Ziwan û Cografya

Tesîr û rolê cografya heyatê komelan ser o zêde-zêde yo. Her komel eserê cografyaya xo yo. Xoya cografyaya xo gêno, tebîetê xo mendo bi tebîetê cografyaya xo. Alimanê seserra çarêsine ra Îbnî Xeldûn nê babetan ser o dergûdila vindeno. Hetê kulturî ra, mîmarî û ruhîyet û ziwanî ûêb. ra her komel cografyaya xo ra leteyêk o.

Ma ke munasebetê ziwan û cografya û komelî ro nîya danê, her ziwan eserê cografyaya xo û komelê xo yo. Çike [çunke] cografya şekl dana bi heyat û zagonê komelî, komel zî ziwanî aferneno [xuliqneno]. Komel ziwanê xo bi dorûverê xo ya, yanî bi cografyaya xo ya aferneno, aver beno; goreyê dem û dewran û îhtîyacîyan vurneno.

Seke her vaş kokê xo ser o zergûn beno, her ziwan zî bi destê komelê xo cografyaya xo ser o ristim girê dano, şax-şafil dano, dormeyê xo ro vila keno. Coka tede reng û tehm û boya cografyaya xo esta. Ziwan caran cografyaya xo peygoş nêkeno, giranîye dano bi xuye, tebîet û termanê aye ser. Cografya ke germ biba, ziwan granîye dano bi termanê germîye ser. Eke deşte biba, granîye dano bi termanê deşte ser; eke dorme bi derya girewte bibo, giranîye dano bi termanê deryayî ser… Coka yo ke [naye ra] ziwanê ereban de termê çol û germîye zaf ê, yê învîtan (eskîmoyan) de zî termê vewre û serdî…

Serê dinya de [rîyê dinya de] welatê germayî estê, sermayî estê, welatê nermayî estê. Welatê ma nerma yo. Îbnî Xeldûn mezîyetanê welatanê nermayan ser o vindeno. Vano ke medenîyet û bajarê pîlî nê welatan ser o awan bîyê. O, hetê exlaq, huner, dîn û terzê ciwîyayîşî ra komelanê welatanê nermayan înanê bînan ra aver vîneno.

Nerma ra teber, cografyaya ke komel û ziwanê ma ser o awan bîyo, zaf rengîn û dewlemend o. Tede koyî, deştî, tepeyî, şuyî, newalî, golî, çemî ûêb. zaf ê. Hetê nebatan ra zaf dewlemend o; çeşît-çeşît darî, çeşît-çeşît vaş esto. Hetê heywanan ra zaf dewlemend o; çeşît-çeşît heywanê koyî û çeşît-çeşît heywanê kedîkerdeyî estê. hewayê xo yewreng nîyo, çar mewsimê xo estê. şilîye ra, vewre ra, torge ra… rîyê asmênî ra ke çi vareno, tede vareno.

Wisar gul û vilik, hamnan zergûn û zerdek, payîz, zerdek û zixal, zimistan sipî û sipî… Tebîet timûtim, vuryeno. Qet teba sey verênî nêmaneno. Her çî candar o. Na heme candarîye, dewlemendî û rengînîye tesîrê xo felsefe û awanîya ziwanî ser o virazena. Coka ziwanê ma sey cografayay ma candar o, dewlemend o, rengîn o.

Ziwanê ma de her çî candar o, dorûver de ke çi esto, pêro hurdî-hurdî û derece bi derece amayo name kerdene. Xîçe ra bigê hetanî zinaran çeşît-çeşît nameyê kemeran esto. Ma bivajê; kemere, kuçe/kuça, xirxe, hîme, sale, salike, tehte, luh, kemer/zinar… Nê pêro nameyê kemeran ê. Feqet pêro hemmana nîyê, eynî çîyî îfade nêkenê. Çîyo ke îfade kenê xususîyetê xo ê bînan ra dereceyêk cîya yo. Kemere xîçî ra girsêr a, kuçe hebêna girs a, xirxe hebêna girsa, hîme hebêna girs a, kemer/zinar tewr girs o… Salike pahn û qijkek a, hendê destî ya. Sale girs a, çend vicoyî [vincewî] esta. Terhe zaf-zaf girs a, merdim nêşkeno wedaro.

