ZARO AXA (1774-1934)

Îstanbul de, goristanê Camîya Eyub Sultanî de yew verkole vînenê ke ser o “Bitlisli Şemsi Ağa Oğlu 160 Yaşında Ölen Zaro Ağa'nın Ruhuna Fatiha - 1934” nuşte yo. Yanî “Lajê Şemsî Axayê Bidlîsijî Zaro Axa ke 160 Serrîya Xo de Merdo, Ruhê Ey rê Fatîha - 1934”.

Nê Zaro Axayî emrê xo de yew împaratorî, des padîşayî, vîst û heşt wezîrê azamî, yew cumhurîyet, di reysê cumhurî, panc serwezîrî û gelêk herbî dîyê.

Zaro Axa kurd o, lajê Semsî Axayî yo. 1774 yan zî 1777 de Motkan de, dewa Mermentî (Meydan) de ameyo dinya. Hetanî heştêsserrîya xo dewa xo de ciwîyayo, dima dayo piro şîyo Îstanbul de, semtê Topxaneyî de cuya xo dewam kerda. Verî, gama ke şîyo Îstanbul înşatê camîya Topxaneyî de xebitîyayo.

Seba ke cinîyê ey extîyar bîyê û merdê, Zaro Axa yewendes rey zewicîyayo. Hetanî 96 serrîya xo zî ci ra tutî bîyê. Pêro pîya 36 tutê ey bîyê la gama ke merdo tena kênaya ey a şeştî serrîye weş bîya, ê bînî pêro merdê. Mesela, gama ke Zaro Axa 130 serre bîyo, lajê eyo 90 serre ke extîyarî ra nêeşkayo hereket bikero, Zaro Axa xebitîyayo û ewnîyayo lajê xo ra.

Zaro Axa 1798 de binê qumandarîya Cezzar Ahmed Paşayî de Qelayê Aqa de vera artêşa Napolyonî şer kerdo, 1800 de Qişlaya Selîmîye ke bi emrê Selîmê hîrêyinî ameye viraştiş de xebitîyayo. Gama ke 1826 de Ocaxê Yenîçerîyan darîyena we, o şer de Zaro Axayî zindanê binê Ayasofya de xo nimito, bi no qayde kiştiş ra felitîyayo.

1828 de beşdarê şerê rûsan û osmanîyan bîyo, linga xo ra birîndar bîyo. Badê herbî şîyo welatê xo Motkan. Badê ke weş bîyo, 1830 de ancî şîyo Îstanbul. Camîya Ortaköy ke 1853 de virazîyaya, Zaro Axa 80 serrîya xo de înşatê a camî de xebitîyayo.

Badê ke Ocaxê Yenîçerîyan wedarîyena, Zaro Axa ancî agêreno karê hemaltî ser, vîst serrî serhemalîya hemalanê kurdan keno. Seba ke merdimo tewr emirderg yê demê xo beno coka gama ke fek serhemaltî ra veradano zî ancî hemalê kurdî qedr û qîymetê ey zanê. Reysê beledîyeya Îstanbulî Op. Dr. Emîn Beg o wext payeyê serxedemetîya beledîye dano ey û ey rê 50 lîra meaş texsîs keno.

Vanê badê ke name û vengê Zaro Axayî vila beno, M. Kemalî zî venga ey dayo, pîya suhbet kerdo. Vanê Zaro Axayî vato, ez cumhurîyetî qebul kena la ez teswîp nêkena ke hende heq bidîyo cinîyan. Wa cinî keye de ronişê, etego kilmek nêdê xo ra û hende xo anêkerê.

Demeyêk hetê mektebê huneranê rindekan ra yew kampanyaya reklamî organîze bena û qerar danê ke sey model Zaro Axayî ra îstîfade bikerê. Badê na kampanya, îdarekarê ê demî Zaro Axayî keşf kenê. Naye ser o Cemîyetê Îqtîsadîyê Milî û Teserufî yew kampanyaya reklamî organîze kena û qerar danê ke Zaro Axayî ra îstîfade bikerê. Nê demî de êdî kurdbîyayîşê Zaro Axayî înkar beno û sey tirkêk nîşan dîyeno, beno karakterêko winasî ke ey ser o propagandaya Tirkîya kenê. Kampanya findiqan ser o dewam kena ke o wext findiqî malo tewr sereke yê tîcaretî ra yew bîyê. Kartpostalê reklamî ke tede behsê çîyo ke Zaro Axa weno kenê, Macarîstan de tercumeyê çar ziwanan kenê û hemeyê dinya ra vila kenê.

