Ziwanê Dayîke yê Domananê Çut-ziwanîyan: Perwerdeyê Ziwanê Dayîke Çira Muhîm o?

Cigêrayîşê ke domananê (gede, qeç, qij, tut) çut-ziwanîyan ser o ameyê kerdiş nîşan danê ke kemilîyayîşê kesayetî û perwerdeyê înan de ziwanê dayîke bi hawayêko pêroyî rolêko muhîm kay keno. Jim Cummins ke na babete de gelek cigêrayîşê ey estê û hewceyîya perwerdeyê domananê eqalîyetan (azınlık çocukları) de bikarardişê ziwanê dayîke kerdo teorî, nê tesbîtan wina rêz keno:

1- Çut-ziwanîye averşîyayîşê ziwanî û perwerdeyî yê domanan de tesîrêko pozîtîf kena. Eke domanî serranê destpêkî yê wendegehî de di yan zî hîna vêşî ziwanan de qabîlîyetê (beceri) xo aver biberê, ziwan û ziwanî bi hawayêko baş bikarardiş de benê wayîrê zanayîşêkê xorînî. Bitaybetî eke her di ziwanan de wendiş û nuştiş bimusê, domanî îmkanê muqayesekerdişî vînenê ke babeta şuxulnayîşê ziwanî de hîna vêşî pratîk bikerê û her di ziwanê ke domanî eşkenê pê qisey bikerê, nê ziwanî zanayîşê derheqê dinya de senî bi hawayêko cîya-cîya şuxulnîyenê, bi xo vînenê. Netîceyê 150 ra vêşêr cigêrayîşanê ke 35 serranê peyênan de virazîyayê, bi hawayêko pêt vatişê fîlozofê almanan Goethe ke zemanêk vatbi: Merdimo ke tena yew ziwan zano birastî ê ziwanî nêzano, rast vejenê. Cigêrayîşî nîşan danê ke domanê çut-ziwanî seba ke eşkenê zanayîşî di ziwananê cîya-cîyayan de bikar bîyarê, coka qabîlîyetê înanê fikirîyayîşî zî hîna nermek (esnek) beno.

2- Domanan de sewîyeya averşîyayîşê ziwanê dayîke nîşanêko pêt yê averşîyayîşê ziwanê diyin o. Domano ke ziwanê dayîke de sewîyeyêka başe de yo, gama ke dest bi wendegehî bikero, wendiş û nuştişê ziwanê diyin de zehmetî nêanceno. Dayîk û bawkî yan zî ê bînî (vajîme ke bapîr û dapîrî) ke domanan reyde eleqedar benê, gama ke domanan rê sanik û hîkayeyan qisey kenê û domanan reyde tayê çîyan munaqeşe kenê ke tewreyê (dağarcık) çekuyanê domanan dewlemendêr bibo, a game domanî seba ke ziwanê diyin bimusê hîna amadebîyaye yenê wendegeh. Zanayîş û qabîlîyetê domanan ke ziwanê keyeyî de musayê, neqlê ziwanê wendegehî benê. Eke ma hetê averşîyayîşê qabîlîyetê term û fikirîyayîşê doman ra biewnîm, nê ziwanî yewbînan ra girêdaye yê. Neqlkerdişê mîyanziwanîye (dillerarası aktarım) wayîrê di hetan o: Eke wendegeh de ziwanê dayîke bêro destekkerdiş (vajîm ke bi programêkê perwerdeyî yê di-ziwanîye reyde), termê ke domanî ziwanê zafan (çoğunluk dili) de musenê, qabîlîyetê ziwanî û wendiş-nuştişî neqlê ziwanê dayîka înan beno. Bi kilmîye, rewşa perwerdeyî de eke destur bêro dayîş ke domanî xo biresnê her di ziwanan, nê her di ziwanî yewbînan weye kenê.