Bize ke zaye bizêke bena. Bizêke bena tûşke, dima serra xo temam kena û bena kahrî. Di serran dima bena kahrîpese, dima, yena kel[î], zayena û bena bize. Bizêke ra hetanî bize panc merheleyê cîyayî estê. Eynî çî mîyanê vereke û mêşna de, eynî çî mîyanê golike/guke û manga de esto.

Ziwanê ma de vengdayîşê heywanan cîya-cîya yeno name kerdene. Seba hemîne eynî name/kar nêyeno şuxilnayene. Qilancike qîştena, kerge qutnena, qijik qijeno, keleşêr qîqeno, zerence qebena, helî vîqneno, mîlçike vîçnena, puyo kor kukneno… Her zireno, estor hîrreno, ga boreno, verg zurreno, merdim qîreno, keso hêrsin birreno, keso sitemkar nirreno…

Munasebetê ziwanê ma û dorûverî zaf xurt o. dorûver de ke çi esto, ziwanê ma de hem hurdî-hurdî amayo name kerdene hem zî ci rê sanikêk amaya peyda kerdene. Coka kulturê ma de, candar bibo mebo, her çî wayîrê sanikan o, sanika xo esta. Mar çira mar o, pepûg, dîksilêman, pînge, aşme, awe, vewre, keskesûre, hinge, merxêre, merre… Pêro wayîrê sanikan ê. Nê sanikan de yeno vatene ke her çî verê merdim bîyo. La xeletîye kerda, gunekarîye kerda, çimtengî û zerrîsîyayîye ûêb. kerda, merdimbîyayîş ra vejîyayo bîyo cîya-cîya heywan û candar. Ma bivajê; nanî rê bêhurmetîye amaya kerdene coka rîyê aşme ca-ca lêlin o; kesa sentiş de hîle kerdo coka bîya kesa; heşî pirç tirto (tirawito) coka bîyo heş, coka pirçê xo esto…

Temaya heme nê sanikanê perwerkerdişê komelî yo. Komel bi nê sanikan a terbîye gêno, beno wayîrê ferasetî, nesîhet gêno. Eke nê sanikî bîyerê arêdayene, çendeyê cildî kitabî yenê meydan ke no zî seba ziwan û kulturê ma karêko hêca-hêca yo.

Na heme candarî û dewlemendî û rengînîye ruhîyetê şarê ma ser o tesêro xo viraşto. No ruhîyet tewr zêde xo huner û hunermedîye de bellî keno. Welatê ma de heme çem û ko û deştan ûêb. ser o deyîrî (kilamî) estê. Şarê ma tima-tim deyîran erzeno dorûverê xo ser. Kotî (kure) de beno bibo, bengînê dorûverê xo yo. Koyê Munzurî… Koyê Munzurî 3463 metreyî yo. Tirkîya de sey koyê Munzurî zaf koyî estê. Zafê koyî zî ci ra berz ê. Ercîyes (3917 m), Kaçkar (3932 m), Uçdoruk (3709 m), Demirkazik (3756 m), Uludag (2543 m)… Feqet Tirkîya de qet koyêk çin o ke hendayê koyê Munzurî deyîrî ser o ameyê vatene. Kirmancan (zazayan) hem bi kirmanckî -ca-ca bi kirdaskî- hem zî nê seranê peyênan bi tirkî koyê Munzurî ser o deyîrî vatê ha vatê. Tena koyê Munzurî ney, hema-hema heme koyan û tepeyan ser o deyîrî estê. Welatê ma de koyo ke deyîra xo çin a, çin o.

Çemê Munzurî zaf girs nîyo. Anegoreyê zaf çemanê Tirkîya hem awa xo kêmî ya hem zî mesafeyê xo kilm o. Ancîna zî kirmancan çemê Munzurî ser o zî vato ha vato… Çemê Sakaraya, Çemê Susurlukî, Çemê Ceyhanî zaf-zaf girsêr û namdar ê, feqet [înan] ser o zaf deyîrî nêamey vatene. Ma ke hemeyan [hemîne] arêbidê pêro pêsero hendayê çemê Munzurî nêvejîyenê.

Dewlemendîya rastkêne ke vanê na ya. Peydemendişê ma, apeymendişê ma çinbîyayîş ra nîyo. Bêwayîrîye ra yo. Na zî sanika ma hemîne ya. Zerrî wazena ke na sanike êdî mebo sanika ma, êdî mebo sanika vernîrojanê [îstîqbalê] ma.

Hepisxaneyê Tîpê F yê Edîrne