayo xo ro û ax kerdo vato, “Kaşkîna nika Marks leweyê mi de bîyêne û no hal bidîyêne.” Se serrî dima (1990 de), tarîxnas Eric Hobsbawmî kî va, “Yewê gulane tekane roşano mîyanneteweyî yo ke bi destê karkeran, teberê însîyatîfê kilîse û hukmatî de virazîyayo.”