3- Wendegeh de eke ziwanê dayîke yê domanan bêro destekkerdiş, no tena seba ziwanê dayîke ney wendegeh de qabîlîyetê averşîyayîşê ziwanê zafaneyî rê zî faydeyê xo beno. Eke no tesbît vera roşnîya tesbîtanê bînan de krîtîk bibo (değerlendirilirse), qet zî merdimî şaş nêkeno: (a) Di-ziwanîye qabîlîyetê ziwanî bi domanan dana qezenckerdiş. (b) Qabîlîyetê her di ziwanan dereceyêka muhîme de yewbînan ra girêdaye yan zî yewbînan ra xoser ê. Eke wendegeh de ziwanê înanê dayîke bi hawayêko pêt bêro musnayene, domanê di-ziwanî hîna serkewte benê û şertanê munasiban de ziwanê diyin de wendiş-nuştiş aver şino. Tam tersê ey, eke qiseykerdişê bi ziwanê dayîke domanî rê bêro qedexekerdiş û netîceyê ney de ziwanê xo yê dayîke xo vîr ra bikero, palpiştîya (dayanak) kesane û termînolojîyî ke seba musayîşê ey benê bingeh ra do mehrum bimano.

4- Wendegehan de ziwanê eqalîyetî musnayîş zerar nêdano averşîyayîşê akademîkî yê ziwanê zafaneyî yê wendegehî. Tayê perwedekarî (eğitimciler), tayê babî û dadî wina fikirîyenê ke perwerdeyê di-ziwanîye yan zî ziwanê dayîke de perwerde, zerar dano ziwanê zafan yê wendegehî, coka bişubhe ewnîyenê. Sey nimûneyî, vajîm ke programêkê perwerdeyê di-ziwanîye de, se ra pancasê (% 50) wextê perwerdeyî ziwanê dayîka domanî de û se ra pancas (% 50) zî ziwanê zafan yê wendegehî de perwerde dîyeno, gelo vernî ro musayîşê ziwanê zafan yê wendegehî yeno girewtiş? Cigêrayîşê perwerdeyî ke zafê welatanê dinya de ameyê kerdiş de çîyê ke tewr bixurtî tespît bîyê ra yew no yo, programê perwerdeyî yê di-ziwanîye ke biprensîb de tetbîq benê, ziwanê eqalîyetan de wendiş-nuştişî û zanayîşê warî (alan bilgisi) destek kenê û na yewe tu tesîrêko negatîf ziwanê zafan yê domanî ser o nêkerdo. Zereyê Ewropa de, programê Foyerî ke Belçîka de domanê ke dibistane de wanenê de hîrê ziwanan (ziwanê dayîke, flamankî û fransizkî) de qabîlîyetê qiseykerdiş û wendiş-nuştişî aver beno û faydeyê perwerdeyê hîrê-ziwanîye nîşan dano.

Sayeyê tesbîtanê cigêrayîşê ke ma cor ra bi kilmîye behs kerd, ma fehm kenê ke perwerdeyêko winasî senî beno. Gama ke domanî bi ziwanê eqalîyetî (vajîm ke ziwanê xo yê ke keye de qisey kenê) mewzûyanê mufredatî bimusê, tena manaya tenge de nê ziwanî nêmusenê, eynî wext de seba ke ziwanê zafaneyî bikar bîyarê bi hawayêko seypê (eşit) termînolojîya ke hewce kena û qabîlîyetê zihnî zî qezenc kenê. Wendekarê ke bizanê ziwanê xo yê dayîke de saetan vajê, termê zemanî fehm kenê. Seba ke ziwanê diyin de (vajîm ke ziwanê zafan de) saetan vajê, hewce nêkeno ke termanê (kavram) zemanî newe ra bimusê; tena nameyo newe yê çîyan yan zî zanayîşê basîtî ke seba qabîlîyetanê zihnî ke verê cû musayê, hewce kenê bimusê, bes o. Bîçimêkê eynî şeklî de, sewîyeyanê hîna averan de, ferqkerdişê teferuatanê fikrê ke yew metnê nuştekî yan zî yew hîkaye de estê, fenomenan ra cîyakerdişê fikrêk de, vajîm ke fehmkerdişê yew meselaya ke hîkaye yan zî yew metnê tarîxî de vîyarena, nê hawa qabîlîyetanê îlmî de qabîlîyetê wendiş-nuştişî yew ziwan ra neqlê yewna ziwanî beno.