Badê ke o wext Zaro Axa merdimo tewr emirderg yê dinya qebul beno û tayê kesî wazenê tîcaret de ey ra îstîfade bikerê, naye ser o firsend keweno destê Zaro Axayî ke cayanê cîya-cîyayan yê dinya ra bigeyro. Ewilî 1925 de Zaro Axayî bi gemî benê Îzmîr, uca ra zî benê Îtalya. Badê ke demeyêk welatanê Ewropa ra geyreno, dima 1930 de new aşmî ey Amerîka ra çarnenê. Amerîka de êdî Zaro Axa sermanşetanê rojnameyan de yo. Tey roportaj kenê, seba xatirê ey şewê şahîyan tertîb kenê. Uca de yew zî qeza keno. Sereyê xo dano çîyêkê sertî ro û demeyêk hafizaya xo vindî keno la wucûdê ey sipîsax o. Badê qeza û rincanîya seyahetê dergî êdî wezîfeyê ey ê “tîcarî” zî uca temam beno. 1931 de gelek çî ey rê wad kenê û ey benê Îngilîstan la bê ke panc qurişî pere bikewo dest ageyreno bi Îstanbul.

Nê deman nêweş keweno, ey rakenê Nêweşxaneyê Etfalî yê Şîşlî. Gama ke 1934 de 160 serrîya xo de şino rehmet heme rojnameyê dinya manşet ra xebera mergê ey danê, vanê “Merdimo tewr emirderg yê dinya şi rehmet”.

Cenazeyê ey otopsî kenê, raporê otopsî de dîyar kenê ke Zaro Axa qîmnêkerdişê velgan ver şîyo rehmet. Badê ke cenazeyê ey bidetay otopsî kenê Goristanê Eyubî de defn kenê. Seba ke sirê hende emirkerdişî keşf bikerê, mezg, kezeb û qelbê ey vejenê benê Amerîka. Badê ke mezgê ey tehlîl kenê, dekenê zereyê yew kawanozê caminî û Muzeya Tenduristî ya Sultanehmedî de demeyêko derg teşhîr kenê la badê mezgê ey beno vîndî.*

________

*26-28 hezîrane 2014 de Bidlîs de derheqê Bidlîsî de yew sempozyum virazîya. Teblîxê tewr peyên yê nê sempozyumî derheqê Zaro Axayê Bidlîsijî de bi ke 160 serrî emr kerdo. Badê sempozyumî mi birêz Baran Zeydanî ra teblîxê ey waşt û tirkî ra açarna kirdkî ser. Birêz Baran Zeydanî fotografî kitabê Rohat Alakomî ra ke Weşanxaneyê Avesta ra vejîyayo, girewtê.

Baran Zeydanî, dima mi rê yew mesaj şawit. Orîjînalê mesajê ey wina yo "Bavê min ji min ra got: 'Zaro axa Mala Welo'ye û Mala Welo Zaza ne. Mala Mehmud Kurmanç ın...' Yanî Zaro Axa Zaza ye, ne Kurmanç e.. Slavên germ." Yanî vano "Babîyê mi mi ra va, 'Zaro Axa Keyê Weloyî ra yo û Keyê Weloyî zaza yê. Keyê Mehmudî kurmanc ê. Yanî Zaro Axa zaza yo, kurmanc nîyo." (Roşan Lezgîn)

Not: No nuşte, "Newepel, Rojnameyo Kulturî, Hûmare 65, Temmuze 2014, r. 5" de weşanîyayo.

YASAL UYARI: www.zazaki.net kaynağında yayınlanmış herhangi bir haber, yazı veya fotoğrafın site editöründen izin alınmadan olduğu gibi kopyalanarak ya da üzerinde çeşitli oynamalar yapılarak herhangi bir yerde yayınlanması; farklı çalışmalarda alıntı olarak kullanmak amacıyla cümle veya paragrafların kopyalanmasında ise standart bir şekilde kaynak belirtilmemesi durumunda hukuki süreç başlatılacaktır!