5- Ziwanê dayîke yê domanan nazik (kırılgan) o û serranê destpêkî yê wendegehî de biasanî vîndî beno. Zafê merdiman heyret kenê ke domanê di-ziwanî (nê domanî wayîrê qabîlîyetê îlmî yê ziwanî bê zî, eke demeyêko derg nêresê domananê ke ziwanê zafan ziwanê dayîka înan o) serranê destpêkî yê wendegehî de ziwanê zafan de qabîlîyetê têkilîye çiqas leze “gênê”. Heto bîn ra, umûmen (genellikle) perwerdekarî ferq nêkenê ke domanî keyeyê xo de bîle qabîlîyetê bikarardişê ziwanê xo yê dayîke çiqas leze kenê vîndî.

Kapsam û suretê vîndîkerdişê ziwanî girêdayeyê wendegeh yan zî mehla de zafîya keyeyanê aîdê grûba ziwanêk ra aver şino (gelişiyor). Eke ziwanê dayîke teberê wendegehî de bi hawayêko zêde bêro qiseykerdiş, domananê qijan de vîndîkerdişê ziwanî hîna tay o. La eke grûbê ziwanan bi hûmara xo zêde nêbê yan zî tayê mintiqayanê bellîkerdeyan de bêrê “gettokerdiş”, badê ke domanî dest bi wendegehî bikerê, mîyanê di-hîrê serran de qabîlîyetê têkilîya bi ziwanê dayîka xo kenê vîndî. Eke ziwanê xo yê dayîke de qabîlîyetê fehmkerdişî xo de muhafeze bikerê zî, gama ke heval û hemserranê xo reyde qisey bikerê yan zî gama ke cewab bidê dadî û babîyê xo, do ziwanê zafan (çoğunluk dili) bikar bîyarê (kullanırlar). Domanî gama ke resenê emrê xo yê balixbîyayîşî, nankokîya ziwanî ya mîyanê dadî-babî û domanan de bena sey kaşêkê hîsî (duygusal uçurum). Wendekarî bi hawayêko pêroyî benê xerîbê kulturê keyeyî û yê wendegehî -ke merdim eşkeno netîceyê na rewşe biasanî texmîn bikero.

Seba ke vernî ro vîndîkerdişê ziwanî bêro girewtiş, ganî aîleyî yew polîtîkaya ziwanî ya hêzdare zereyê keyeyî de qebul bikerê (benimsemeli) û fealîyetê ke domanî ziwanê xo yê dayîke şuxulnenê (wendiş-nuştiş) û rewşa ke nê fealîyetan (sey nimûneyî, viraştişê grûbanê kaykerdişî yê ziwanê dayîke de, zîyaretkerdişê welatê ke tede zîwanê dayîke qisey beno ûsn.) bizêdnê.

Eke malimî zî bi domanan bidê fehmkerdiş û mesajanê xurtan bidê ke faydeyê zanayîşê yew ra vêşêr ziwanan çiqas esto bidê zanayîş ke di-ziwanîye fealîyetêko zaf muhîm yê ziwanî û zihnî yo, nê mesajî do ardim bikerê ke domanî ziwanê xo yê dayîke hîna baş muhafeze bikerê û aver biberê. Malimî eşkenê ziwananê ke zereyê sinifî de qisey benê ra mîyanê sinifî de projeyê ke nê ziwanî yenê parekerdiş û domanî nê ziwanan ferq kenê bidê destpêkerdiş. Eke ma nimûne bidîm, ganî malim zafziwanîya domananê sinifî cigêro (araştırmalı), qabîlîyetê înanê ziwanî taqdîr bikero û înan teşwîq bikero. Her roje yew doman ziwanê xo yê ke keye de qisey keno ra yew çekuye sinif de vajo û heme wendekarî, malimê xo reyde na çekuye bimusê û ser o munaqeşe bikerê.

6- Redkerdişê ziwanê domanî redkerdişê domanî yo.  Eke dîrekt yan zî endîrekt mesajê “Ziwan û kulturê xo verê berê teberî yê wendegehî de verdîn” bidê domanan, domanî eynî wext de mecbur manenê ke parçeyêkê muhîmî yê nasnameyê xo zî verê berê teberî yê wendegehî de verdê. Gama ke hîs bikerê ke wina ameyê redkerdiş, bi zerrîyêka rehete û mîyanê ewlehîye (güvenlik) de beşdarê musnayîşê zereyê sinifî nêbenê. Eke malimî zaftewirîya ziwanî û kulturî bi hawayêko pasîf qebul bikerê zî, no qîm nêkeno. Ganî malimî însîyatîf bigîrê û cayanê musaîtan yê wendegehî de fotograf û resmê ke binê înan de bi ziwananê ke wendegeh de pê qisey beno cêrnuşteyan (alyazı) binusê û bialiqnê, bi no qayde nîşan bidê ke kîşta ziwanê zafan ke domanî wendegeh de qisey kenê îlaweten domanan teşwîq bikerê ke domanî ziwanê dayîka xo de zî binusê (sey nimûneyî, domanî eşkenê hîkayeyanê di-ziwanîyan binusê û nê hîkayeyî bêrê neşrkerdiş). Malimî ganî pêroyê ceribnayîşê domanan yê ziwanî û kulturî qebul (benisemeli) û testîq bikerê, û eşkenê yew atmosferê perwerdeyî bîyarê meydan ke tede teşebusê ke nasnameyê domanan tesdîq (onaylayan) benê bikerê.

7- Seba amayeyî amadekerdişê nasnameyêkê dînamîkî. Eke perwerdekarî mintiqaya ke tede xebitîyenê de polîtîkayê ke ziwan û kulturê heme domanan û grûban heme têkilîyanê wendegehî de bi hawayêko xurt rewac de yê, aver biberê û tetbîq bikerê û mufredatê xo zî bi no qayde amade bikerê, no yeno na mana ke ê vera cîyakarîye (ayrımcılık) û tehqîrkerdişê ziwan û kulturanê cîya-cîyayan de helwêste gênê. Wendegeh, eksê zîhnîyetê perwedeyê tehekumkarî yê têkilîyanê îqtîdarî de ganî bi domanan nîşan bido ke ê kam ê, ameye de ê do bibê kam. Eke ma perwedekarî nê xususanê cêrinan ke seba heme domanan derbas benê tetbîq bikîn, domanê zaf-ziwanî pêkerdişê (uyumluluk) bi komela xo û komela cîhanî reyde do zehmetî nêancê.

* Ziwano ke domanî keye de qisey kenê û kulturo ke ciwîyenê, ke ameye de beno bingehê cuya înan, ma zî herinda ke binê nê bingehî bikenîn, gereka ma no feraset de bîn ke perwerdeyî nê bingehî ser o awan bikîn.

* Rastîye na ya ke her doman wayîrê eynî heqî yo ke qabîlîyetê xo bêrê naskerdiş û wendegeh de bêrê destekkerdiş.

Bi kilmîye, domanê ma yê ke ferqê kulturî û ziwanî nîşan danê û sermayeya kulturî, ziwanî û entelektuelî ya komelanê ma yê, kam gama ke ma êdî nêvajîn “yew problem ê ke ganî hel bibê” û herinda naye de ma çimeyê kulturî, ziwanî û entelektuelî ke domanî keyeyanê xo ra bi komelanê ma danê qezenckerdiş bivînin, no sermaye do dereceyêka muhîme de bizêdîyo.*

Prof. Dr. Jim Cummins

Unîversîteya Torontoyî, Mufredat, Merkezê Musnayîş û Musayîşî

___________

* Na meqale buroşurê "Polîtîkayê Zafziwanîye û Plankerdişê Ziwanî, Tirkî ra çarnayîş: Roşan Lezgîn, Weşanê DÎSA, Dîyarbekir 2013, r. 14-17" de weşanîyaya.